Mavzu: Tabiiy nometall materiallar Reja: Kirish. Asosiy qism: I. Nometall materiallar haqida tushuncha. II. Tabiiy nometall materiallar. III. Nometall materiallar, tabiiy nometall materiallar qo'llanilishi

I.Nometall materiallar haqida tushuncha.
Materialshunoslikning predmeti ikki qismdan iborat: metall va nometall materiallar. Bugungi kunda sanoat ishlab chiqarishidagi asosiy tarkibiy
material metallar va metall qotishmalardir. Ammo klassik metall materiallar bilan bir qatorda plastmassalar, texnik keramika, kompozit materiallar va amforik qotishmalar keng qo'llaniladi. Noyob metallami tejaydigan, mahsulot massasini kamaytiradigan va ularning ishonchliligi va chidamliligini oshiradigan kompozitlarni ishlab chiqarishga joriy yetish alohida ye'tiborga loyiqdir. Zamonaviy avtomobilsozlik sanoatida metall qismlarni almashtirish, uglerod tolasi bilan mustahkamlangan yepoksi qatroni avtomobilning og'irligini, yoqilg'i sartini, korroziyaga chidamliligini kamaytirishga imkon beradi.
Nometall materiallarga organik va noorganik polimer materiallardır (har xil turdagi plastmassalar, metall bo'lmagan asosda kompozit materiallar, kauchuk va kauchuklar, yopishtiruvchi moddalar, plomba moddalari, bo'yoq qoplamalari), shuningdek grafit, shisha, keramika va boshqalar kiradi.
Strukturaviy materiallar sifatida ular metallarga muhim qo'shimcha boʻlib xizmat qiladi, ba'zi hollarda ularni muvaffaqiyatli almashtiradi, ba'zan yesa o'zlari almashtirib bo'lmaydi. Nometall materiallarning afzalligi ularning past zichlikdagi yetarli kuch, qattiqlik va yelastiklik, shaffoflik, kimyoviy qarshilik, diyelektrik xususiyatlar kabi xususiyatlari bo'lib, ular ko'pincha ushbu materiallari ajralmas qiladi. Bundan tashqari, ularning ishlab chiqarilishi va foydalanish samaradorligini ta'kidlash kerak. Nometall materiallardan tayyorlangan mahsulotlari ishlab chiqanshda mehnat intensivligi 5-6 baravar past, ular metallga nisbatan 4-5 baravar arzon. Shu munosabat bilan mashinasozlik, avtomobilsozlik, aviatsiya, oziq- ovqat, sovutish va kriogen uskunalarida nometall materiallardan foydalanish va boshqalar. Doimiy ravishda ortib bormoqda. Keramikadan tayyorlangan ichki yonish dvigatellari suvni sovutmasdan ishlaydi, bu metalldan yasalganida mumkin yemas; raketa qoplamalari faqat nometall material- lardan (grafit, keramika) tayyorlanadi. Uy anjomlari, audio va video jihozlar, kompyuterlar, sport anjomlar, avtomobillar va boshqa jihozlarni metall bo'lmagan materiallar-plastmassa, laminat, keramika, kauchuk, shisha va boshqalarsiz tasavvur qilish qiyin.
Nometall va metall materiallarning asosiy farqi kovalent bog'lanishlarga yega bo'lgan atom yoki molekulyar tuzilishdir. Bunday struktura mahsulot hajmida yelektron gazning mavjudligini istisno qiladi, bu yesa past issiqlik va yelektr xususiyatlarini ta'minlaydi. Yana bir muhim ahamiyatga yega boʻlgan farq ularning zichligi ancha past. Shunday qilib, plastmassalarning zichligi alyuminiy zichligidan ikki baravar past.
II. Tabiiy nometall materiallar.
Nometall materiallarning kelib chiqishi va ularni ishlab chiqarish va qayta ishlash uchun tegishli sharoitlar asosan texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlari va
ulardan amaliy foydalanish imkoniyatlarini aniqlaydi. Kelib chiqishi bo'yicha ular tabiiy, sun'iy va sintetikaga bo'linadi.
Tabiiy nometall materiallarga yog'och, o'simlik tolalari, tabiiy kauchuk, xom teri, Fotoalbom materiallar (asbest, slyuda, tabiiy grafit, olmos, bitum va boshqalar kiradi.).
Sun'iy nometall materiallar, qoida tariqasida, tablly polimerlardan tegishli kimyoviy ishlov berish yo'li bilan olinadi. Ushbu materiallar guruhining yeng keng tarqalgan vakillari yog'och va paxta pulpasi, qog'oz va to'qimachilik materiallarining turli xil modifikatsiyalari, sellyuloza yesterlari va yefirlariga asoslangan plastmassalar, polimer oqsil birikmalari (kazein, duradgor yelim), asbest va uglerod grafit materiallarining ayrim navlari.
Sintetik nometall materiallar ko'p hollarda kimyoviy, fizik-kimyoviy va termokimyoviy o'zgarishlar jarayonida oddiyroq (odatda past molekulyar og'irlikdagi) birikmalardan olinadi. Ushbu guruhga sintetik tolalar, plastmassalar, kauchuklar, yopishtiruvchi moddalar, laklar, plomba moddalari va boshqalar asosidagi sintetik polimerlar va yelastomerlar kiradi., sun'iy olmos va grafit, kislorodsiz keramika, silikat ko'zoynaklar, sitallar va boshqalar.
Nometall materiallarning xususiyatlariga ularning tuzilishi (amorf yoki kristalli) va fizik tuzilish xususiyatlari sezilarli darajada ta'sir qiladi.
Elementar tarkibiy birliklarning bir-biriga nisbatan tartibli joylashishi tufayli kristalli strukturaning mavjudligi zichlikning oshishiga va atmosfera ta'siriga va muhitga qarshilikning oshishiga yordam beradi, shuningdek, fazaviy o'zgarishlaming harorat oralig'ining aniqroq xarakterini belgilaydi. Nometall materiallarning aksariyati amorf tuzilishga ega. Metall va nometallaming xususiyatlariga quyidagilar kiradi: a) Mexanik valentlik kuchi (Vt,), mutanosiblik chegarasi (Ic), pishiqlik (KC), yelastiklik modul (Ye), qattiqlik (masalan, HB, HRC, HV) va xarakterlovchi plastiklik yorilishdan keyingi cho'zilish (d), yorilishdan keyingi nisbiy qisqarish (y); b) Kimyoviy agressiv muhitga qarshilik, issiqlikka chidamlilik va boshqalar.; v) fizik yelektr qarshiligi, yelektr, issiqlik o'tkazuvchanligi, magnit xossalari va boshqalar.; d) texnologik: oquvchanlik, stambullik, kalsinlilik, payvandlanuvchanlik, kesish yo'li bilan ishlov berish va boshqalar.
Nometall materiallar, ulardan foydalanish amaliyotiga va adabiyotda belgilangan tasnifga muvofiq, odatda quyidagilarga bo'linadi:
-plastmassalar, kompozitsiyalar va tolalar, -kauchuk va kauchuk buyumlar, -yog'och va yog'och materiallar, -minerallar va ularga asoslangan materiallar, -yarimo'tkazgichlar, - qog'oz, karton, -bo'yoq va yopishtiruvchi materiallar va kompozitsiyalar, -texnik matolar, charm, -texnik suyuqliklar.
Tabiiy nometall materiallarga yog'och, o'simlik tolalari, tabiiy kauchuk, xom teri, ( asbest, slyuda, tabiiy grafit, olmos, bitum va boshqalar ) kiradi deb yuqorida aytdik. Endi har biriga alohida toʻxtalamiz.
Yogʻoch — kesilma — suv va unda erigan tuzlarni daraxt ildizidan barg va boshqa organlarga oʻtkazuvchi yogʻochlangan devorli hujayralardan iborat oʻsimlik toʻqimasi.Yogʻoch materiallar — tabiiy yogʻochdan tayerlanadigan taxta, hari, xoda va b.; tabiiy yogʻochga bogʻlovchi moddalar (sintetik smolalar) shimdirib va yukrri tralarda bosim ostida ishlov berib, yelimlab olinadigan qurilish, mebelsozlik, kemasozlik materiallari. Tayyorlanish usuliga koʻra tilingan va tilinmagan, presslangan, modda shimdirilgan, qatlamqatlam qilib yelimlab yopishtirilgan yogʻochlarga, yogʻoch plastika va plitalarga boʻlinadi. Tabiiy yog'och materiallar — hari, xoda, gʻoʻla; yoʻnilgan, yorilgan materiallar, tilingan (taxta), payraha, faner, qipiq va boshqa materiallar. Yana ulardan biri tabiiy kauchuk. U tabiiy nometall materiallardir.
Kauchuk (tupi tilida „kau“ — daraxt va „uchu“ — oqmoq) — rezina va rezina buyumlari tayyorlashda ishlatiladigan elastik material. Tabiiy va sunʼiy (sintetik) xillarga boʻlinadi. Kauchuk har xil boladi. Tabiiy kauchuk — asosan, braziliya geveya daraxtining sutsimon shirasi — lateks va kauchukli daraxtlardan olinadi. Olingan lateks kayta ishlanib, xom — texnik kauchuk hosil qilinadi. Uning tarkibida 93—94% kauchuk, 2,4—2,9% oqsil, 0,3% kul, 0,3% kand moddalari va 2,5—3% smola bor. Toza tabiiy kauchuk yuqori molekulali toʻyinmagan uglevodorod, tarkibi (S5N8)p. Mol. M. 150 mingdan 500 minggacha boradi, zanjirining uz. 10000—40000 A, koʻndalang kesimi 1,5—3 A gacha. Tabiiy kauchuk molekulasining bu kattaligi va shakli uning eng muhim xususiyati elastikligini koʻrsatadi. Tabiiy kauchuk yogʻ va aromatik uglevodorodlarda va ularning hosilalarida, mas, benzin, benzol,
xloroformlarda erib, yopishqoq eritma yelim hosil qiladi. Tabiiy kauchuk toʻyinmagan birikma boʻlgani uchun vodorod, galogenlar, oltingugurt va kislorod bilan reaksiyaga kirishadi. Natijada uning eruvchanligi, mustahkamligi, elastikligi va b. Fizik, mexanik xossalari oʻzgaradi. Xom kauchuk oltingugurt bilan reaksiyaga kirishib yuqori sifatli rezinaga (qarang Vulkanizatsiya) aylanadi. Tabiiy kauchuk, odatda, amorf holatda boʻladi, lekin vaqt oʻtishi bilan kristallanishi mumkin. Yuqori elastikligi, suv va gaz oʻtkazmasligi, elektroizolyasion xususiyati va yemiruvchi muhitlarga chidamliligi tufayli kauchuk texnika va turmushda koʻp ishlatiladi.
Kauchukli daraxtlar – baʼzi qismlarida tabiiy kauchuk hosil boʻladigan daraxtlar. Qaysi toʻqimalarida kauchuk toʻplanishiga qarab, kauchukli daraxtlar lateksli (kauchuk sutshira — lateks tarkibida boʻladi), parenximali (kauchuk novda va ildiz parenximasida toʻplanadi), xlorenxi mal i (kauchuk yosh novda va barglarning yashil toʻqimalarida yigʻiladi) xillarga boʻlinadi.
Lateksli daraxtlar sanoat ahamiyatiga ega boʻlib, ulardan oson yoʻl bilan koʻp miqdorda kauchuk olinadi. Mas, braziliya geveyasida dunyo boʻyicha olinadigan tabiiy kauchukning 95% boʻladi; qolgan 5%i tropiklardagi boshqa lateksli daraxtlar (sapium, maniok, fikus, landolfiya)dan olinadi.
Oʻzbekistonda kauchukli daraxtlardan togʻ saqich oʻsadi. Keyingisi esa asbest.
Asbest (yunoncha: asbestos -egiluvchan va ingichka , 0,5 mkm gacha) tolalarga ajralish xususiyatiga ega boʻlgan tolasimon minerallar nomi. Ikki guruhga — serpentinlarga (xrizotil-as-best) va am-fibollarga (amfibol-asbest) boʻlinadi. Xrizotil-asbest (butun dunyoda olinadigan ) sanoatda muhim ahamiyatga ega. Bu mineral oʻtda kuymaslik (erish temperaturasi 1500°), tovush va elektr energiyasini oʻtkazmaslik xususiyatlariga ega. Sanoatda qoʻllanishi jihatidan Asbest 3 turga boʻlinadi: 1)tolalari 8 mm dan uzun bulgan Asbest (toʻqimachilik asbesti); gazlamalar tayyorlash uchun ishlatiladi. Bunday gazlamalardan oʻtga chidamli kiyimlar, brezent hamda avtomobil tormoz lentalari, filtr va boshqa asborezina buyumlar ishlanadi; 2) tolalarining uzunligi 2 mm dan 8 mm gacha boʻlgan Asbest; asbotsement buyumlar, shifer, kanali-zatsiya, suv, neft, gaz quvurlari, asbest kartoni, qogʻoz, issiqlik va elektr izolyatsiyalari tayyorlash uchun ishlatiladi; 3) tolalarning uzzunligi 0,2 mm dan 2 mm gacha boʻlgan.
Asbest karton — Xrizotil-asbest tolaga bakelit shimdirib tayyorlanadigan oʻtga chidamli izolyatsiya materiali. Asbest karton 2 – 10 mm qalinlikda 1000 x 1000 mm oʻlchamli list koʻrinishida ishlab chiqariladi. Pardozlash, issiqlikdan izolyatsiyalash materiali sifatida, qistirma tayyorlash va boshqalar
maqsadlarda ishlatiladi. Tolali tuzilishga ega asbest paxta va yungga oʻxshaydi. U issiqlik va yongʻinga chidamli. Shuning uchun u sanoatda keng qoʻllaniladi va shu kungacha olimlar uning oʻrnini bosuvchi narsa topa olishmagan. Asbest — tola olinadigan va mato toʻqiladigan yagona mineral.
Yongʻin xavfi mavjud korxonalarda ishchilar kiyimi, shu jumladan, bosh kiyim, qoʻlqop, ustki kiyim va poyabzallar butunlay asbestdan tayyorlanadi.
Asbest 1090° dan 1650 °C gacha, baʼzi turlari esa 2760 °C gacha boʻlgan haroratga bardosh bera oladi. AQSh dunyodagi xomashyoning atigi 5 foiziga ega, ammo jahon miqyosida asbestning deyarli yarmini ishlab chiqaradi.
Dunyo zaxiralarining 75 foizi Kanadaning Kvebek provinsiyasida joylashgan.
Asbest baʼzi togʻ jinslarida qatlam boʻlib o‘rnashadi. Baʼzan uni qazib olish uchun konlar qurish kerak. Bir tonna asbest olishga 45 tonnagacha togʻ jinslarini qayta ishlashga to‘g‘ri keladi.
Endi yana bir tabiiy nometall materiallarga to'xtalamiz.
Slyudalar — jins hosil qiluvchi minerallar (alyumosilikatlar) guruhi.
Qatqatsimon silikatlar kichik sinfiga mansub, murakkab tarkibli: R,, R23 [AlSi3OJ (OH,F)2, bunda R,=K, Na; R2, = Al, Mg, Fe, Li. Bu guruh keng tarqalgan intruziv, metamorfik va choʻkindi togʻ jinslarining jins hosil qiluvchi minerallaridan boʻlib, muhim foydali qazilma . Yer poʻstidagi umumiy miqdori 3,8%ga yetadi. Slyuda monoklin (soxta trigonal) singoniyada kristallanadi. Tabiatda turli otqindi va metamorflashgan togʻ jinslari orasida, yirik kristallari pegmatitlarda, baʼzan yuqori va oʻrtacha trlarda yuzaga kelgan volfram, molibden va boshqa foydali qazilmalarning gidrotermal konlarida uchraydi. Slyuda yopishqoqligi va egiluvchanligi tufayli shaklini tez oʻzgartiradi, yengil jilolanadi. Slyuda guruhiga kiradigan minerallarning kimyoviy tarkibi oʻzgaruvchan. Bir xil kationlarning boshqa bir kationlar bilan almashinish hollari juda koʻp uchraydi.
Kimyoviy tarkibiga koʻra, slyuda quyidagi turlarga boʻlinadi: alyuminiyli slyuda — muskovit, paragonit; magnezial temirtoshli slyuda —flogopit, biotit, lepidomelan; litiyli slyuda— lipidolit, sinnvaldit, tayniolit; shuningdek, vanadiy l i slyuda — roskoelit; xromli slyuda— xromli muskovit yoki fuksit va boshqalar. Slyuda tarrkibida koʻpincha kamyob elementlar (Be, V, Sn, Nb, Ta, Ti, Mo, W, U, Th, Y, TR, Bi) boʻladi. Mineralning qatqatsimon koʻrinishi, juda yupqa, egiluvchan va mustahkamligini saqlab qoluvchi qatlarga boʻlinishi slyudaning paketlararo aloqasining kuchsizligi bilan bogʻliq. Qattiqligi 2,5—3; zichligi 2,8 g/sm³ (muskovit), 3,3 g/sm³ (biotit), 2,2 g/sm³ (flogopit).
Muskovit va flogopit rangsiz, yupqa qatlamlari shaffof; kuchsiz qoʻngʻir, binafsha, yashil tuslari Fe2+, Mn2+, Sg2+ va boshqa birikmalar bilan bogʻliq. Temirli slyudaning qoʻngʻir, jigarrang, toʻq
yashil va kora boʻlishi tarkibidagi Fe2+, Fe3+, Sg2+va boshqa nisbatiga bogʻliq. Slyuda elektrotexnika sanoatida izolyator sifatida qamda slyuda kukuni, oʻtga chidamli materiallar, gulqogʻozlar, slyudali karton, issiqqa chidamli boʻyoq, har xil keramik mahsulotlar tayyorlashda ishlatiladi. Slyuda konlari xorijda Rossiya Federatsiyasi (Irkuts viloyati, Kareliya, Murmansk viloyati, Kola yarim orol, Saxa), Hindiston, Braziliya, AQSH va Kanadada mavjud.Slyuda — aslida ma’dan. “Slyuda” iborasi tog’ ma’danlarining butun bir oilasini o’z ichiga oladi, muskovit, flyugopit, biotit, lepidolit slyuda hisoblanadi. Ularning nomini talaffuz etish oson emas, shu boisdan bu ma’danlarni “slyuda” degan birgina so’z bilan atashadi. Slyudalarning barcha turlari turli qatlamlarga oson ajraladi. Ular ancha yumshoq, sirtida hatto botgan tirnoq izlari ham bemalol qoladi. Ularning barchasi bir xil turdagi kristallarni vujudga keltiradi. Ular rangsiz-tussiz ham bo’lishi, yoki sariq, yashil, qizil, jigarrang va qora ranglarda tovlanib ko’rinishi ham mumkin. Slyuda yer qobig’idagi tog’ jinslari bag’rida bo’ladi. U kelib chiqishiga ko’ra vulqon jinslari tarkibiga kiradi, otilgan vulqon lavalari soviganidan keyin slyudaga aylanadi. Ayrim hollarda slyuda “metaformizm” deb atalgan jarayon natijasida, ya’ni bosim, issiqlik va suvning ta’sirida ro’y beradigan o’zgarishlar oqibatida boshqa ma’danlardan ham paydo bo’ladi. Slyudani shaxtalarda qazib olishadi.AQSh, Kanada, Hindiston, Madagaskar, Rossiya, Braziliya va Janubiy Afrika Respublikasi — slyudaga eng boy hududlardir. Slyudani sanoatda ishlatish uchun qatlamlarga ajratilib, kerak miqdorda bo’lak- bo’lak holida kesib olinadi. Slyuda o’zidan issiqlik va elektrni o’tkazmaydigan ma’dandir. Shu sababli undan elektr jihozlar ishlab chiqarishda va o’tga chidamli materiallar tariqasida foydalaniladi.
Sizning uyingizdagi gazmol va boshqa elektr asbob-uskunalarida slyuda mavjud.
DrTabiiy grafit: Kristalning rivojlanishi mukammaldir, grafitning grafit miqdori 98% ni tashkil qiladi va tabiiy mikrokristalli grafitning grafifikatsiyasi darajasi odatda 93% dan past bo'ladi.Grafit – olmosga o’xshash uglerodning bir shakli. Sifatli ko’mir va olmos o’rtasida joylashgan allotropik shakldir. U yog’li tuzilishi tufayli qalamlarning xom ashyosi.Grafit, shuningdek » qora tosh » deb nomlanuvchi, uglerod bir shaklidir. Biroq, u dunyodagi eng qiyin element bo’lgan olmosdan ancha darajada yumshoq. Yog’li tuzilishi tufayli foydalanish sohalari juda xilma-xil va kengdir. Qog’ozga yoki sirtga qo’llanganda iz qoldiradi. Bu grafiti yozuv va chizish uchun ideal materialga aylantiradi. Dunyoda 30 yildan ortiq vaqtdan beri tobora muhim va strategik xom ashyoga aylanib borayotgan grafit ishlab chiqarish muhim ahamiyatga ega.
Bitumlar (lot. Bitumen — tog' smolasi, qatron) — uglevodorodlar va ularning azotli, kislorodli, oltingugurtli hamda tarkibida metall tutgan hosilalarining qattiq yoki smolasimon aralashmalari. Bitumlar suvda erimaydi, benzol, trixloretan va boshqa organik erituvchilarda toʻliq yoki qisman eriydi. Zichligi 950–1500 kg/m3. Tabiiy Bitumlar— qazilma yoqilgʻilarning tarkibiy qismi. Ularga neft zaxiralarida mutanosiblikning buzilishi natijasida neftning kimyoviy yoki biokimyoviy oksidlanishidan hosil boʻladigan tabiiy hosilalari, mas, asfalt, keritlar, maltalar, ozokeritlar va boshqa kiradi.
Olmos (arabcha — ’almās) — tugʻma elementlar guruhiga mansub mineral, sof uglerodning kristall holidagi turi. Olmos tabiatda maʼlum barcha materiallardan qattiqligi bilan ajralib turadi va shuning uchun sanoatning koʻp muhim tarmoqlarida qoʻllaniladi. Olmos insoniyatga miloddan avvalgidan maʼlum boʻlib, dastlab Hindistonda (miloddan avvalgi 8-7 asrlarda) topilgan. Koʻp asrlar mobaynida olmos faqat Osiyoda ishlab chiqarilgan. Keyinchalik Braziliyada (18-asr), Rossiyada (1829-yil), Janubiy Afrikada (1860-yil) qazib olina boshlagan. 1866- yiladan boshlab Afrika mamlakatlari olmos qazib olish boʻyicha asosiy mintaqa hisoblanadi. Oʻzbekistonda olmos konlari topish boʻyicha izlanishlar olib borilmoqda. Tabiy olmos turli shakllarda uchraydi.
Uning miroskopik donachalaridan tortib 100 va 1000 karatli (1 karat = 0,2 gr) oʻta yirik kristallari ham mavjud. 100 karatdan ortiq yirik kristallari juda kam. Janubiy Afrikada dunyodagi eng yirik olmos — 3106 karatli „Kullinan“ topilgan(1905) va undan 105 ta brilliant yasalgan. Olmos oʻzining kattaligi, shakli, rangi, qoʻllanishiga koʻra, 7 kategoriya va 23 guruhga boʻlinadi. Olmos sanoatda 2 hil — zargarlik va texniklarga boʻlinadi.Shu vaqtdan Afrika mamlakatlari Olmos qazib olinadigan asosiy mintaqa boʻlib kelmoqda. Bundan tashqari, Olmos konlari Janubiy Amerika, Osiyo (Hindiston, Indoneziya)da ham bor va sanoat miqyosida Olmos olinmoqda. 1955-yildan Rossiya (Yakutiya)da ham koʻp Olmos qazib chiqarilmoqda. Oʻzbekistonda Olmos sochmalarini topish boʻyicha izlanishlar olib borilmoqsa. Tabiiy Olmos turli shakllarda uchraydi. Uning mikroskopik donachalaridan tortib 100 va 1000 karatli (1 karat = 0,2 g) oʻta yirik kristallari ham mavjud.
Koʻpincha 0,1—1,0 karatli Olmos uchraydi. 100 karatdan ortiq yirik kristallari kam. Janubiy Afrikada dunyodagi eng yirik Olmos —3106 karatli «Kullinan» topilgan (1905) va undan 105 ta brilliant yasalgan.
Olmos oʻzining kattaligi, shakli, rangi, qoʻllanishiga koʻra, 7 kategoriya va 23 guruxga boʻlinadi. Olmos sanoatida 2 xil — zargarlik va texnik Olmos farq qilinadi. Mukammal shaklli, oʻta shaffof, sof, darzsiz va boshqa nuqsonsiz Olmos zargarlik hamda bezak ishlarida qoʻllanadi.
Sifat va kattaligidan qatʼi nazar, qolgan barcha Olmoslar texnik Olmos
hisoblanadi. Texnik Olmos kukun, shuningdek, kristall holida boʻlishi mumkin. Ularni qirralab, zarur shaklga (keskich, filyer va boshqalar) keltiriladi. Jaxrnda barcha qazib olinadigan Olmoslarning 25% gachasi zargarlik Olmos hisoblanadi. Fizik xossalari. Tabiiy Olmos kristall panjarasining tuzilishi kub shaklida. Uglerodning har bir atomi tetraedr uchlari boʻylab simmetrik joylashgan. Kristallik strukturasining oʻziga xosligiga koʻra, Olmosning ideal (nuqsonsiz) kristali shaffof boʻlishi kerak. Tabiatda uchraydigan kristallarda, juda oz miqdorda boʻlsa ham, boshqa aralashmalar borligi tufayli kristall panjarada nuqson boʻladi. Eng toza zargarlik Olmosning 1 sm³ hajmidagi aralashmalar miqdori 1018 atomni tashkil etadi. Olmosda kremniy, alyuminiy, kalsiy va magniy birikmalari koʻp uchraydi.