b) qoramol va parrandalarning o’sishi (tirik vaznda);
v) buzoqlar, qo’zi, uloq va boshqa olingan bolalar;72
g) qoldiq mahsulotlar ( go’ng va boshqalar ).
Pulda ifodalangan dehqonchilik yalpi mahsuloti ko’rsatkichi (DYaM)
qishloq xo’jaligi ekinlari yalpi hosili qiymati (EYaXK), ko’p
yillik daraxtlarni
o’stirish xarajatlari qiymati (KYDO’Q), tugallanmagan ishlab chiqarish
qiymatidagi o’zgarishlar va boshqa mahsulotlar qiymati (T ishlab chiqarish va
BMK)dan tashkil topadi.
DYaM = EYaXK + KYDUQ + T i/ch va BMK
(1)
Yalpi mahsulotning tarkibida shaxsiy iste’mol fondi va jamg’arish fondi
o’rtasidagi ratsional nisbat ahamiyatga ega. Uning tashkil
topishi mahsulotning
tannarxi va bahosi, binobarin xarajatlar rentabelligi darajasiga bog’liq.
Qishloq xo’jaligining tovar mahsuloti deganda, yalpi mahsulotning barcha
sotish kanallari orqali, ya’ni davlat, matlubot koopyeratsiyasi, qishloq aholisiga,
dehqon bozorida, oshxona orqali, bolalar muassasalariga
va chet davlatlarga
sotiladigan qismiga aytiladi.
CHorvachilik yalpi mahsuloti (CHYaM) esa, mollar va parrandalardan
xo’jalikda foydalanish natijasida olingan mahsulotlar qiymati (MPMQ); mol va
parrandalar tirik vazni o’sishining qiymati (TVO’Q), olingan bola qiymati (OBQ)
va boshqa mahsulot qiymati (BMQ)dan tashkil topadi.
CHYaM = MPMQ +TVO’Q + OBQ +BMQ
(2)
Tovar mahsulotning sotilgan va bu uchun
pul olingan qismi sotilgan
mahsulot deyiladi. SHuning uchun «Tovar mahsulot» tushunchasi «Sotilgan
mahsulot» tushunchasidan kengdir. Agar tovar mahsulotning hammasi sotilsa, u
holda ikkalasi teng bo’ladi. Xo’jaliklarning hozirgi hisobotlarida tovar
mahsulotning real miqdori va qiymati aniqlanmaydi.
Sotish paytida sotilgan mahsulot natural formadan pulda ifodalangan qiymat
formasiga o’tadi. Sotilgan mahsulotning bir qismi o’sha zahotiyoq qiymat shaklini
oladi. Bu chetga ko’rsatilgan xizmatlar yoki boshqa korxonalar uchun bajarilgan
ishlarga olingan pul tushumidir. Bir butun qishloq xo’jaligining hamda alohida
qishloq xo’jalik korxonalari va alohida mahsulot turlarining
tovarliligi ikki
ko’rsatkichda ifodalanadi:
1. Tovar mahsulotining massasi;
2. Tovarlilik darajasi.
Bu ko’rsatkichlarning har biri o’zi mustaqil ahamiyatga ega, ammo tovar
fondining absolyut miqdori hal qiluvchi ahamiyatga ega. Qishloq xo’jaligi ishlab
chiqarishida tovarlilik darajasi muhim ahamiyatga ega bo’lib, u sotilgan mahsulotni
yalpi mahsulotga bo’lib topiladi va foizlarda ifodalanadi.
Alohida mahsulot turi bo’yicha tovarlilik darajasini aniqlashda yalpi
mahsulot va tovar mahsulot natural ko’rinishda foydalaniladi. Ma’lum bir
tarmoqning yoki butun qishloq xo’jaligining tovarlilik darajasini aniqlashda yoki
har xil mahsulot chiqaradigan turli tarmoq tovarlilik darajasini solishtirganda yalpi
sotilgan mahsulotning qiymat ko’rinishidan foydalaniladi. Bunda
yalpi mahsulot
va sotilgan mahsulot bir xil bahoda baholanishi maqsadga muvofiqdir.
Dostları ilə paylaş: