Mavzu: rossiyada 1917-yil fevral inqilobi aa orta osiyo hamda qozogistondagi siyosiy

MAVZU: ROSSIYADA 1917-YIL FEVRAL INQILOBI AA
ORTA OSIYO HAMDA QOZOGISTONDAGI SIYOSIY
VAZIYAT. TURKISTON MUXTORIYATI AA ALASH ORDA
HUKUMATLARINING TUGATILISHI. BOLSHEVIKLAR REJIMINING
O’RNATILISHI
REJA:
I.Kirish
II.Asosiy qism.
1. Rossiyada 1917-yil Fevral inqilobi va Turkiston o'lkasida jadidlar harakati.
2. Turkiston Muxtoriyati va Alash Orda hukumatarining tugatilishi
3.O’lkada bolsheviklar rejimining 0rnatilishi.
III.Xulosa
IV.Fodalanilgaqn adabiyotlar

KIRISH
Markaziy Osiyo xalqlari tarixi, moddiy va ma'naviy madaniyati turli soha

vakillarini azal-azaldan qiziqtirib kelgan. Shu kungacha mintaqa tarixini yorituvchi
ko'plab asarlar yozilgan. Ushbu darslikni ham mazkur tadqiqotlarning bir natijasi,
deb qarash mumkin. Xalq tarixini bilich mari I :2. "". "aujas', deb qarash mumkin
bilish mamlakatimizning ushbu mintaqa xalqlari bilan diplomatik, iqtisodiy hamda
madaniy aloqalarini yanada rivojlantirish va samarasini ta'minlashga xizmat qiladi.
Ayni shu ma'noda, Markaziy Osiyo mintaqasida joylashgan o'nlab davlatlar,
xalqlar va elatlar tarixini mukammal biladigan zamonaviy mutaxassislarni
tayyorlash o'ta dolzarb vazifadir.Ushbu darslikda Markaziy Osiyodagi 1917-
yildagi Fevral voqealaridan to hozirgi kungacha bo'lgan tarixiy jarayonlar keng
yoritib berilgan Shunisi tiborliki, Turkistonda Fevral inqilobining dastlabki
kunlaridanoq ommaviy tus olgan mahalliy hokimiyat organlarini tuzish
jarayonida Rossiya markaziga o xshash qo'sh hokimiyatning tarkib
topish tamoyilda ko zga yaqqol tashlana boshladi. 191 7-yilning ko'klami
Turkiston o*lkasining musulmon aholisini siyosiy jihatdan uyg'otish
va avj olayotgan demokratik jarayonlarga boshchilik qilish ishtiyoqi
bo'lgan yangi kuchlarning siyosiy maydonga chiqishida burilish nuqtasi bo*ldi.
"Sho'roi Islomiya" va "Sho'roi Ulamo" tashkilotlarining tuzilishi ham milliy
ziyolilarning Turkiston mustaqilligiga intilishda muhim rol o'ynadi. Shuningdek,
Turkiston musulmonlari Markaziy Kengashining tashkil etilishi, buning a zolari
esa tub mahalliy millat vakillaridan iborat ekanligi, milliy ziyolilarning mahalliy
millatlardanboyib borganligini bilib olish mumkin Oz navbatida,
respublikamizning turli hududlarida demokratik ruhdagi milliy mustaqillik talab
qiluvchi kuchlar yetishib chiqdi Buxoro va Xiva xalq sovet respublikalarining
tashkil topishi hamda ularning tarkibi " Yosh buxoroliklar" va Yosh xivaliklar"
tashkilotlari a'zolaridan iborat ekanligi, ularning davlatchilik uzishdagi sa`y-
harakatlari tahsinga loyiq. Lekin, yuqoridagi harakatlar sovetlar tomonidan o'z
vaqtida bartaraf etilib, ko'plari jazolanganligi erk va mustaqillik uchun
kurashuvchilarga butkul barham bermadi, aksincha ular yangi kuchlar sifatida yana
kurash maydoniga chiqdi Sovetlar qo'l ostidag1 xalqlarni yanada iskanjada ushlab
turish YaIS (NEP), jamoalashtirish, boy-quloq xo-jaliklarini tugatish, agrar
islohotlar, "Qo'shchï" ittifoqi,"Harbiy kommunizm" kooperatsiyalar tuzildi. M illy
ududiy chegaralanish, 30-yillardagi ueJ va madaniyat xodimlarining ta' qibga
uchrashi, 30-yillar boshlarida ta'lim sohasining markaz mafkurasiga
moslashtirilishi, Ikkinchi jahon urushi yillarida front ortiga ko'plab zabardast ogil
hamda qizlarning jalb etilishi, qayta qurish siyosatining amalga oshirilishi
Markazıy Osiyo xalqlarining hali-hanuz yodida.Shunga qaramay, 90-yillarga kelib.
milliy mustaqillikka intilishkuchayishi natijasida mintaqa xalqlarining Z,0 erki va
mustaqilıgini qo'lga kiritishi, shu o'rinda O zbekiston ham millıy mustaqillikka
erishishi kelajagı hamda Z,O taraqqiyoti yo lida muhim qadam bo'ldi. Anb.O
fanining maqsadi va vazifalari: Talabalarda Markaziy Osiyo xalqlari tarixining
Jahon taraqqiyotidagi tutgan orni, ushbu mintaqa xalqlarining tarixi haqida
tushuncha hosil qilish, XX asrning boshlari, ya'ni 1917-yildagi Fevral inqilobidan
bugungi kungacha bosib o'tgantarixiy yoli to`g'risida keng va atroflicha ma
lumotlar berish, Markaziy Osiyo xalqlarining hozirg1 kundagi umumiyligi hamda
o ziga xususiyatlari, mintaqa xalqlari va davlatlari o'rtasidagi munosabatlar
,Ozbekiston Markaziy Osiyoning yetakchi davlati ekanligi, ularning istiqboli,
shuningdek, jahon hamjamiyatidagi ornini tushunishda yordam berishdan
iborat.Kitob shuningdek, tariximiz bilan qiziquvchilarga ham foydali
2 Rossiyada 1917-yil Fevral inqilobi va Turkiston o'lkasida jadidlar harakati.
1917-yil 27-fevralda Petrogradda demokratik
inqilob amalga oshirilib, Rossiyada oyspod hokimiyati ,ge darildi.
Rossiyada ob shhokimiyat ikki diktatura, ya'ni gebbeAny hukumat
siymosida demokratik BA sovetlar siymosida proletariat epurey
dehqonlar inqilobiy-demokratik diktaturalarining o'ziga xos qo'shiluvi
sodir bo'ldi
Turkistonda Fevral inqilobining dastlabki kunlaridanoq tartibsiz
ommaviy tus olgan mahalliy hokimiyat organlarini tuzish Jarayonida
BAISSOY markazıga o'xshash ys,ob hokimiyatning tarkib topish
tamoyilda yaqqol ko'zga tashlana boshladi.
1917-yilning ko klami Turkiston o lkasining musulmon aholisini
siyosiy jihatdan uyg'otish a avj olayotgan demokratik
xohishi bo*lgan bo*ldi. yangi Jadidlar vujudga kelayotgan milliy-
jarayonlarga kuchlarning siyosiy maydonga boshchilik qilish chiqishida burilish
!sepbnu demokratik kuchlarning ozagiga aylandi. Ular o'lka tub xalqlarining
taraqqiyoti va mustaqilligi to'g'risidagi g'oyalarini o*lkadagi demokra-
tik inqilob bilan bog'lab, ozlari e'lon qilgan tamoyillarni amalga
hirishga faol kirishdi. Bu vaqtda o'lka mahalliy aholisi ham qisman siyosiy
kurashlar jarayoniga tortilgan edi. 1917-yil 14-martda Toshkentda "Sho'roi
Islomiya" ("Islom kengashi") tashkiloti tuzildi. Shu kuni, tashkilotning
15 kishidan iborat rayosati tuzilib, uning hay'atiga Munavvarqoridan
tashqari A. Fitrat, U. Xo'jayev va boshqalar kirishdi. "Shoroi
Islomiya'ning maqsadi Turkiston musulmonlarini birlashtirish, Ta'sis
majlisiga tayyorgarlik ko'rish, Turkistonga milliy-diniy muxtoriyat
berilishiga erishish, xususiy mulk egaligini saqlab qolish kabilardan
iborat edi. Tezda o'lkaning boshqa viloyatlarida ham sho balari tuzildi. 1917-yil 7-aprelda Petrograddagi Muvaqqat hukumatning qarori
bilan kadet N. Shchepkin raisligida Muvaqqat hukumatning Turkiston
Komiteti tashkil qilindi. Komitet tarkibiga 9 kishi kirgan bo*lib, ularning to'rttasi
turkiy xalqlar vakillari edi 19 17-yil 16-aprelda "Sho roi Islomiya" tashabbusi bilan
Toshkentda Butun Turkiston musulmonlarining I qurultoyi bolib otdi. Unda
Turkis-ton o'lkasi musulmonlari soveti (O'lka mussoveti) tuzildi
Shunday qilib, 1917-yil 1-(14) noyabrga qadar o'lkadagi siyosiy
vaziyatni 3 ta asosiy kuch belgilar edi. Ular Muvaqqat hukumatning
Turkiston qo'mitasi, O*la Mussoveti, O lka ishchi va askar deputatlarisovetidan
iborat edi. Sovetlar Turkistonda 1917-yil kuzida hokimiyatni qolga olish
masalasini ilgari surdi. Oktabr oyining ikkinchi yarmida Toshkentda norozilik
yig'ilishlari va mitinglar avj oldi.Bolsheviklar boshchiligida Toshkent soveti ishchi
va askarlarni qo'zg *olon ko'tarishga da'vat qildilar. General Korovichenkoga sodiq
qismlar qarshilik ko'rsatdi. 1917-yil 28-oktabrda Toshkentda qurolli to'qnashuv avj
oldi. 1-noyabrda Toshkent harbiy qal' asi taslim bo'ldi shu kuni qurolli qo'zg'olon
g'alaba qozondi, deb e`lon qilindi 1917-yil 15-noyabrda ish boshlagan o'lka ishchi,
askar va dehqo deputatlar utatlari Sovetlarining III qurultoyida hukumat –
Turkiston Xalq Komis-sarlari Soveti (TXKS) tuzilganligi e'lon qilinishi bilan sovet
Hukumati qaror topdi Turkiston XKS raisi lavozimini chizmachi bolshevik E.
Kolesov egalladi, harbiy komissar - izvoshchi Ye. Perfilev, boshqa komissarlik
lavozimlariga o'rtamiyona yuristlar tayinlandi. Ammo, ushbu hukumat
tarkibiga tub aholi vakillari kiritilmadi. Yangi hukumat mohiyatan
Rossiya podsholigining mustamlakachilik siyosatini davom ettirdi.
Asosiy inqilobiy kuch proletariat va kambag'al dehqonlar, boshqa
qatlamlar ekspluatator deb e*lon qilindi. "Ijtimoiy adolat'ni o'rnatish,
"odamning odam tomonidan ekspluatatsiya qilinishiga barham berish"
uchun boyliklarni egalaridan tortib olishga kirishildi. 1917-yilning
kuzida o*lkadagi so'lbolsheviklar tuzgan hukumat, bir tomondan,
kolonial-shovinistik, ikkinchi tomondan esa inqilobiy sinfylik siyosatini
boshladi. Malumki, 1917-yilning boshlarida Turkistonda yangi jamiyat
kurtaklarini shakllantirish uchun harakat boshlangan edi. Ushbu davrga
kelib, O'lka muxtoriyati masalasi jadid taraqqiyparvarlari faoliyatining
asosiy mazmuniga aylandi. Jadidchilik 1917-yilga kelib ma'rifatchilik
harakatidan siyosiy harakat darajasiga ko tarildi. 1917-yilda 4-martda
Butunturkiston musulmonlari qurultoyi o'tkazildi 1917-yil 16-23-aprelda
Toshkentda bo'lib otgan I qurultoyda Rossiya tarkibida Turkiston Muxtoriyatini
tashkil etish g oyasi olg*a surildi. Bu Turkistonning o'z milliy davlatchiligini
tiklash yo'lidagi dastlabki qadami edi. Butunturkiston musulmonlar I
qurultoyining so'nggi majlisida Markaziy rahbar organ - Turkiston
OIka musulmonlari kengashi (O'lkamussovet) tashkil etilishi haqida
qaror qabul qilindi. Uni tuzishdan asosiy maqsad tarqoq, bir-biri
bilan mustahkam aloqada bo'lmagan jamiyat, qo'mita va ittifoqlarni
birlashtirish edi. Turkiston musulmonlari Markaziy Kengashiga Mustafo
Cho'qayev rais, Zaki Validiy bosh kotib, Munavvarqori, Behbudiy, O.
Mahmudov, U. Xo jayev, T. Norbo tabekov va I. Shoahmedovlar a'zo
qilib_ saylandi. Munavvarqori va Sadriddinxon afandi boshchiligida
Toshkent qo'mitasi tuzildi. M. Behbudiy rahbarligida Samarqand va
Nosirxon To'ra yetakchiligida Farg'ona bo'limi ham tashkil topdi.
Markaziy Shoro organi sifatida "Najot (muharriri - Munavvarqori).
keyinchalik "Kengash" (muharriri Validiy va Munavvarqori) gazetalari chiqdi.
3: Turkiston Muxtoriyati va Alash Ofrda
hukumatlarining tashkil topishi va tugatilishi
: Turkiston Muxtoriyati va Alash Orda hukumatlari faoliyati hamda ularning
Tugatilishi tafsilotlari to'g'ri- sida talabalarga atroflicha ma'lumot berish
2-savolning bayoni: 1917-yil 17-20-sentabr kunlari Toshkentda
bo'lib o'tgan Turkiston va Qozog'iston musulmonlarining qurultoyida
"ulamochilar bilan "shoroi islomchilar kelishish hamda murosa
yo'lini topdilar. Ushbu qurultoyda " Sho roi Islomiya", "Sho'roi Ulamo*
va "Turon"ni birlashtirish yo'li bilan butun Turkiston uchun umumiy
"Itifoqi muslimin" siyosiy partiyasini tuzishga qaror qilindi.
Mazkur qurultoydagi asosiy masala - Turkistonning bo lajak siyosiy
tuzumini belgilash edi. Toshkentdagi Ulug Turkiston" gazetasi
Qurultoy Mulla Muhammadxo'ja eshon va Mulla Siddiqxo' ja eshon-
larning boshqaruv shakli haqidagi nutqlarini tinglab, duo-yu ijobat
ila Turkiston Muxtoriyatini tayin etishga jazm qildi". Ushbu qurultoy
muxtoriyatni "Turkiston Federativ Respublikasi" deb nomlab, parlament
respublikasi asosida tuzilajak davlat tuzumining bosh
tamoyilni belgiladi. 1917-yil oktabr-noyabr oylarida Toshkent va Qo`qonda yuz
bergan voqealar milliy-ozodlik harakatini butunlay boshqa yo' nalishdanketishga
majbur qildi 1917-yil 26-28-noyabr (yangi hisob bilan -1 1-dekabr)da
Qo'qonda Turkiston o'lka musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi
bo'ldi. Mahmudxo'ja Behbudiy oz ma'ruzasida: "Qurultoyimiz qa-
bul qilayotgan qarorlar shuning uchun ham ahamiyatliki, unda
Turkiston aholisining yevropalik vakillari ham ishtirok etmoqdalar"
deb ta'kidlagan edi. Turkistonni boshqarish shakli qurultoy diqgat
markazida turdi Ushbu qurultoyda 1917-yil 27-noyabr (yangi hisob bilan 10-
dekabr)da qabul qilingan qarorda shunday deyiladi: "Turkistonda yashab turgan
turli millatga mansub aholi Rossiya inqilobi da'vat etgan xalqlarning ususidagi
irodasini namoyon o'z huquqlarini o'zlari belgilash etib, Turkistonni Federativ
Rossiya Respublikasi tarkibida hududiyjihatdan muxtor deb e'lon qiladi, shu bilan
birga muxtoriyatning qaror topishTurkistondagi milliy ozchiliklarning huquqlari
himoya qilinishini e`lon qildi. 28-noyabr (11-dekabr)da tarkib topayotgan mazkur
davlatning nomi Turkiston Muxtoriyati deb ataldi. Ushbu qurultoy Butunrossiya
Ta'sis majlisi chaqirilguncha hokimiyat Turkiston Muvaqqat Kengashi va
Turkiston Xalq (Millat) Majlisi qo'lida bo'lishi kerak, deb qaror qabul
qildi.Qurultoyda Turkiston Muvaqqat Kengashi a'zolaridan 8 kishilik tarkibda
Turkiston Muxtoriyati hukumati tuzildi: Muhammadjon Tinishboyev - Bosh vazir
va ichki ishlar vaziri, Islom Sulton o'g'li Shoahmedov - Bosh vazir o'rinbosari
Mustafo Cho'qayev tashqi ishlar vaziri, Ubaydulla Xo'jayev - harbiy vazir,
yer va suv boyliklari vaziri, Hidoyatbek Yurg 'uli Agayev Obidjon Mahmudov –
oziq-ovqat vaziri Abdurahmon O'rozayev - ichki ishlar vaziri o'rinbosari. moliya
vaziri lavozimlarini Solomon Abramovich Gersfeld egalladilar.

4 O’lkada bolsheviklar rejimining o’rnatilishi

Turkiston o 'Ikasida bolsheviklar rejimining o'rnatilishi va uning oqibatlari to'g
'risida talabalarga atroflicha ma'lumot berish, 3-savolning bayoni: Turkiston Xalq
Komissarlari Sovetiga kirgan 15 ta komissarlik olkaning boshqaruv ishlarini
butunlay qamrab oldi. 1917-yil 23- noyabrda Turkistondagi yangi hukumat aholiga
qilgan murojaatida quyidagi fikrga alohida urg'u berilgan edi: "Xalq Komissarlari
Soveti Markaziy hokimiyatning barcha dekretlarini og'ishmay amalga oshiradi va
o'z faoliyatida butun Rossiya sovetlar syezdining qarorlariga amal qiladi. Bu
topshiriqlarni bajarish yo'lidagi har qanday qarshilik sovetlar tomonidan keskin
choralar kofrish bilan kutib olinadi. Turkiston XKS o'z faoliyatining birinchi
kunidan boshlab sovet siyosatini amalga oshirishga, Turkistonda sovet rejimini
mustahkamlashga kirishdi. Turkiston XKS ijrochi organga aylanib
qoldi.Turkistonda "sovetcha andozadagi avtonomiya" o'matish uchun V. I.
Leninning buyrug'i bilan bolshevik P. A .Kobozev Turkistonning favqulodda
komissari qilib jo natildi. 1918-yil 10-apreldan boshlab u Turkistonning amaldagi
xo jayiniga aylandi 1918-yilning 20-aprel-mayida Toshkentda Turkiston
sovetlarining V s'yezdi bo'lib o'tdi. Unda qatnashgan 251 ta delegatdan atigi
50 tasi mahalliy millat vakillaridan iborat edi. S`yezd delegatlari turli millatga
mansub aholi Rossiya inqilobi da'vat etgan xalglarning o'z huquqlarini o'zlari
belgilash xususidagi irodasini namoyon etib, Turkistonni Federativ Rossiya
Respublikasi tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb e lon qiladi, shu bilan birga
muxtoriyatning qaror topish shakllarini Ta'sis majlisiga havola etadi. Mazkur
qurultoy Turkistondagi milliy ozchiliklarning huquqlari himoya gilinishini elon
qildi. 28-noyabr (11-dekabr)da tarkib topayotgan mazkur davlatning nomi
Turkiston Muxtoriyati deb ataldi. Ushbu qurultoy Butunrossiya Ta'sis majlisi
chaqirilguncha hokimiyat Turkiston Muvaqqat Kengashi va Turkiston Xalq
(Millat) Majlisi qo'lida bo'lishi kerak, deb qaror qabul qildi. Qurultoyda Turkiston
Muvaqqat Kengashi a'zolaridan 8 kishilik tarkibda Turkiston Muxtoriyati hukumati
tuzildi: Muhammadjon Tinishboyev - Bosh vazir va ichki ishlar vaziri Islom
Sulton o'g'li Shoahmedov - Bosh vazir o'rinbosari, Mustafo Cho qayev - tashqi
ishlar vaziri, Ubaydulla Xo jayev - harbiy vazir, Hidoyatbek Yurg'uli Agayev - yer
va suv boyliklari vaziri, oziq-ovqat vaziri Obidjon Mahmudov Abdurahmon
O'rozayev - ichki ishlar vaziri o rinbosari, moliya vaziri lavozimlarini Solomon
Abramovich Gersfeld egalladilar. Keyinchalik Mustafo Cho'qay Bosh vazir
lavozimini bajarishga kirishdi. Vazirlardan uch kishi oliy ma'lumotli huquqshunos,
ikki kishi o'rtacha malakali huquqshunos edi. Qurultoy tugagach, 1-dekabrda
Turkiston Muxtoriyatining Muvagqat hukumati a'zolari (8 kishi) imzolagan
maxsus Murojaatnoma e'lon qilindi. Bu Murojaatnomada Turkistondagi barcha
aholi: irqi, millati, dini, jinsi, yoshi va siyosiy e'tiqodlaridan qať'iy nazar,
hamjihatlikka da'vat etilgan edi. Asosiy Ko'p o'tmay, Millat Majlisi tomonidan
tasdiqlangan qonunlar loyihasini tayyorlash bilan bir qatorda yangi hukumat
mamlakat Konstitutsiyasini tayyorlash uchun huquqshunoslarni jalb qildi. 1917-yil
26-dekabrda Turkiston Milliy bayrog'i qabul qilindi "El bayrog'i", Birlik tug'i",
kabi hukumat gazetalari o'zbek qozoq va rus tillarida nashr qilina boshladi. Avval
chiqayotgan "Ulug* Turkiston'" gazetasi ham o'z sahifalarida Muxtoriyat hukumati
faoliyatiga joy ajratdi.
Xulosa:
-Rossiyada Fevral inqilobi va uning Turkiston o' lkasiga ta'sirini tahlil etib
mavzuni yoritib o’tik;
-Turkiston Muxtoriyati va Alash O rdaning tugatilishi, Turkiston o'lkasida milliy
uyg onish hara- katlariga alohida e'tibor qaratib o'tik.
- Turkiston o'lkasida sovetlar hokimiyatining o'matilishi va bolsheviklarning zo'rlik
o'tkazishlarini boshlanishi haqida ma'lumot berib o'tik.
-Turkistonda mahalliy rahbar kadrla tomonidan milliy davlat tuzish yo'lidagi
harakatlari, ularni bolsheviklartomonidan yo'qqa chiqarilishi sabablarini ochib
berib o'tik.
Tavsiya etilayotgan adabiyotlar ro'yxati:
1 Абдлурахимова Н. Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака
пзими.— Тошкент: Академия, 2002
2 Азимхужаев С.С. Туркистон Мухторияти. — Тошкент:
Маънавият. 2000.
3 Берхин И. Б. СССР тарихи.— Тошкент., 1969
4Берхин И. Б. СССР тарихи. - Тошкент. 1983
5. Бойжонов Р. Туркистон Октябрь революцияси историографи
ясига доир. Тошкент, 6961
6. Дониёров А.Х. Марказий Осиё халклари тарихшунослиги
Дарслик. Тошкент:. НИФ М. 2020. 442 6.
7 Зиёева Д. Туркистон миллий-озодлик харакатлари
Тошкент: Шарк, 2000 Центральной и Казахстана киdои
8 Алматы, 2001. Азии. 9 Наимов H Мен яшашни истайман.
Бухоро, 1984. 10. Тарихнинг хасратли сахифалари Тошкент: Шарк 2006.
М. Узбекистоне тарихи 1l. Умонов К, Содиков Тошкент: Шарк, 2010.
(1917-1991-йиллар).

O'BEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA'LIM,FAN VA

INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

IPAK YO'Li INNOVATSIYALAR INIVERSITETi

"O’ZBEKISTONNING ENG YANGI TARIXI" fanidan

MUSTAQIL ISH

Mavzu:_________________________________________________________

Ta'lim yo'nalishi:_________________________________________________
Bajardi:_________________________________________________________
guruh talabasi:
Qabul qildi_______________________________________________________:

OLMALIQ-2023 YIL