Mavzu: Sugurtа fаоliyati klаssifikаtоrini tаrmоqlаrgа аjrаtish vа ulаrni sugurtа turlаrigа korа guruhlаsh. Sugurtа kоmpаniyalаri vа qаytа sugurtа kоmpаniyalаrining sugurtа zаhirаlаri turlаri. Sugurtа bоzоrining prоfеssiоnаl qаtnаshchilаri

Mavzu: Sugurtа fаоliyati klаssifikаtоrini tаrmоqlаrgа аjrаtish vа ulаrni sugurtа turlаrigа korа guruhlаsh. Sugurtа kоmpаniyalаri vа qаytа sugurtа kоmpаniyalаrining sugurtа zаhirаlаri turlаri. Sugurtа bоzоrining prоfеssiоnаl qаtnаshchilаri. Sugurtаlаsh vа qаytа sug`urtаlаsh brоkеrlаri.

Sug‘urtaning nazariy-iqtisodiy asoslari O'zbekiston Respublikasi mustaqilligidan so‘ng o'tgan vaqt mobaynida sug'urta sohasi rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar varatildi. Sug'urta kompaniyalarining faoliyati ushbu qisqa davrda kutilgandan ham unumliroq tarzda takomillashdi. Sug'urta kompaniyalarining takomillashishiga sabab, O'zbekiston Respublikasining jahon xo'jaligidagi ishtiroki salmog'i oshib, xalqaro iqtisodiy munosabatlar ko'ami kengayib borayotganidadir. Bu borada sug'urtaning о‘mi barchaga ma’lum. Shu sababli hozirgi kunda sug'urta kompaniyalar risklami aniqlash, ulami tahlil qilish va baholash hamda kamaytirish usullarini qoilash sug'urta kompaniyalarining asosiy vazifalaridan biriga aylandi.

Har qanday iqtisodiy faoliyat foyda olishga qaratilganidek. sug'urta kompaniyalari faoliyatidan ko'zlangan natija ham bu birinchi navbatda foyda olishdir. U esa albatta risk bilan bog'liq boiadi. Risk tadbirkorlik faoliyatining eng asosiy elementlaridan biri hisoblanib, u keng ma’noga ega bo'lgan, ko‘p qirrali tushunchadir. Iqtisodiyot fanining nazariyasi va amaliyotida risk kategoriyalari juda yuqori o'rinni egallavdi, bu kategoriyalami umumiy nazariyasini yaratish va uni amaliy natijalargatatbiq etish fan olamidajudako'p ilmiy izlanishlami talab qiladi.
Sug'urta mohiyatan murakkab va ko'p qirrali tushunchadir. Bu atama iqtisodiy ishlab chiqarish va iste?mol, tabiiy ofatlar va ko‘ngilsiz hodisalar, shuningdek, inson hayotida sodir bo'ladigan turli favquloddagi hodisalar bilan chambarchas bog' langan. Jamiyat iste’mol qilishni to'xtata olmaganidek, ishlab chiqarishni ham inkor qilolmaydi.
Sug‘urta sohasini rivojlantirish zaruratini uning quyidagi xususiyatlariga egaligi bilan asoslash mumkin: - bozor iqtisodiyoti sharoitida harqanday munosabatlarda xavf-xatar, tavakkalchilik va qaltisliklaming mavjudligi; - sug * urta tashkilotlarining xo'jalik subyektlarini favqulodda yuz bergan hodisalar oqibatida yetgan zararlardan himoyalash. ya’ni favqulodda holat natijasida korxonaning faoliyati to'xtab qolmasligi va davom ettirilishini ta’minlashi; - mamlakat iqtisodiyotiga katta miqdordagi investitsiyalami kiritilishi munosabati bilan ularni sug'urtalash zaruriyatining kelib chiqishi; - hayot sug'urtasi orqali aholining ijtimoiy-iqtisodiy himoyasini bozor iqtisodiyoti tamoyillari asosida ta’minlashi; - mamlakat umumiyi qtisodiyotining barqaror rivojlanishida muhim omillardan biri hisoblanishi va boshqalar.
Sug'urta oldindan ko'rib bo'lmaydigan tabiiy, stixiyali hodisalar ro'y berishi natijasida ko'riladigan zararlami qoplash bilan bog'liq maqsadli pul fondlarini shakllanishi va undan foydalanish bilan bog'liq iqtisodiy munosabatlar yig'indisidir.
2002 yilning 5 aprelida 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilgan "Sug'urta faoliyati to'g'risida”gi Qonunning 3-moddasida sug'urtaga qo'yidagicha ta’rif berilgan: "Sug'urta deganda yuridik yoki jismoniy shaxslar to'laydigan sug‘urta mukofotlaridan shakllantiriladigan pul fondlari hisobidan mu ay v an voqea (sug' urta hodisasi) yuz berganda ushbu shaxslarga sug'urta shartnomasiga muvofiq sug'urta tovonini (sug'urta pulini) to'lash yo'li bilan ulaming manfaatlarini himoya qilish tushuniladr23. Bu ta'rifda ta’kidlanishicha, sug'urtadan maqsad sug'urta hodisalari (tabiiy ofatlar) natijasida yetkaziladigan zararlami qoplash uchun pul fondlarini, ya’ni sug'urta fondlarini tashkil etishdir. Jismoniy va yuridik shaxslar hisobidan shakllanidigan bu fondlami hosil qilishda sug' urta tashkilotlari bilan sug'urtalanuvchilar o'rtasidagi munosabatlar sug'urta shartnomasida aks ettiriladi.
Darhaqiqat. sug' urta fondi ko‘pchilik jismoniy va yuridik shaxslaming toiaydigan sug‘urta mukofotlari hisobiga shakllanib, ushbu fondni shakllantirishda ishtirok etgan shaxslaming mulkiy manfaatlariga tabiiy hodisalar ro'y berishi natijasida zarar yetganda, ushbu fonddan sug'urta qoplamasi beriladi. Lekin, hammaga emas. Yana bir marta ta’kidlash lozimki. faqat shu fondni tashkil etishda qatnashgan shaxslargagina beriladi, ya'ni bir shaxs ko'rgan zarar ko'pchilik o'rtasida taqsimlanadi.

Shunday qilib bozor iqtisodiyotiga o'ish asosida:

Birinchidan, mustaqil sug‘urta xizmatlar tizimi ЬафО qilindi. Faoliyat jihatidan respublika miqyosida mustaqil tashkilotga aylandi. U 0 ‘zbekiston Moliya vazirligi tarkibidan chiqib. davlat bosh iqtisodiy islohotchi bo‘lgani holda davlat aksiyadorlik hamda boshqa mulk shaklidagi sug‘urta tashkilotlari tashkil etildi.
Ikkinchidan, alohida sug'urta faoliyati to'g'risidagi qonun qabul qilindi, unda respublikamizning o‘ziga xos xususiyatlari e’tiborga olindi.
Uchinchidan, xorijiy mamlakatlardagi sug‘urta tashkilotlari bilan hamkorlik kuchaydi, ular ishtirokida qo‘shma sug‘urta tashkilotlari tashkil qilindi. Milliy sug‘urta tashkilotlari jahon sug‘urta tashkilotlari qatoridan o'rin oldi.
To'rtinchidan, sug'urta mablag‘ laridan investitsiya maqsadlarida fovdalanish asosida ulaming moliyaviy ahvoli yaxshilandi, xorijiy mamlakatlar mablag'Iaridan investitsiya maqsadlari uchun foydalanishda sug'urta tashkilotlarining vositachilik roli vujudga keldi.
Beshinchidan, sug' urta tashkilotlari bilan kredit muassasalarining hamkorligi kuchaydi. Jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan bankdan olingan kreditlami o'z vaqtida qaytarilishiga qaratilgan sug‘urta faoliyati kengayib bordi, u qishloq xo'jaligi korxonalariga nisbatan ham joriy qilindi.
Oltinchidan, sug'urta xizmatlari bozorida ixtivoriy sug'urta turlarining jadal rivojlanishi kuzatildi. Shuningdek, majburiy sug'urtalashning qonunchilik asoslari va ulaming ustivor yo‘nalishlari joriy etila boshlandi. Yettinchidan. sug‘urtaning xalq farovonligini yaxshilashdagi roliga alohida ahamiyat berila boshlandi. Shu munosabat bilan ixtivoriy shaxsiy sug'urtaning ko'pchilik qoidalari qaytadan ko'rib chiqildi, qo'shimcha pensiya va boshqa sug'urta turlari joriy qilindi. 26 Sakkizinchidan, bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlikning muhim ahamiyatiga alohida e’tibor berilib, sugiurtaning yangi turlarini amalga oshirishga kirishildi. To‘qqizinchidan, sug‘urta faoliyati bilan qimmatli qog‘ozlar o‘rtasida tegishli munosabat o‘matildi. Sug‘urta tashkilotlari o‘zlarining qimmatli qog‘ozlarini emissiya qilishlari va qimmatli qog‘ozlar bozorida oldi sotdi ishlarini amalga oshirishl arming huquqiy asoslari shakllantirildi. Shuningdek, sug‘urta tashkilotlarining qimmatli qog‘ozlarga qilinadigan investitsiya faoliyati yo‘lga qo‘yildi va rag‘batlantirildi.

. Sugiurtaning iqtisodiy mohiyati

Sug‘urtaning iqtisodiy mohiyati unda qayta taqsimlash munosabatlarining mavjudligi, sug‘urta riskning mavjudligi (uni aniqlash), sug‘urtalovchi va sug‘urtalanuvchilardan sug‘urta birlashmalarini tashkil etish, yakka va guruh sug‘urta ehtiyojlarini birlashtirish, barcha sug‘urtalanuvchilaming zarari bo‘yicha birgalikdagi javobgarligi, zaraming taqsimlanishi, zarami vaqt va joy bo‘yicha qayta taqsimlash, sug‘urta mukofotlarining qaytarilishi, sug‘urta faoliyatining o‘z-o‘zini qoplash xususiyati mavjudligi orqali belgilanadi. Tabiat va jamiyatning moddiy zarar keltiruvchi ko‘zda tutilmagan harakatlari insonlar tomonidan birinchi navbatda tasodifan ro'y berdi deb qabul qilinadi, lekin ulaming doimiy takrorlanib turishi oqibatida iqtisodiy aloqalar holati va texnogen muammolar bo‘lishidan qa'tiy nazar ro‘y berishini isbotlab beradi.
Qadim zamonlardan manfaatdor shaxslarda ko'rilgan zarami qoplash maqsadida mulk egalariga tegishli mol-mulklami birlashtirish va zarami birlashma a’zolari o'rtasida boiish fikri tug'ilgan. Ushbu birlashma qatnashchilari' qanchalik ko‘p bo' Isa, zarar ko‘rgan tomonga toianishi kerak boigan tovon uchun ajratiladigan mablag' ulushi shuncha ko‘p bo'lgan.

Bozor iqtisodiyotiga o'tish, sug'urtalash rolining ijtimoiy ishlab chiqarishda o'sib borishini ta’minlaydi, sug‘urta xizmatlari maydonini kengaytirishni va davlat sug'urta tashkilotlariga altemativ sug' urta tashkilotlari rivoj lanishini ta’minlavdi.

Sug‘urtalanuvchi ko‘chmas mulkka egalik shakli har xil bo'lgan korxona va tashkilotlar endilikda nafaqat asosiy fondlarini zararlanishi yoki yo‘q bo' lib ketishidan, balki korxonaning majburan to'xtab qolishidan (xomashyoning vaqtida keltirilmasligi, xaridorlaming to‘lov qobiliyati yo'qligi munosabati bilan va hakozo) yuzaga kelgan xarajatlar va olinmagan daromadlar bo'yicha sug'urtalashga zaruriyat sezmoqdalar.
Bozor iqtisodiyotida sugSug'urta munosabatlarini paydo bo‘Iishi va uning iqtisodiyotga roli.

Sug'urta kishilik jamiyatining turli bosqichlarida mavjud boigan va uzoq tarixga ega. Sug'urta insoniyat va uning mol-mulkini ishonchli himoyalashning muhim vositasi sifatida rivoj lanish tarixida ikki bosqichni boshidan kechirgan. 1. Tijoratga asoslanmagan sug'urta 2. Tijoratga asoslangan sug'urta. Tijoratga asoslanmagan sug'urta ibtidoiv jamoa, quldorlik va feodal jamivatlariga xos boiib. unda sug'urtalovchilar ittifoqi o'z oldiga foyda olishni maqsad qilib qo'yishmagan.