Mavzu: ravish so‘z turkumi sifatida. Mavzu rejasi

---

1 
MAVZU: RAVISH SO‘Z TURKUMI SIFATIDA. 
 
Mavzu rejasi: 
1. Ravishning leksik-grammatik xususiyatlari.
2. Ravishlarning ma’no guruhlari. 
3. Ravishlarda darajalanish holati.
4. Ravishning tuzilish jihatdan turlari. 
5. Ravish yasalishi.
Adabiyotlar: 
1. Hamrayev M., Muhamedova D., Shodmonqulova D., G‘ulomova X., 
Yo‘ldosheva Sh. Ona tili (darslik). - Toshkent: MOLIYA- IQTISOD, 2007-yil. 
2. M.Hamrayev. Ona tili. - Toshkent: “Ilm-ziyo-zakovat”, 2019. 150-155. 
3. M.Hamrayev. Ona tilidan lisoniy tahlil qoliplari. - T.: TDPU, 2019. 
 
Axborot manbalari: 
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. ziyonet. Uz 
Ravishning leksik-grammatik xususiyatlari. Harakat va holatning 
belgisini, belgining belgisini (sifat va ravishning), ba’zan predmetning (ot) 
belgisini bildiradigan mustaqil so`z turkumi ravish deyiladi. Masalan: Qutlug`jon 
tez orada o`zbekcha biyron-biyron gaplasha boshladi (O.). Ko`kday bepoyon 
mening Vatanim (Q.Hikmat). 
Sifat so`z turkumi kabi ravish ham belgi bildiradi. Lekin sifat, asosan, 
predmetning belgisini, ravish esa, asosan, ish-harakatning belgisini, belgining 
belgisini bildiradi. 

---

2 
Ravish ish-harakatning bajarilish tarzi (astoydil urindi), payti (hozir keldi), 
o`rni (yuqoriga intildi), miqdori (kam gapirdi), darajasi (nihoyatda achindi), sababi 
(noiloj ko`ndi) va maqsadi (jo`rttaga indamadi)ni anglatadi. 
Ayrim ravishlar ba’zan otga bog`lanib, predmetning noaniq miqdorini (ko`p 
kitob), sifat va ravishning o`ziga bog`lanib, belgini kuchini; darajasini, 
o`xshashligini (obdon pishiq, ancha ilgari, toshday qattiq) ifodalaydi. Shu ma’no 
xususiyatlariga ko`ra ravish qanday? qay tarzda? qachon? qayerga? qayerda? 
qayerdan? qancha? qay darajada? nega? nima maqsadda? kabi so`roqlariga 
javob bo`ladi. 
Ravish o`ziga xos grammatik xususiyatlarga ega: 
1) ravish boshqa so`z bilan bog`lanib kelganda morfologik jihatdan 
o`zgarmaydi (so`z o`zgartiruvchi affikslarni olmaydi). Lekin ma’lum kelishik yoki 
egalik kelishik shaklida (qotib qolgan holda) ravishga ko`chgan so`zlar mavjud: 
kunda, yiliga, kunduzi, chindan, rostdan, yaqinda, birdan, birga kabi. 
2) ravish belgi bildiruvchi so`z bo`lgani uchun sifat kabi belgini 
(harakatning belgisini) darajalab, chog`ishtirib ko`rsatish xususiyatiga ega. Biroq 
ravishlarda daraja anglatish sifatlardagi kabi taraqqiy qilgan emas. Ravish ham uch 
daraja ko`rinishiga ega: oddiy daraja, qiyosiy daraja, orttirma daraja. Daraja 
ma’nosi sifat darajalaridagi vositalarning o`zi bilan ifodalanadi. Belgini darajalab 
ifodalash, asosan, holat ravishlari (ayrim payt va miqdor)ga xos. 
Oddiy daraja. Oddiy darajada ravish ish-harakat belgining normal holatda 
(chog`ishtirilmagan holatda) ekanligini bildiradi va o`ziga xos morfologik 
ko`rsatkichga emas: Usmonjon gunoxkorona jilmaydi (S.Z.). 
Qiyosiy daraja. Qiyosiy darajadagi ravish harakat belgisining boshqa belgi 
bilan chog`ishtirish orqali belgining kamligi, kuchsizligi, ko`pligi, ya’ni 
kuchaytirish ma’nosini ko`rsatadi va ravishlarga -roq affiksini qo`shish bilan hosil 
qilinadi: astaroq, ozroq, barvaqtroq, keyinroq kabi: Zaynab ilgariroq, Kumush 
keyinroq ichkariga kirishdi (A.Qodiriy). Ba’zan qiyosiy darajadagi ravishdan 
oldin sal, yana, tobora kabi ravishlar keladi. Bunday holda kuchaytiruv va 

---

3 
kuchsizlantiruv ekspressiv yo`l bilan yanada orttirilgan bo`ladi: Sal burunroq 
o`tkazilsa, ancha bo`y bergan bo`ladi (Sh.Rashidov). 
Orttirma daraja esa ravishdan oldin juda, nihoyatda, eng, hammadan kabi 
so`zlarni keltirish bilan hosil qilinadi va harakat belgisining normal holatdan o`ta 
ortiqligini, kuchaytirilganligini ifodalaydi: Bu yurtda eng avval senda tong otar, 
Eng keyin tark etar seni quyoshing (E.Vohidov). Imon bilan amal bir-biriga juda 
yaqindir. Ular bir-birisiz durust emas (Hadisdan). 
3) ravishning fe’lga bog`lanib, gapda ko`pincha hol vazifasida kelishi, uning 
asosiy grammatik xususiyatlaridan biri sanaladi: Ogahiy yaratgan she’riy misralar 
o`zining serjiloligi bilan kishilarni hamon o`ziga rom qilib kelmoqda (Kaykovus). 
4) ravish sifat va ravishga, ba’zan otga bog`lanib kelib, belgini belgisini 
bildiradi, gapda sifatlovchi-aniqlovchi vazifasi bajaradi: Tog`day og`ir bilak 
berdim... (H.O.). 
Ba’zi ravishlar otga ham bog`lanib, uning belgisini ko`rsatadi va sifatlovchi 
aniqlovchi vazifasini bajaradi. Fe’lga bog`lanib, harakatning belgisini bildirgan 
sifatlar ravish so`z turkumiga o`tib ketmagani kabi, otga bog`langan ravishlar ham 
sifat turkumiga o`tmaydi: U ancha jo`yaklarni oraladi, ancha qovunlarni ushlab, 
qay birini uzishni bilmadi (O.). Yetti qizning onasi haligacha kelinchak 
(Topishmoq). 
5) ravish otlashish xususiyatiga ega, ya’ni ravish bog`lanib kelgan ot gapda 
qo`llanmasligi mumkin. Bunday holda ravig otga xos egalik, kelishik, ko`plik 
affikslarini qabul qiladi va gapda ot kabi ega, qaratuvchi-aniqlovchi, to`ldiruvchi 
vazifalarida keladi: Ko`pni ko`rgan ko`hna dunyoda Baxt axtarib ko`plar o`tdilar 
(H.O.). Ilm ko`pga etkazar, hunar esa ko`kka (Maqol). Har bir ishimizdan ertaning 
shabadasi kelib turibdi, o`g`lim (O.). 
Ravishlarda otlashish hodisasi, asosan, holat, miqdor belgisini (ba’zan payt 
belgisi) bildiruvchi ravishlarga xos. 
6) ravish gapda hukm tushunchasini anglatib bosh bo`lak ot kesim vazifasida 
ham keladi: Odam har qancha olim bo`lsa ham, uning o`zi sezmagan kamchiliklari 
ko`p («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»). 

---

4 
7) ravish so`z yasalish xususiyatiga ega. Ravish yasovchi maxsus so`z 
yasovchi affikslar mavjud: do`stona, yangicha, tasodifan, butunlay kabi. Bunday 
usul bilan ravish yasalishi morfologik usul sanaladi. Ravish sintaktik usul bilan 
ham yasaladi: bir oz, har gal, bir yo`la, dam-badam kabi. 
8) ravishlarda modal ma’no yasalishi ham mavjud. Bunday shaklda kelgan 
ravishlar harakat belgisining kuchsizligi, ta’kid, noaniqlik kabi ma’nolar anglatadi. 
Bu modal ma’no sintetik shakl orqali hosil qilinadi, ya’ni ravishga -roq, -gina (-
kina, -qina) affikslarini qo`shish orqali: ko`proq, endigina, sekingina, kechagina 
kabi hamda ravishlarni aynan takrorlash yo`li bilan hosil qilinadi: asta-asta, tez-
tez, sal-pal.
Men ko`proq uni ko`rish niyatida yurar edim, lekin o`ylaganim bo`lmadi 
(P.Qodirov). Hasanali sekingina daricha ostig`a yotib hujra ichiga quloq soldi 
(A.Qodiriy). CHiqsak ham Sulton amaki bilan chiqardik. Sekin-sekin unga o`rgana 
boshlagandik (H.Nazir).