Mavzu: Shaxsning hissiy-irodaviy sohasi hissiyot haqida umumiy tushuncha iroda haqida umumiy tushuncha

Emotsiyalarning fiziologik mexanizmi
Sezgilar va emotsiyalar bizni o'rab turgan olamga munosabatimizni ifodalaydi. Biz bo'iib o'tayotgan voqealarni idrok qilamiz va ularni o‘z tafakkurimizdan o'tkazamiz, shu bilan birga ulaiga o‘z munosabatimizni ham bildiramiz. Hayotdagi jasorat namunalarining ahamiyatini tushunish bilan bir qatorda ulardan faxrlanamiz ham. Odamdagi turli-tuman va ko'p qirrali sezgilar va emotsiyalar ijobiy va salbiy turlarga bo'linadi. Chunonchi, ijobiy muhabbat sezgisi salbiy rash к qilish sezgisi bilan aralashib kelishi ehtimol. Emotsiyalar va sezgilar bir-biriga yaqin tushunchalardir. Tevarak- atrofdagi voqealar bilan bog'liq bo'lgan qisqa muddatli holatlar emotsiyalar deyilsa. birmuncha uzoq davom etadigan va chuqur holatlar esa sezgilar deb ataladi. Masalan, onaning farzandiga bo'lgan sezgisi mehrni ham, quvonclmi ham, faxrni ham va bolaning xatti-harakati, fe’l-atvoridan nolish, xafa bo'lishni ham o'z ichiga oladi. Bu kechinmalarni emotsiyalar va sezgilar deb atash mumkin. Odamning sezgilari biologik mayllar va ehtiyojlar negizida evolyutsiya jarayonida rivojlangan. Masalan, muhabbat sezgisi jinsiy mayldan paydo bo'lgan. Biroq hozirgi zamon kishisining sezgilari shunchaki biologik mayllar va instinktlardan juda ham ilgarilab ketgan. Hozirgi vaqtda ularko'p jihatdan ijtimoiy va tarixan bog'langan. Shu munosabat bilan insonparvarlik, vatanparvarlik va go'zallik sezgisi to'g'risida eslatib o'tish kifoya. Sezgilar odamning xatti-harakatida kuchli omil hisoblanadi, ular unumli mehnat qilish, fanda yangiliklarni izlab topish va san’atni rivojlantirish kabi odamning turli xil faoliyatlarini rag'batlantirib turadigan omillardan sanaladi.
So'nggi yillarda fanda emotsiya (his-hayajon)larning fiziologik mexanizmlariga doir ko'pgina ma’lumotlar to'plandi. Odamning emotsional faoliyatida bosh miya po'stlog'i, undan quyiroqda joylashgan miya tuzilmalari, vegetativ asab sistemasi, shuningdek, gormonlar va mediatorlar qatnashadi.
Odamning emotsional hayotida bosh miya po'stlog'i va u bilan bog'liq bo‘lgan ikkinchi signal sistemasi faoliyati g'oyat katta ahamiyatga ega. Insonning talaygina emotsiyalari so‘z ta’sirlovchilari bilan bog‘liq. So‘z keskin, to'satdan yuzaga chiqadigan sezgilarga sabab boiishi mumkin. Masalan, odam yaqin kishisining o‘limi haqida xabareshitganida qattiq iztirobga tushadi, bu kulfatdan o‘zini qo'yishga joy topa olmavdi. So‘z ta’siri emotsiyani birdaniga to'xtatib qo'yishi yoki uni boshqa sezgiga aylantirishi, ehtimol. Demak, miya po‘stlog‘i va ikkinchi signal sistemasi emotsiyaning dastlabki halqasi sifatida xizmat qiladi. Biroq bu mexanizm nechog’liq muhitni bo’lmasin, u organizmning yagona mexanizmi emas. Emotsiyalar ikkinchi signal sistemasidan mahrum bo‘lgan hayvonlarda ham mavjud bo‘ladi. Aftidan, bosh miya po‘stlog‘i odamning emotsional faoliyatida faqat birinchi emas, balki oxiigi halqa sifatida ham ishtirok etadi. Bunga asta-sekin rivojlana borib, oxir-oqibatda sevgiga aylanadigan sezgini misol tariqasida ko'rsatib o‘tish mumkin. V. Kennon degan olim qo‘rquv va g‘azab emotsiyalarida qonda adrenalin miqdori ko‘payishini isbotlab bergan edi. Emotsiyalarda ro‘v beradigan adrenalinning ko‘p ajralishi jigarda va mushaklarda glikogenning jadal parchalanishiga olib keladi. Bunda qonda qand moddasi miqdori ko‘payadi. Bunday gi perglikemiya moslashuvchan tabiatga ega bo‘lib, organizmni oshig‘ich holatlarda (hayvon hujum qilganda), keskin emotsional kechinmalar bilan o‘tadigan sharoitlarda mushak faoliyati uchun zarur yoqilg'i materiali bilan ta’minlavdi. Affekt (jazava)larda qonga qalqonsimon bez gormoni tushishi ko'pavadi, shuningdek, gipofizning inkretor faoliyati oshadi. Salbiy emotsiyalar me’da osti bezi shirasi sekretsiyasining kamayishiga olib keladi. Ijobiy (musbat) emotsiyalarda me’da shirasi kislotaliligi oshadi. Emotsiyalar yurak-tomirlar sistemasi va arterial bosimga, ayniqsa, kuchli ta’sir qiladi. Yurak-tomirlar sistemasi faoliyatida arterial bosimning o‘zgarishlari shu qadar ahamiyatliki, buni eng odatiy tekshirish usullarida aniqlasa bo’ladi. Emotsiyalarda yuzning qizarishi va oqarib ketishi, tomir urishining tezlashuvi yoki sekinlashuvi, terining quruq bo‘lib qolishi yoki, aksincha, ko'p terlashi hammaga ma’lum alomatlardan hisoblanadi. Modomiki turli-tuman asab tuzilmalari emotsional faoliyatda ishtirok etar ekan, bu hoi vegetativ asab sistemasiga ko‘proq taaliuqlidir. Ma’lumki, hal qilinmagan emotsional kelishmovchiliklar tomirlarni toraytiradi va gavda haroratini tushiradi, vaholanki, emotsiyalarni tizginlab turrnay bemalol, ochiqchasiga namoyon etish tomirlarni kengaytiradi va gavda haroratining ko‘tarilishi bilan o‘tadi (Mitelman va Volf). Qo'rquv yoki og'riqda qorachiqlarning kengayishi ham simpatik asab sistemasining qo’zg’alishi bilan bog‘liq. Emotsiyalar ta’siri ostida qonda shaklli elementlar miqdori, kislota- ishqor muvozanati va gemostaz siljishining boshqa ko‘rsatkichlari o'zgaradi. Harakat qo'zgalishi bilan bog'liq emotsiyalarda kislorod sarflanishi va asosiv almashinuv ko'payadi. Emotsiyalarda, shuningdek, miyaning bioelektrik faolligining o'zgarishi kuzatiladi. Shunday qilib, turli xil affektiv kuchlanishlarda ham simpatik, ham parasimpatik reaksiya sodir bo‘ladi. Bunda adrenalin va asetilxolin sekretsiyasi oshadi. Shu bilan birga qonga antidiuretik gormon ajralib chiqadi.