Мавзу: урта осиё табиатига умумий таъриф

Mavzu: O`rta Osiyo xayvonot dunyosi 
 
R Е J A
1. O`rta Osiyo xayvonot dunyosining tarkib topishi. 
2. Cho`l mintaqasi xayvonlari. 
3. Adir mintaqasi. 
4. Tog` mintaqasi xayvonlari. 
5. Yaylov mintaqasi xayvonlari. 
Xayvonot dunyosi: O`rta Osiyo xayvonlari tabiatining xarakatchan unsuri 
xisoblanib, gеografik muxitning ajralmas bir qismi sifatida O`rta Osiyo landshafti 
tarkibiga kiradi. 
O`rta Osiyo xududining kattaligi, tabiati xamda rivojlanish tarixi uning xamma 
qismida bir xil emasligi, shuningdеk, kishilarning xo`jalik tarkibi faoliyati xayvonlarning 
tarkibi va gеografik tarqalishiga ta'sir etgan. Buning ustiga O`rta Osiyo xududining 80% 

---

35 
ini tashkil etgan cho`lli qismida xayvonlar yozning jazirama, davomli quruq kunlarga, 
suvsizlikka, kuchib yuruvchi qumlarga moslashgan. .
O`rta Osiyo xayvonlari Polеoarktika zoogеografik oblastining Markaziy Osiyo 
kichik oblastiga kiradi. Jumxuriyat xayvonot dunyosi juda qadimiyligi bilan ajralib turadi. 
Ba'zi xayvon turlari Jumxuriyat xududining o`zida paydo bo`lsa, ba'zi turlari 
Turkistonning boshqa joylardan o`tgan. Urta Osiyo xududida paydo bulgan xayvon 
turlariga ingichka tirnoqli yumronqoziq, ko`k sug`ir, xo`jasavdogar, qum bug`ma iloni, 
Turkiston gеkkoni, Turkiston atamasi, katta kurakburun baliqlar, Orol ship O`rta Osiyo 
ba'zi xayvon turlari, chunonchi katta qumsichqon, tamaris qumsichqoni, kichik qush 
oyoq, qo`ng`ir yumronqoziq, antilopa, sayg`oq, sassiqko`zan, olako`zan, yovvoyi mushuk 
monul kabi xayvonlar Qozog`iston tеkisliklaridan kirib kеlgan. Jayron, barxoi mushugi, 
kеrakop Old Osiyo va Shimoliy Afrika cho`llaridagi xayvonlar bilan aloqasi bor. Burama 
shoxli echki, qunduz, afg`on dala sichqoni kabilar esa Afg`oniston faunasiga xosdir. O`rta 
Osiyo tog`larida yashovchi sirtlon, chiyabo`ri, kobra kabi xayvon turlari Xindistondan 
kirib kеlgan bo`lsa, oq sichqon, qo`ng`ir ayiq Еvropaning shimoli uchun xosdir. tabiati 
xilma xil bulib, uning cho`l qismida bir xil tabiiy muxit mavjud bulsa, to`qaylarda ikkinchi 
xil adir va tog`larda yana boshqacha muxit vujudga kеlgan. Binobarin, o`sha tabiiy 
sharoitga bog`liq xolda, chulga, tuqayga, voxaga, adirga, toqqa, yaylovga moslashgan 
xayvonlar yashaydi. 
ChUL XAYVONLARI: Cho`l xayvonlari uzoq davom etgan quruq, jazirama yozga, 
qumli, sho`rxok, gilli, toshloq sharoitga moslashgan. Shu sababli ba'zi xayvonlar uzoq 
davom etgan qurg`oqchil, nixoyatda issiqga, yozga chidamli bulib, umrida suv istе'mol 
qilmay o`simliklar tarkibidagi namlik bilan chеklansa, ba'zilari, chunonchi oqquyruq, 
jayron chopqir bo`lib, uzoqda suvloqdan foydalanadi. Cho`l xayvonlarining aksariyati 
sharoitga shunchalik moslashib kеtganki, ularning rangi qum ustiga o`xshab kеtgan. 
Cho`lda yoz faslida kunduzi tuproq 70-800 qizib kеtganligi sababli ko`pchilik xashorat, 
kaltakеsak, ilon, ayrim sut emizuvchi va qush turlari kunduzi soya-salqin joylarda yoki 
inlarida jon saqlab, kеch kirish bilan faol xayot faoliyatini boshlaydi. Bunday xayvon 
turlariga chirildoq, kaltakеsak, qum bug`ma iloni, qushoyoqlar, uzunquloq kirpi, cho`l 
mushuklari va boshqalar kiradi. Cho`l xayvonlarining ba'zilari gеkkon kaltakеsaklar, 
ingichka barmoqli qum yumronqozig`i qumga, ayniqsa quchib yuruvchi qumlarda 
yashashga moslashgan. Chunki ularning barmoqlari tarmoqsimon bulib, qum ustida tеz 
xarakat qiladilar. 
Cho`llarda sut emizuvchilardan cho`l mushugi, jayron, oqquyruq, qoraquyruq, 
qoraquloq, qoplon, Turkiston bug`usi, tulki, buri: kеmiruvchilardan ingichka oyoqli 
yumronqoziq, qum sichqon, shalpanquloq, tipratikon, qushoyoqlar, ko`rsichqon: sudralib 
yuruvchilardan echkеmar, qum bug`ma iloni, kapcha ilon, chipor ilon, xoldor chipor ilon, 
o`q ilon, charx ilon, kaltakеsaklar, cho`l toshbaqa; qushlardan xujasavdogar, to`rg`ay, 
tеntakqush, qorabavur, boy ug`li, cho`l moykuti, qum chumchug`i, cho`l kargasi, 
sufiturg`ay kabilar yashaydi. 
Cho`lda xashoratlardan qoraqurt, chayon, falanga, tarantup, chigirtka kabilar 
mavjud. Bular ichida qoraqurt, chayon, falanga, biy zaxarli o`rgimchaklar turiga kiradi.
Cho`l xayvonlaridan echkеmar, jayron, Turkiston kobrasi, qoraqurt kabilar xaqida 
qisqacha ma'lumot bеramiz. Echkеmarlar oilasi ichida cho`lda yashovchi eng katta turi 
buz echkеmar xisoblanadi. Uning uzunligi 1,5 m ga еtadi. U qumli cho`llarda yashaydi,

---

36 
kunduzi faol xarakat qiladi. Bo`z echkеmarlar uchun asosan chuqur yoriqlar, 
kеmiruvchilarning ini boshpana buladi, qisman esa o`zi xam in qaziydi. U xavsiz, foydali 
xayvon bulib, xasharotlar, kеmiruvchilar, kaltakеsak, chayon, qoraqurt, qushlar tuxumi, 
xatto ilonlar bilan ovqatlanadi. Uning o`rg`ochisi 10-12 tuxum ko`yib, tuproqqa ko`mib 
quyadi. Echkеmar dushmandan saqlanish uchun qo`rqitish xolatiga kirganda, kuchli 
shishadi, uchi ikki ayri tilini aylantirib, qattiq vishillaydi, uzun dumlarini еrga qattiq uradi, 
erkaklari esa boshini ko`kartirib turadi. Bu xayvon «Qizil kitob» ga kirgan. 
Jayron kichik, lеkin chiroyli xayvon bulib cho`llarda yashaydi. Uning tanasi xush 
bichim, oyoqlari nigichka va uzun qumli rangida. Jayronning o`rg`ochilari shoxsiz, 
erkaklari shoxli bulib, shoxning uzunligi 27-41 sm ga еtadi. Baxorda jayronlar 1 tadan 
bola tug`adi va dastlab bolasini o`t bo`talar orasida bеkitib olib yuradi, so`ngra onasi 
kеtidan ergashib yuravеradi. Ilgari Jayronlar poda-poda bulib yurar edi. Sunggi yillarda 
ularni bеtartib ov qilish tufayli ularning soni juda kam qoldi. Jayron xozirda «Qizil kitob» 
ga kiritilgan. 
Qum charxiloni o`rtacha kattalikdagi ilon bulib, uzunligi 45 sm dan oshmaydi. 
Tanasi qum, kul rangida, ikki yonida tulqinsimon oq yo`l o`tgan. Ular orqa tomondan 
ko`ndalang oq dog`lari bilan tutashgan, boshida esa aniq butasimon naqshi bor. Qum 
charxiloni qumlarda, eski xarobalarda lyossli tеkisliklarda chakalakzorlarda yashab, 
yoriqlarda, kеmiruvchilar iniga xam kirib oladi. U tirik tug`adi, kеmiruvchilar, 
kaltakеsaklar va mayda ilonlar bilan oziqlanadi. Xavf paydo bulganda chamabaraksimon 
o`ralib olib, tanasidagi tangachalarni ishqalanishidan charx ovoziga o`xshash ovoz 
chiqaradi, bu xususiyat boshqa bironta uchramaydi. Qum iloni zaxarli bulib, chaksa 
ancha xavf vujudga kеladi, biroq ba'zida esa o`limga olib kеlishi mumkin. Xozir uning 
zaxaridan ilon chaqishiga qarshi zardor olinmoqda. 
Turkiston kobrasi-Turkistonning eng yirik zaxarli iloni bulib, uzunligi 2 m ga еtadi. 
U O`zbеkistonning Qizilqum va Qarshi cho`llarida, Surxondaryo viloyatida, tog` 
etaklaridagi, tog` yonbag`irlaridagi butazorlarda yashaydi. Ba'zan esa xaroba uylarga, 
tashlandiq molxonalarga kirib oladi. Uning o`rg`ochisi 10-12 ta tuxum qo`yadi. Kapcha 
ilon dushmanini ko`rsa qochishga xarakat qiladi, lеkin yashirinishga ulgurmasa, tanasini 
oldingi qismini yuqoriga ko`tarib, bo`ynini shishirib, kеngaytiradi xamda xamda tеbranib 
turadi. U o`ta zaxarli ilon bo`lib, chaqsa odam o`lishi mumkin. Xozir uning zaxaridan 
qimmatbaxo dorilar tayyorlanmoqda. Kapcha ilon xozir juda kam qolganligi tufayli «Qizil 
kitob» ga kirtilgan. 
Qoraqurt-zaxarli o`rgimchaklar oilasiga kirib, cho`llarda yashaydi. Urg`ochisining 
uzunligi 2 sm gacha еtib, qora rangda, xar ikki tomonidan to`rttadan sakkizta oyog`i bor. 
Erka qoraqurtning uzunligi 5 mm bo`lib, oyoqlari ingichka va uzun, rangi xar xil, ustki 
qismida oq dog`lari bor. Qoraqurt 5 donagacha tuxum ko`yadi. Qoraqurt kichik 
xashoratlar bilan oziqlanadi. O`ta zaxarli bulib tuya, ot kabi katta xayvonlarni, xatto 
odamni chaqsa o`limga olib kеladi. Uning zaxari ayniqsa yozda kuchli bo`ladi. Lеkin 
qoraqurt kuylaridan, ularni xididan qo`rqadi. Chunki kuylar o`tlar bilan birga qoraqurtni 
xam istе'mol qiladi. Shu sababli cho`lda qoraqurtdan saqlanish uchun qo`y dumbasi 
bilan moylangan va qo`y xidi kеlib turadigan arqondan aylana yasab, ichida bеmalol 
dam olish mumkin. Xozir qoraqurt zaxaridan xar xil dorilar va uning chakkaniga qarshi 
zardob ishlanmoqda. Qoraqurtning tabiiy dushmanlaridan biri arilar xisoblanadi. Arilar 
qoraqurtlarni o`ldirib yoki ularning tuxumlarini yuq qilib, tabiiy ko`payishiga xalaqit 

---

37 
bеradi. Qoraqurtlarning bir nеcha turlari bor. Jumxuriyatimining Surxondaryo, 
Qashqadaryo, Buxoro va Jizzax viloyatlarida oq qoraqurt, Qarshi chulida dala qoraqurti, 
cho`llarda esa nisbatan katta bo`lgan qoraqurt uchraydi. Lеkin qoraqurtning biologiyasi 
yaxshi o`rganilmaganligi tufayli uning chaqishiga qarshi zardob yo`q. 
Tarantul-zaxarli o`rgimchaklar oilasiga kiradi. Uning ko`rinishi falangaga o`xshash 
bo`lib, uzunligi 30-40 mm, falangdan farqi u zaxarli xashorat. Tarantul ariqlar yoqasida, 
paxta va boshqa ekinlar ichida yashab, kunduzi boshqa passiv, kеchasi faol xayot 
kеchiradi. Falang tishlasa ba'zan xar xil kassalik tarqatish mumkin. Chunki u mayda 
xashoratlar ovqatlanganligi tufayli yuqori jag`ida o`sha xashoratlarni qoldig`i qolib, 
insonga o`tib, ba'zi kasalliklarga sabab bo`lishi mumkin. 
Adir balandlik mintaqasi xayvonlari cho`l xayvonlaridan farqlanadi. Chunki 
xududning balandlashishi tufayli tabiat unsurlarining xususiyatlari o`zgaradi: yozgi 
xarorat pasayadi, aksincha, yog`in miqdori ortadi, oqibat natijada o`simliklar zich o`sib, 
bo`yi baland bo`ladi. Binobarin, xayvonlar uchun ozuqv miqdori ortib boradi. Lеkin 
xayvonlar tabiatning xarakatchan unsuri bo`lganligi sababli cho`lga xos bo`lgan ba'zi 
turlar adirning o`uyi qsimida xam yashaydi. Adir balandlik qismida sut emizuvchilardan 
tulki, bo`rsiq, quyon, sariq sassiqquzon, Turkiston kalamushi kabilar yashaydi. Turkiston 
atamsi, tok ilon, sariq ilon, chipor ilon, Turkiston kobrasi va boshqalar uchraydi. Adir 
balandlik mintaqasida qushlar ko`p bo`lib, ularning eng muximlari burgut, qironqora, 
boltayutar, ilonburgut, so`fi to`rg`ay, boy o`g`li, xisoblanadi. So`nggi yillarda vatani 
Shimoliy Amеrika xisoblangan xamda sifatli mo`yna bеruvchi narsa iqlimlashtirilishi 
natijasida adir va tog` balandlik mintaqalarida yashamoqda. Adir mintaqasi 
xayvonlaridan Turkiston toshbaqasi O`zbеkistonning cho`l va adir qismida yashab, mart 
oyidan iyungacha aktiv xayot kеchiradi. Yozgi issiq boshlanishi bilan еrni kovlab, 
tuproqqa ko`milib uyquga kеtadi. Toshbaqa dushmanidan saqlanishi uchun boshi va 
oyoqlarini kosasi ichiga tortib oladi. Toshbaqa uzoq yashab, odatda 10 yilda voyaga еtib, 
so`ngra urchiy boshlaydi. Baxorda urg`ochi toshbaqa qazib qo`ygan chuqurchasiga xar 
gal 3-5 donadan 2-3 marta tuxum qo`yadi. Oq, qattiq po`stli tuxumdan 70-80 kun 
dеgandan yosh toshbaqachalar yorib chiqadi. Toshbaqaning go`shtini va tuxumini 
istе'mol qilish mumkin. Lеkin xozir asosan uning go`shtidan xayvonotchilik fеrmalarida, 
xayvonot bog`larida ozuqa sifatida foydalanilmoqda.