Маvzu: sotsiolingvistikada lingvistik tushunchalar

“Nutqiy muomala” termini nutqning monologik shakllarini, masalan, ma’ruza, yig‘ilishlardagi nutq va boshqa kommunikativ vaziyatlarni tavsiflash uchun qulaydir. Biroq uning o‘zi dialoglarni tahlil qilish uchun yetarli bo‘lmaydi. Bunday holatda nafaqat har bir tomonning nutqiy muomalasi, balki o‘zaro nutqiy harakatlar mexanizmini ochib berish muhim hisoblanadi. Shunga ko‘ra, “nutqiy muloqot” tushunchasi o‘z ichiga “nutqiy muomala” tushunchasini oladi. Nutqiy muomala rol, vaziyat va mavzu singari sotsiologik o‘lchovlar bilan bog‘lanadi.

4. Nutq akti

Nutq akti termini u yoki bu kommunikativ vaziyat doirasidagi so‘zlovchining aniq nutqiy harakatlarini ifodalaydi. Masalan, bozorda biron narsani sotib olish vaziyatida sotuvchi va xaridor o‘rtasida turli nutq aktlarini o‘z ichiga olgan shunday dialog vujudga kelishi mumkin: informatsiya haqida so‘rov: (- Necha pul? Qancha turadi? Kim ishlab chiqargan? Qanday materialdan tayyorlangan?), xabar (- Yigirma ming; Janubiy Koreya; Haqiqiy charm), iltimos (-Iltimos, olib qo‘ying, hozir pul olib kelaman), ayblash (- Qaytimni oz beribsiz!), tahdid (- Hozir militsiya chaqiraman!) va h.k.

Muayyan vaziyatda nutq aktining shakli uning mazmuniga mos kelmasligiga bilvosita nutq akti deyiladi.

Masalan, oshxonada ovqatlanayotganingizda yoningizda o‘tirgan biron kishi sizga: –Tuzni uzatvorolasizmi? - deb murojaat qildi. Mazkur murojaat shaklan so‘roq bo‘lsa ham, mazmunan iltimosni ifodalaydi. Siz unga o‘z harakatingiz bilan javob berasiz: ya’ni tuzdonni uzatib yuborasiz. Agar siz bu iltimosni so‘roq deb tushunib, unga: Ha , deb javob berib, bu javobga mos harakat qilmasangiz, unda kommunikatsiya jarayoni buzilgan bo‘ladi. Yoki –Derazani yopvorasizmi? savoliga derazani yopish harakati orqali javob beriladi. Yoki telefonda: –Rustam uydami? deb so‘ralganda, “Rustamni chaqirib bering” degan ma’no anglashiladi.

Masalan, oshxonada ovqatlanayotganingizda yoningizda o‘tirgan biron kishi sizga: –Tuzni uzatvorolasizmi? - deb murojaat qildi. Mazkur murojaat shaklan so‘roq bo‘lsa ham, mazmunan iltimosni ifodalaydi. Siz unga o‘z harakatingiz bilan javob berasiz: ya’ni tuzdonni uzatib yuborasiz. Agar siz bu iltimosni so‘roq deb tushunib, unga: Ha , deb javob berib, bu javobga mos harakat qilmasangiz, unda kommunikatsiya jarayoni buzilgan bo‘ladi. Yoki –Derazani yopvorasizmi? savoliga derazani yopish harakati orqali javob beriladi. Yoki telefonda: –Rustam uydami? deb so‘ralganda, “Rustamni chaqirib bering” degan ma’no anglashiladi.

XX asrning o‘rtalarida ingliz faylasufi J.Ostin, shuningdek, uning izdoshlari bo‘lgan amerikalik olimlar J.Syorl va G.Grays nutq aktlari nazariyasini ishlab chiqishdi. Unda nutqiy kommunikatsiya jarayoniga xos bo‘lgan bir qator qonun-qoidalar belgilandi, nutqiy kommunikatsiya va nutq akti muvaffaqiyatini ta’minlovchi tamoyillar shakllantirildi. Masalan, “aniq so‘zla”, “samimiy bo‘l”, “qisqa so‘zla”, “noaniq ifodalarni ishlatma” va boshqalar.