Mavzu: Shtrix kod tushunchasi va uning afzalliklari mundarija kirish asosiy qism

Kurs ishiuning maqsad va vazifasi: Kurs ishida qo’yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olinadi:
Shtrix-kodni shakllantirish, afzalliklar, O`zbekistonda shtrix-kodlash tizimi, tovarlarni kodlashtirish. ro'yxatdan o'tish tartibi, uning xususiyatlari nazariy va amaliy jihatlarini o’rganish va uning muhim jihatlarini yoritib berish;

1.SHTRIX-KODNI SHAKLLANTIRISH, AFZALLIKLAR.
Shtrix-kod birinchi marta 1966 yilda tijorat sifatida ishlatilgan, ammo tez orada biron bir turdagi sanoat standartlari to'plami bo'lishi kerakligi ma'lum bo'ldi. 1970 yilga kelib, oziq-ovqat mahsulotlarini universal identifikatsiya qilish kodi yoki UGPIC "Logicon Inc." deb nomlangan kompaniya tomonidan yozilgan. Chakana savdoda foydalanish uchun shtrixli uskunalar ishlab chiqargan birinchi kompaniya (UGPIC-dan foydalangan holda) 1970 yilda Amerikaning Monarch Marking kompaniyasi bo'lib, sanoat foydalanishi uchun, Plessey Telekommunikatsiya Britaniya kompaniyasi ham birinchi bo'lib 1970 yilda tashkil topgan. UGPIC UPCga aylangan ramzlar to'plami yoki Universal Product Code, bu hali ham AQShda ishlatiladi. Jorj J. Laurer U.P.C. ixtirochisi hisoblanadi.
1974 yil iyun oyida birinchi U.P.C. skaner Ogayo shtatidagi Troy shahridagi Marsh supermarketida o'rnatildi. Shtrixli kod kiritilgan birinchi mahsulot bu Wrigley's Gum paketi edi.
Hozirgi kunda savdo shaxobchalaridan sotib olingan deyarli har kanday tovar o'z shtrixli kodiga ega (shtrix kod). Bu tovar markirovkasi 1949 yilda Bernard Silver va Norman Djozef Vudland tomonidan mahsulotdan uni nazorat qilishda axborotni avtomatik tarzda o'qib olish imkoni uchun kashf qilingan.
Birinchi navbatda shtrixli kod savdoda kerak. Agar do'konda shtrixli kodni o'qiydigan (POS- terminal deb ataladigan ingl. Point of Sale - "Sotish punktlari") kompyuter kassalariga ulangan avtomatlashtirilgan tizim joriy qilingan bo'lsa, savdo zalining barcha tovarlarida shtrixli kod mavjudligi kassalar (POS-terminallar) oldida xaridorlarga xizmat ko'rsatish vaqtini qiskartirishga imkon beradi. Kassa chekida xarid kilingan tovarning aniq nomi va uning narxi kayd qilinishi uchun kassirga maxsus o'qish qurilmasi (skaner) bilan tovar qadog'idan EAN/UCC-13 raqamini o'qib olishning o'zi kifoya.
Bundan tashsari, savdo zalining barcha nazorat kassa mashinalari yagona nazorat qurilmasiga (kompyuterga) ulanganda har qanday vaqtda u yoki bu tovar sotilishining xaqiqiy hajmini, u yoki boshqa buyumlarga bo'lgan ehtiyoj darajasini baxolash (tikuv buyumlari hollarida anik modellarga bo'lgan extiyojni baxolash), savdo zalining rastalaridagi tovarlar zahirasini to'ldirish uchun omborga oldindan buyurtma berish mumkin.
Oddiy qoida: do'kondagi tovarning shtrixli kodi ham narx, ham xarid qilingan tovar ekvivalenti hisoblanadi. Agar ikki tovar narxi bo'yicha farqlansa, ular har xil shtrixli kodga (EAN rakamiga) ega bo'lishi kerak.
Hozirgi vaqtda shtrix kod nafaqat savdoda, balki omborxona hisobini olishda, pochtada, kutubxona ishida va boshqa sohalarda ham tovar bilan ishlashni ancha osonlashtiradi. U bevosita tovarni ishlab chiqarishda uning upakovkasiga yoki maxsus printerlar yordamida bosiladigan stikerlarga qo'yiladi.
Shtrix kodi nimani o'z ichiga oladi?

• 
  Kod ma'lumotlar banki joylashgan mamlakat;
  
• 
  Mahsulot ishlab chiqaruvchi mamlakat;
  
• 
  Mahsulot;
  
• 
  Nazorat raqami 
  

Xo‘sh, shtrix-kodlar o‘zida qanday ma'lumotlarni saqlaydi va ularni qanday o‘qish mumkin?
Shtrix-kodlash tizimida ikkilik sanoq tizimi qo‘llaniladi. Binar sistema deb yuritiladigan ushbu tizimda faqat 0 va 1 raqamlari ishtirok etadi. Shtrix-kodni skanerga tutilganida, skaner avval kod yuzasini yoritadi. Bunda shtrix-kodning qora chiziqlari skanerdan kelgan nurni yutib qoladi. Oq chiziqlar (aslida ular chiziq ham emas, shunchaki, bo‘sh qoldirilgan oraliqlar) skaner nurini qayta akslantiradi. Skaner ushbu qaytgan va yutilgan nurlar asosida o‘zida elektr impulslari ko‘rinishida signallar shakllantiradi. Ushbu elektr impulslaridan iborat signallar matematik algoritmlar vositasida ikkilik sanoq tizimiga (ikkilik kodga) o‘giriladi. Ushbu kodni esa kompyuterdagi maxsus dasturlar qayta ishlaydi va uning asosida mahsulot haqida ma'lumotlarni shakllantirib, ekranga chiqaradi va chek qog‘oziga chop etib beradi.
Shtrix koddagi qora chiziqlar ikkilik sanoq tizimida 1 raqamini anglatadi. Oq chiziqlar esa 0 ni bildiradi. Shunga muvofiq, ikkilik tizimdagi 1101 raqami ikkita qora chiziq, keyin bitta oq chiziq (bo‘sh joy) va so‘ngra yana bitta qora chiziqdan iborat bo‘ladi. Bunda ikkita qora chiziq umumlashtirib bitta qalin qora chiziqqa aylantiriladi. Aks holda, ular orasidagi bo‘sh joyni ham kompyuter 0 o‘rniga qabul qilib yuboradi va natija buziladi. Keyinchalik, kompyuter dasturlari ushbu ikkilik kod bilan uzatilgan ma'lumotni o‘nlik sanoq tizimiga, ya'ni, siz va biz ko‘nikib qolgan oddiy ko‘rinishga keltirib beradi.
Shtrix-kodga 0 va 1 raqamlarini biriktirish masalasi xalqaro kelishuvlar asosida qabul qilingan reglamentlar asosida qat'iy tartibga solinadi. Ikkilik kod biriktirish usuli ancha murakkab bo‘lib, unga to‘xtalib o‘tirmaymiz. Shuni aytish kerakki, istalgan mahsulotga biriktirilgan shtrix-kod quyidagi doimiy qat'iy ma'lumotlarni taqdim etadi:
1) Shtrix-kodning skaner o‘qishi lozim bo‘lgan qismi ikkita oq hudud bilan yaqqol ajratib qo‘yilishi kerak. Bunday oq hududning biri shtrix-kod boshida, ikkinchisi oxirida bo‘ladi va uni "quiet zone" deyiladi.
2) Shtrix-kod boshida qolgan chiziqlardan biroz uzunroq bo‘lgan uchta alohida chiziq, ya'ni, 101 kodi mavjud bo‘ladi. Ushbu chiziqlar skanerni shtrix-kodning boshlanish joyiga yo‘llash vazifasini bajaradi.
3) Shtrix-kod o‘rtasida ham, ikkita uzunroq chiziqdan iborat "ajratish" chizig‘i bo‘ladi. 01010 kodini bildiruvchi ushbu chiziqlar shtrix-kodni "o‘ng" va "chap" qismlarga ajratadi.
Chiziqli kod ellikinchi yillarda AQShda ishlab chiqilgan. Shtrixning birinchi versiyasi dengiz qirg'og'ida, qum ustida amalga oshirildi. Norman Jozef Vudlend bu haqda shunday dedi:Men Mors kodini ishlatib, nuqta va chiziqlarni uzunroq qildim". Fikr ixtiro qilinmagan, lekin eshitilgan. Do'konlar tarmog'i prezidentlaridan biri universitet dekanidan ma'lumotlarni avtomatik o'qish tizimini ishlab chiqishni iltimos qilganida.
Birinchi kunlardan boshlab shtrix-kod tovarlarni qulayroq saralash va ularni hisobga olish uchun mo'ljallangan edi... Bugungi kunda bunday belgilarni har qanday supermarketdagi barcha mahsulotlarda ko'rish mumkin. Bunday grafik shifr maxsus texnik vositalar yordamida o'qiladi. "Klassik" versiya oq fonda uzunlamasına qora chiziqlarga o'xshaydi. Va uning ostidagi bir nechta raqamlar. Vaqt o'tishi bilan boshqa geometrik shakllar va turlarni kodlash ixtiro qilindi.
Bugungi kunda eng mashhurlari shtrix-kodlarning uch turi: chiziqli, ikki o'lchovli va RFID.
Keling, ularning har birini batafsil ko'rib chiqaylik:
Lineer - Bu oq fonda klassik vertikal qora chiziqlar. Maxsus elektron vositalar chiziq kodini faqat bitta yo'nalishda o'qiydi - gorizontal ravishda. Ya'ni, taxminan matnni o'qish usuli. Chiziqli usulning ramziy ma'nosi ham mavjud: Code56, Codebar, EAN va boshqalar. Masalan, ikkinchisi - EAN Evropa mahsulotining raqamini anglatadi.
2D- Ular juda ko'p ma'lumotlarni bitta elementda kodlash uchun maxsus ishlab chiqilgan. Uning xususiyati ikki yo'nalishda - gorizontal va vertikal o'qish qobiliyatidir. Ikki o'lchovli, shuningdek, ikki turga bo'linadi: matritsa va ko'p darajali. Ikkinchisi ilgari ixtiro qilingan va bir xil kodlarning ustma-ust qatlamlari bo'lgan oddiy chiziqli shtrix-kodni ifodalaydi. Matrix 2D tasvirlari ko'proq talabga ega, chunki ular sizga ma'lumotni zichroq joylashtirishga imkon beradi. Ayniqsa vertikal. QR kodlari matritsali ikki o'lchovli shtrix-kodlarga ham tegishli. Ular matnni yoki belgilarning katta guruhini kodlash imkoniyatiga ega. Bugungi kunda aksariyat shtrix-kodlarni o'qish uchun mobil ilovalar mavjud. O'zingizning grafik ma'lumotingizni yaratishga imkon beradigan xizmatlar.
Radio teglari (RFID)- Ehtimol, ular endi ushbu turdagi kodlashlarga tegishli emas. Ammo ular ushbu identifikatsiya tizimida ishlab chiqilgan.
Hozirgacha butun dunyodagi do'konlarda EAN-13 chiziqli shtrix-kod ishlatiladi. Keyinchalik, bu barcha mamlakatlarning ishlab chiqaruvchilari uchun Evropa standartiga aylandi.
EANning 3 turi mavjud:

• 
  EAN-8 (faqat 8 ta raqamni kodlaydi);
  
• 
  EAN-13 (u "to'liq" deb ham nomlanadi, mos ravishda 12 ta raqam va 1 ta qo'shimcha yoki boshqarish kodlari);
  
• 
  EAN-128 (har qanday raqam yoki harfni o'z ichiga olishi mumkin).
  

Grafik jihatdan shtrix-kod tanib olish tizimlariga, ya'ni elektron qurilmalarga mo'ljallangan. Ammo har bir bunday kod har qanday odam osongina taniy oladigan raqamlar bilan birga keladi. EAN-13 o'n uchta raqamdan iborat.
Standart shartlariga ko'ra, ular bloklarga bo'linadi:

• 
  B irinchi uchta raqam mamlakat kodini anglatadi;
  

• 
  

• 
  Keyingi to'rtta raqam mahsulot yoki mahsulot ishlab chiqaruvchisining kodini ko'rsatadi;
  

• 
  U ndan keyin 5 ta raqamdan iborat mahsulot kodi keladi;
  

• 
  Oxirida shtrix-kodda bitta raqam ajratilgan yoki boshqariladi;
  

• 
  Oxirgi belgi savdo belgisidir.Oxirgi belgi savdo belgisidir.
  

Bunga aniqlik kiritish kerak mamlakat shtrix-kodi ishlab chiqaruvchi mamlakatni ko'rsatishi shart emas... Bu ishlab chiqarish kompaniyasi xolding yoki ishlab chiqaruvchilar tashkilotining bir qismi bo'lgan holatlarda sodir bo'ladi. O'z navbatida boshqa mamlakatda joylashgan... Ya'ni, aslida mamlakat Tailandda joylashgan bo'lishi mumkin va ishlab chiqaruvchining kodi ostida Shvetsiya ko'rsatiladi.
Paketda ishlab chiqaruvchi - Xitoy ko'rsatilgan holatlar mavjud. Ammo shtrix-koddagi dastlabki uchta raqam ushbu mamlakat kodiga mos kelmaydi.
Buning bir nechta sabablari bor:

• 
  Ishlab chiqaruvchi qasddan mamlakatni yashirishni istaydi;
  
• 
  Mahsulotlar turli mamlakatlarda joylashgan bo'lishi mumkin bo'lgan sho'ba korxonalarida ishlab chiqarilgan;
  
• 
  Ishlab chiqaruvchi kompaniyani turli mamlakatlarda faoliyat yuritadigan bir nechta aktsiyadorlar boshqaradi.
  

H ar qanday qo'shimcha ma'lumotni faqat korxona ma'lumotlar bazasidan olish mumkin. Kassadan, shu jumladan, agar siz undagi grafik rasmdan mahsulot kodini kiritsangiz.

Yuqoridagi rasmda o‘zbekistonda ishlab chiqarilgan sut mahsulotlaridan birining yorlig‘iga tushirilgan shtrix-kod tasvirlangan. Mazkur shtrix-kod 13 ta raqamdan iborat. Undagi dastlabki uch raqam ushbu mahsulot ishlab chiqarilgan mamlakat yoki, iqtisodiy hududni bildiradi. Bizning misolimizda - 478 raqami mahsulot o‘zbekistonda ishlab chiqarilganligini ifodalaydi. Ushbu raqam odatda "metama'lumot" ham deyiladi. Keyingi besh raqam esa, hududiy ro‘yxatga oluvchi tashkilot tomonidan, mazkur turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchilariga beriladi. Adashmovchilikni oldini olish maqsadida odatda bir hududda bir xil turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi barcha korxonalar uchun bu raqamlar bir xilda beriladi. Keyingi besh raqam esa, aynan ushbu mahsulotni o‘zini identifikatsiyalash uchun biriktiriladi va uni ishlab chiqaruvchining o‘zi belgilaydi. Masalan, yuqoridagi rasmda 30100 raqami "15% yog‘lilik darajasiga ega smetana" ma'nosidagi kod sanaladi. Shtrix-koddagi so‘nggi 13-raqam esa (bizning misolimizdagi 0) "nazorat soni" (check digit) deb yuritiladi. Nazorat sonining asosiy vazifasi bir turdagi mahsulotga biriktirilgan shtrix-kodni boshqa turdagi mahsulotlarga o‘tib ketmasligini oldini olishdan iboratdir. Nazorat soni doimo albatta bir xonali son bo‘ladi. Mahsulotlarga shtrix-kodlar biriktirish urf bo‘lgan dastlabki yillarda, ushbu ajoyib qulaylikdan foydalanmoqchi bo‘lgan ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlari uchun rasman shtrix-kod olish o‘rniga (bu anchagina xarajat talab qilgan) biror bir tasodifiy duch kelgan shtrix-kodni yopishtirib qo‘yaverishgan. Natijada, masalan sotuvchi skanerga avtomobil moyi yorlig‘idagi shtrix-kodni tutsa, monitorda esa, qadoqlangan dudlangan seld balig‘i ma'lumotlari paydo bo‘lgan. Nazorat soni shu kabi ko‘chirmachiliklar va xatoliklarni oldini olish uchun yechim sifatida joriy etilgan.

Ushbu sonni biriktirish maxsus vakolatli tashkilot tomonidan nazorat qilinadi va u orqali, hech qachon ikkita turli xil mahsulotning shtrix-kodi bir xil bo‘lib qolmaydi.Shtrixni haqiqiyligini tekshirishda ko'rsatilgan so'nggi raqam bilan tekshirishingiz mumkin. Buni qanday qilish kerak? Quyidagi algoritm bo'yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish kerak:

1. 
   Keyingi sondan tashqari har bir raqamga 1 dan 12 gacha qiymat beriladi.
   
2. 
   Tuman joylarda joylashgan raqamlar (2, 4, 6, 8, 10 va 12) qo'shiladi va olingan qiymat 3 bilan ko'paytiriladi.
   
3. 
   Raqamlar odatdagi joylarga joylashtiriladi (1, 3, 5, 7, 9 va 11).
   
4. 
   Ikkinchi va uchinchi xatboshilarning natijalari ham qo'shiladi. Bir raqam ikki yoki uchta raqamdan olingan.
   
5. 
   Yakuniy qiymat faqat oxirgi raqamdan iborat. U o'ndan chiqarib tashlanadi.
   

Olingan farq va shtrixni to'ldiradigan nazorat raqamlari bo'ladi. Siz ushbu algoritmning haqiqatini o'zingiz tekshirib olishingiz mumkin, bu kodning raqamini barmoqlaringiz tagidagi har qanday mahsulotdan olishingiz mumkin.
Har bir inson haqiqiy mahsulotni sotib olmoqchi va yaxshi (yoki yomon) yashirin soxta narsalarni sotib olmoqchi. Asl nusxaning nusxasi yoki nusxasi bo'ladimi-yo'qligini aniqlash har doim ham mumkin emas. Ayniqsa, ko'pincha bunday taniqli markalardan kiyim sotib olayotganda yuzaga keladi. Bunday holatda siz ishlab chiqaruvchi davlatning shtrix kodini tekshirishingiz va tovarlarning haqiqiy kelib chiqishi to'g'risida ma'lumot olishingiz mumkin. Ushbu maqsadlar uchun maxsus onlayn xizmatlar mavjud. Ma'lumotlar oynasida tegishli raqamlarni kiritish uchun siz maxsus shtrix kodli mahsulotni qaerda va kim tomonidan ishlab chiqarilganligini bilib olasiz. Odatda yorliqda / tagda "Fransiyada ishlab chiqarilgan" yoki "AQShda ishlab chiqarilgan" yozuvi bezatilgan, ammo aslida bu narsa odatiy xitoylik iste'mol tovarlari hisoblanadi.
Biroq axborotning nomuvofiqligi boshqa sabablarga ko'ra bo'lishi mumkin:

• 
  Tovar boshqa davlatda joylashgan sho''ba korxonasida ishlab chiqariladi;
  
• 
  Tovarlar bitta mamlakatda ishlab chiqariladi, lekin boshqa davlatning litsenziyasi bo'yicha;
  
• 
  Korxona ta'sischilari turli davlatlarda ro'yxatdan o'tgan firmalardir;
  
• 
  Kompaniya eksport qilingan mamlakat kodini oldi.
  

Bunday hollarda ishlab chiqaruvchi va uning ishi haqida ko'proq ma'lumotga ega bo'lish kerak. Aytgancha, yaqinda smartfonlar uchun maxsus ilovalar bo'lgan, ular sizning tashqi ma'lumotlaringizsiz to'liq ma'lumot olish uchun do'konda mahsulotning shtrixini tekshirish imkonini beradi.
Pochta varaqlarining shtrixlari, ushbu imkoniyat endi ko'pchilik fuqarolar uchun yangilik emas, vaqti-vaqti bilan Internetda buyurtma berish. Bugungi kunda shtrix kodni tekshirish va yo'lda hali ham turgan joyni aniqlash mumkin. Ushbu kod (barcha yuborilganlarga tayinlangan) pochtani kuzatishda ishlatiladigan pochta identifikatoridir . Maxsus resurslarga ("Rossiya pochtasi" saytida yoki boshqa "tematik" xizmatlarda) kirib, siz yuborilgan asosiy pochta jo'natmalari va "qayta ishlash" holati (u hosil qilinadi, jo'natiladi, etkazib beriladi), uning vazni, turi va boshqalar haqida ma'lumot olish imkonini beradi.