Mavzu: Qadimgi turkiy tilning o’zbek adabiy tili taraqqiyotidagi ro’li

O‘rxun-Enasoy yodgorliklarining fonetik va morfologik xususiyatlari.O‘rxun-yenisey yodgorliklari o‘zaro yaqin boMgan ikki xil alifbo - o‘rxun va yenisey xatida. Talas bitiglari esa ularga o‘zakdosh uchinchi alifboda bitilgan. O‘rxun yozuvi turkshunoslik va yozuv tarixiga oid asarlarda «0 ‘rxunYenisey yozuvi», «Yenisey-o‘rxun yozuvi», «Sibir yozuvi», «turkiy run(a) yozuvi», «ko‘k turk yozuvi» deb yuritiladi. Barcha mavjud yozuvlarda bo‘lganidek, 0 ‘rxun-Yenisey yozuvi ham zamoni va makoni bilan bogMiq boMgan ayrim shakliy farqlartufayli o‘rxun, turfon va yenisey variantlariga ega. Bulaming eng qadimiysi o‘rxun variantidir. Mazkur yozuv arab yozuvi singari o‘ngdan chapga qarab yozilgan va o‘qilgan fonetik yozuv tizimiga kiradi. Har bir tovush yoki tovushlar birikmasi maxsus harflar bilan ifodalanib, bir-biriga ulanmay, yakka-yakka yozilgan. Ko‘p hollarda (asosan, so‘z boshi va o‘rtasida) unli harflar yozilmagan, tinish belgilar ishlatilmagan. So‘zlar, ba’zan morfema yoki so‘z birikmalarini bir-biridan ajratish uchun ular o ‘rtasiga ikki nuqta (:) qo‘yilgan, shartli ravishda u «ayirg‘ich» deb atalgan. Shunday qilib. qandaydir eng qadimgi tilning boMganligi taxmin qilinadi. Bu tilga xos umumiy leksik, fonetik va grammatik belgi-xususiyatlar esa hozirgi mo‘g‘ul, turkiy va tungus-manchjur tillarida saqlanib qolgan». Mutaxassislarning fikricha, qadimgi davrlardan milodiy V asrgacha bo‘lgan muddat “Eng qadimgi turkiy til” davri deb yuritiladi4. Adabiyotlarda bu davr oltoy va xun bosqichlariga ajratiladi. Oltoy davrining xarakteri, bu davrda yashagan xalqlar va ulaming tili haqida aniq ma’lumotlar beruvchi tarixiy yodgorliklar yo‘q. Bu davr tilining ayrim xususiyatlari o‘lik tillarning eng qadimgi belgilari bilan hozirgi jonli tillarni tarixiy-qiyosiy usul asosida o‘rganish orqali taxminiy ravishda aniqlanishi mumkin. Tarixiy taraqqiyot jarayonida tillarning qo‘shilishi, ajralib ketishi natijasida oltoy davrining oxirlarida bu tillar tabaqalanadi va ikkita katta til guruhlariga bo‘linadi, ya’ni tungus-manchjur va turk-mo‘g‘ul tillar guruhlari ajralib chiqadi.Shunday qilib. qandaydir eng qadimgi tilning boMganligi taxmin qilinadi. Bu tilga xos umumiy leksik, fonetik va grammatik belgi-xususiyatlar esa hozirgi mo‘g‘ul, turkiy va tungus-manchjur tillarida saqlanib qolgan». Mutaxassislarning fikricha, qadimgi davrlardan milodiy V asrgacha bo‘lgan muddat “Eng qadimgi turkiy til” davri deb yuritiladi4. Adabiyotlarda bu davr oltoy va xun bosqichlariga ajratiladi. Oltoy davrining xarakteri, bu davrda yashagan xalqlar va ulaming tili haqida aniq ma’lumotlar beruvchi tarixiy yodgorliklar yo‘q. Bu davr tilining ayrim xususiyatlari o‘lik tillarning eng qadimgi belgilari bilan hozirgi jonli tillarni tarixiy-qiyosiy usul asosida o‘rganish orqali taxminiy ravishda aniqlanishi mumkin. Tarixiy taraqqiyot jarayonida tillarning qo‘shilishi, ajralib ketishi natijasida oltoy davrining oxirlarida bu tillar tabaqalanadi va ikkita katta til guruhlariga bo‘linadi, ya’ni tungus-manchjur va turk-mo‘g‘ul tillar guruhlari ajralib chiqadi.O‘rxun-Yenisey yodgorliklari o‘z navbatida , uch tarmoqqa bo‘linadi. O‘rxun-Yenisey yodgorliklari o‘z navbatida , uch tarmoqqa bo‘linadi. Yenisey yodgorliklari. Bu hozirgi Yenisey va Tuva avtonom viloyatidan topilgan yodgorliklardir. 2. O‘rxun yodgorliklari. Mo‘g ‘uliston hududidagi O‘rxun daryosi bo‘yidan topilgan Kultegin, To'nyuquq yodgorliklaridir. 3. Talas yodgorliklari. Hozirgi QozogMstonning Jambul viloyatidan topilgan yodgorliklardir. Turk xoqonligi tarkibiga kirgan turklarning bevosita davomchisi vorisi bo‘lgan uyg‘urlar juda katta meros - o‘sha davr tilini aks ettiruvchi yozma yodgorliklarqoldirganlar. Bu yodgorliklar birin-ketin yozilganligi - tadrijiy jihatdan ikki davrga boMinadi. Birinchi davrga xos obidalar eng qadimgi yodgorliklar bo‘lib, ular o‘rxun yozuvi obidalari bilan umuriiiylikka ega bo‘lgan bitigtoshlardan iborat. Bular ichida eng mashhuri Kultegin va To‘nyuquq sha’niga qo‘yilgan qabr toshlariga yozilgan yodgorlikdir. Bu toshlar O‘rxun (M o‘guliston) va Yenisey daryolari bo‘ylaridan topilganligi sababli fanda «o‘rxun-yenisey yozuvlari» deb nomlanadi.Bir qator turkologlar tadqiqotlarida oltoy tillarining genetik jihatdan qarindosh ekanligi asoslangan. J.Deni “Dunyo tillari” kitobida turkiy, mo‘g‘ul, tungus-manchjur guruhiga kiruvchi tillarning quyidagi umumiy belgilarini ko‘rsatadi: 1. Fonetik sathda: unlilar uyg‘unligi, so‘z boshida sonor tovushlarning ishlatilmasligi, so'zda undosh tovushlarning yonma-yon kelmasligi, so‘z oxiridagi n tovushining beqarorligi; 2. Morfologik sathda: grammatik rodning yo‘qligi, o’zakning mustaqil ma'no anglatishi, agglyutinativ xususiyatga egaligi; suffiksal xarakterdaligi, ya’ni prefikslarning yo‘qligi, predloglar o ‘rnida ko‘makchilarning qoTlanishi, grammatik son - birlik va ko‘plikning mavjudligi. 3. Sintaktik sathda: gapning muayyan qurilishga egaligi, son bilan ifodalangan aniqlovchilarda sonda moslashuvning uchramasligi, so‘roq m a’nosining ifodalanishida yuklamalarning qatnashishi, aniqlovchi vazifasida keluvchi sifat, son, olmoshlarning aniqlanmishga muvofiq o‘zgarmasligi va h.k. 4. Leksik sathda: lug'at tarkibida umumiy qatlamning mavjudligi, bir bo‘g ‘inli so‘zlarda mushtaraklikning yaqqol sezilishi, siyosiy-ijtimoiy muhit ta’sirida hukmron til leksikasining o ‘zlashganligi va shu kabilar.Bir qator turkologlar tadqiqotlarida oltoy tillarining genetik jihatdan qarindosh ekanligi asoslangan. J.Deni “Dunyo tillari” kitobida turkiy, mo‘g‘ul, tungus-manchjur guruhiga kiruvchi tillarning quyidagi umumiy belgilarini ko‘rsatadi: 1. Fonetik sathda: unlilar uyg‘unligi, so‘z boshida sonor tovushlarning ishlatilmasligi, so'zda undosh tovushlarning yonma-yon kelmasligi, so‘z oxiridagi n tovushining beqarorligi; 2. Morfologik sathda: grammatik rodning yo‘qligi, o’zakning mustaqil ma'no anglatishi, agglyutinativ xususiyatga egaligi; suffiksal xarakterdaligi, ya’ni prefikslarning yo‘qligi, predloglar o ‘rnida ko‘makchilarning qoTlanishi, grammatik son - birlik va ko‘plikning mavjudligi. 3. Sintaktik sathda: gapning muayyan qurilishga egaligi, son bilan ifodalangan aniqlovchilarda sonda moslashuvning uchramasligi, so‘roq m a’nosining ifodalanishida yuklamalarning qatnashishi, aniqlovchi vazifasida keluvchi sifat, son, olmoshlarning aniqlanmishga muvofiq o‘zgarmasligi va h.k. 4. Leksik sathda: lug'at tarkibida umumiy qatlamning mavjudligi, bir bo‘g ‘inli so‘zlarda mushtaraklikning yaqqol sezilishi, siyosiy-ijtimoiy muhit ta’sirida hukmron til leksikasining o ‘zlashganligi va shu kabilar.Turkiy tillardagi qadimiy morfologik shakllar tahlil qilinganda oltoy nazariyasidagi fikrlar, m a’lum m a’noda, asoslangandek bo‘ladi. T u rk -m o ^ u l-tu n g u s aloqalari morfologiyaning hamma bo‘lim~ larida ko'rinadi. Bu uch guruhga mansub tillar uchun umumiy bo'lgan morfologik ko‘rsatkichlar to‘liq aniqlangan emas ( ayrim turkiy tillarda hozirgi kelasi zamon sifatdoshi, m o’g'ul tillaridagi ravishdosh, tungusmanchjur tilidagi hozirgi zamon sifatdoshi affikslari hamda o‘rin va yo‘nalish bildiruvchi -ra, -ru qo‘shimchalarini hisobga olmaganda). Qadimgi turk va m o'g'ul tillaridagi morfologik munosobatlarning o‘xshash va farqli tomonlarini quyidagicha umumlashtirish mumkin: Turk-mo’g‘ul tillari uchun umumiy bo‘lgan morfologik ko’rsatkich sifatida o‘rin kelishigi -da, jo'nalish kelishigi -a, harakat nomi -ku, shaxs oti -chi, o‘rm-joy belgisini bildiruvchi -daki, ot yasovch; -m, -vul, fe'l yasovchi -la qo‘shimchalari xarakterlidir. Sifat darajalarining qadimgi turkiy tildagi up-urun (oppoq), kopкбк (ko’m-ko'k), sum-siicug (juda shirin), qap-qara (nihoyatda qora) shakllari m o‘g‘ul tilidagi sav-sayan (oppoq) , ib-ilayan (qip-qizil), koakoke (ko‘m -ko‘k); buryatcha dav-daxap (oppoq), iv-ilan (qip-qizil), xavxara (qop-qora) shakllariga mos keladi. Turkiy tillarda ham. m o‘g ’ul tillarida ham alip kordi, ahp ketti, jazip bardi kabi ko‘makchi fe’lli so‘z qo’shilmalari uchraydi.Turkiy tillardagi qadimiy morfologik shakllar tahlil qilinganda oltoy nazariyasidagi fikrlar, m a’lum m a’noda, asoslangandek bo‘ladi. T u rk -m o ^ u l-tu n g u s aloqalari morfologiyaning hamma bo‘lim~ larida ko'rinadi. Bu uch guruhga mansub tillar uchun umumiy bo'lgan morfologik ko‘rsatkichlar to‘liq aniqlangan emas ( ayrim turkiy tillarda hozirgi kelasi zamon sifatdoshi, m o’g'ul tillaridagi ravishdosh, tungusmanchjur tilidagi hozirgi zamon sifatdoshi affikslari hamda o‘rin va yo‘nalish bildiruvchi -ra, -ru qo‘shimchalarini hisobga olmaganda). Qadimgi turk va m o'g'ul tillaridagi morfologik munosobatlarning o‘xshash va farqli tomonlarini quyidagicha umumlashtirish mumkin: Turk-mo’g‘ul tillari uchun umumiy bo‘lgan morfologik ko’rsatkich sifatida o‘rin kelishigi -da, jo'nalish kelishigi -a, harakat nomi -ku, shaxs oti -chi, o‘rm-joy belgisini bildiruvchi -daki, ot yasovch; -m, -vul, fe'l yasovchi -la qo‘shimchalari xarakterlidir. Sifat darajalarining qadimgi turkiy tildagi up-urun (oppoq), kopкбк (ko’m-ko'k), sum-siicug (juda shirin), qap-qara (nihoyatda qora) shakllari m o‘g‘ul tilidagi sav-sayan (oppoq) , ib-ilayan (qip-qizil), koakoke (ko‘m -ko‘k); buryatcha dav-daxap (oppoq), iv-ilan (qip-qizil), xavxara (qop-qora) shakllariga mos keladi. Turkiy tillarda ham. m o‘g ’ul tillarida ham alip kordi, ahp ketti, jazip bardi kabi ko‘makchi fe’lli so‘z qo’shilmalari uchraydi.