Mavzu: Qattiq dori shakllari. Ularni tayyorlashda ishlatiladigan yordamchi moddalar. Tabletkalar

Mavzu:Qattiq dori shakllari. Ularni tayyorlashda ishlatiladigan yordamchi moddalar.
TABLETKALAR
Tayyor dori vositalari orasida o‘zining keng tarqalganligi jihatidan, tabletka dori turlari bugungi kundabirinchi o‘rinni egallab kelmoqda. Tabletka dori turlari texnologiyasi murakkab jarayon hisoblanadi. Tabletkalar ishlab chiqarishning texnologik jarayonlarini ilmiy jihatdan asoslashga bag‘ishlangan nazariy ishlar, hozirgacha tegishli adabiyotlarda yetarlicha yoritilgan emas. Bu esa fizika, kimyo, mexanika va fanning boshqa sohalari yutuqlaridan keng koMamda, oqilona foydalanishni taqozo etadi. Yuqoridagi mulohazalarga asoslanib, bu sohani fizik-mexanik ta’limotlar bilan jiddiy asoslash va boyitish lozim boMadi.
Tabletkalar lotincha - "tabula” - "taxta", "tabella" - "taxtacha” so‘zidan olingan bo‘lib, ular dori moddalari yoki ulami turli yordamchi moddalar bilan hosil qilgan aralashmalarini presslash orqali olingan dori turlaridir.
Tabletkalar ham kukunlar va granulalar kabi qadimiy dori turlari xisoblanib, hatto Buyuk bobokalonimiz Abu Ali Ibn Sinoning “Tib qonunlari” kitobida ham hozirgi zamonaviy tabletkalarga o⁴xshash “kulcha dorilar” to‘g‘rsidagi ma’lumotlar keltirib oTilgan.
XIX asming birinchi yarmidan so‘ng 1844 yilda Angliyalik olim Brokedon kaliy gidrokarbonat dori moddasini presslash orqali tabletka olishga muvofaq bo‘ldi va uni patentladi. 1846-1897 yillarda AQSh, Fransiya va Shveysariyada davlatlari tabletkalar tayyorlash keskin rivojlandi. 1872 yilda Germaniyada Rozental birinchi bo‘lib tabletkani amaliyotga tabiq etdi.
O‘sha davrlardan boshlab, oziq-ovqat sonoatida choyni saqlash, tashish va ishlatish qulay bo‘lgan - presslangan shakli ishlab chiqarila boshlandi. Bu qulayliklardan dorixona sharoitida ham katta hajmni egallaydigan dori turlari uchun foydalanish mumkin edi. G.YA. Koganning ma’lumotiga qaraganda, dori moddalarining tabletka xolida ishlatilishi, saqlanish va tashilishi ancha qulay va samarali. L.F.Ilin keltirgan ma’lumotlarga qaraganda dorivor o‘simliklami tabletka xolida chiqarilishi ularning hajmini kamaytiradi, turg‘unligini oshiradi, ishlatilishini esa osonlashtiradi.
Shu davrlarda dorixonalarda tabletkalar xususiy retseptlarga binoan eng sodda presslash asboblari yordamida tayyorlanar edi. Shunga qaramasdan bu yangi dori turiga qiziqish va talab kundan- kunga oshib bordi. Bu esa o‘z navbatida tabletka tayyorlash jarayonini asta-sekin takomillashuviga, uning sifatini yaxshilash uchun kerakli choralami ko‘rilishiga hamda qurilmalaming mexanik usulda ishiashini ta’minlaydigan tadbirlar qoTlanilishiga olib keldi. Germaniya va
Shveysariyada XIX asrning oxirlariga kelib, ko'l kuchisiz ishlaydigan press qurilmalar taklif qilindi.
Rossiyaga birinchi marta shunday qurilma 1895 yilning 24 martida Shveysariyadan keltirildi va Sankt Peterburg shahrida o‘sha paytdagi "Oktyabr" farmatsevtika ishlab chiqarish birlashmasiga o‘rnatildi. Bu sohadagi bo‘lgan hamma ma’lumotlarni to‘plab tartibga solgan birinchi rus olimi L.F.Ilin 1900 yilda "Presslangan dorilar to‘g‘risida yoki tabletkalar" mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi.


dori turidan nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi.
1972 yilda E.E.Borzunov, 1980 yilda esa S.M.Mahkamov Tab­letka dori turining nazariy va amaliy sohalari” bo'yicha doktorlik dis- sertatsiyalarini himoya qildilar. Shu kungacha bu dori turiga bag ishlab 50 dan ortiq nomzodlik va 10 dan ortiq doktorlik dissertatsiyalari yoqlandi. Bu izlanishlar natijasida tabletka ishlab chiqarish jarayo- nining nazariy va amaliy tomonlari boytildi, endilikda bu soha dorilar texnologiyasini nazariy tomonidan eng puxta asoslangan qismi bo lib
1910 yilda esa rus olimi l.I.Budzko "K.o‘zga ishlatiladigan tabletkalar" to‘g‘risida doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan. MDH davlatlari orasida birinchi bo‘lib, 1962 yili S.M.Mahkamov, tabletka
qoldi. . . j
Tabletkalar - dozalalarga bo‘lingan, bir yoki bir necha on mo dalar yoki ularni yordamchi moddalar bilan hosil qilgan aralas masim presslash orqali olingan qattiq dori turlari bo‘lib, ular asosan ic is, shuningdek surtish, til ostiga, teri ostiga va inyeksiya qilish uc un ishlatishga mo'ljallangan bo‘ladi. Bu dori turlari tayyor dori vosita an orasida bir qancha afzalliklarga ega bo‘lganligi uchun ular, umumiy tayyor dori vositalarining 80% dan ortig‘ini tashkil qiladi. Yiiga sanoatimiz ishlab chiqarayotgan tabletkalar miqdori taxminan 1000 an ortiq nomda boTib milliardlab shartli qadoqni tashkil etadi. Bu on turlari quyidagi afzalliklari bilan juda tez rivojlandi:
jarayonning to‘liq mexanizatsiyalashganligi va is unumdorligining yuqoriligi;
ta’sir qiluvchi modda yoki moddalaming dozalarga bo lingan igi va tabletka massasining aniqligi;

• 
  muolajada, saqlash va tashishda qulayligi;
  
• 
  
  
  orqali;
  dori moddasining nohush mazasi va xidini birmuncha kamaytirish imkoniyatining mavjudligi, masalan qobiq bilan qoplash
  
• 
  ta’sirini uzaytirish, shuningdek kerakli a’zoga etib borishini ta’minlash mumkinligi va h.k.
  

Bu afzalliklar bilan bir qatorda bu dori turi quyidagi kam- chiliklardan ham xoli emas:

• 
  saqlanish natijasida eruvchanligi va parchalanuvchanligini kamayishi;
  
• 
  aksariyat holatlarda yordamchi moddalami ishlatilishi;
  
• 
  barcha dori vositalardan ham tabletka tayyorlash imkoniyatlarini yetarli darajada ishlab chiqilmaganligi va h.k.
  

Tabletkalar ikki tomoni yassi yoki qabariq boMib, hoshiyali yoki hoshiyasiz, asosan silindr yoki boshqa geometrik shaklli bo‘lishi mumkin. Asosan tabletkalar qobiqsiz, ba’zan esa qobiqli hoida ishlab chiqariladi. Tarkibida zaharli moddalar bo‘lgan tabletkalar esa eozin bilan bo^cyalgan hoida bo‘ladi.
Hozirgi vaqtda tibbiyotda turli xil tabletkalar ishlatiladi, jumladan ta’siri uzaytirilgan qayta va ko‘p marta ta’sir qiluvchi tabletkalar - “retard” va “durul”lar, qattiq dispers asosli tabletkalar, sublingval, mikrotabletkalar va h.k.lar. Tablekalami qabul qilish usullariga rioya qilinmaganda har xil nohushliklar kelib chiqadi. Shuning uchun ulami qabul qilishning quyidagi usullari tavsiya etiladi:

1. 
   Butunligicha qabul qilinadigan tabletkalar. Ularga qobiqli, kichik massali, nohush xid va mazali, og‘iz bo‘shlig‘ida so⁴rilib, so‘ng ta’sir qiluvchi, ta’siri uzaytirilgan va tananing ma’lum a’zosiga ta’sir etishga mo‘Ijallangan hamda teri ostiga tikiladigan (implantatsion) tabletkalardir.
   
2. 
   Oldindan maydalab yoki eritib ichiladigan tabletkalar. Ular diametri katta, murakkab tarkibli, og‘iz, tomoq va tishni chayish uchun, tashqi maqsadlar (sepish) uchun ishlatiladigan tabletkalardir.
   

Tayyorlanish texnologiyasi ko‘ra tabletkalar presslab olinadigan tabletkalar, ya’ni maxsus tabletka mashinalarida presslab olinadigan tabletkalar yoki shakl berilgan tabletkalar ya’ni maxsus qoliplar yor- damida qoliplab olingan tabletkalarga (trituratsion) bo‘linadi. Bu turdagi tabletkalar umumiy tabletkalar ishlab chiqarishni 1-2% tashkil etadi xolos. Ulaming og‘ irligi 0,05 g dan kam boMadi.
Buyurilishi va qabul qilinishiga ko‘ra tabletkalar quiydagi guruh- larga boMinadi:

1.