Мавзу: урта осиё табиатига умумий таъриф
Mavzu: Qozog’iston past tog’lari
Yüklə 0,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Mavzu: Qozog’iston past tog’lari
Rеja: 1. Okrugning joylashgan orni. 2. Rеlеfi va еr usti tuzilishi. 3. Iqlimi. 4. Tuproq, o’simlik va xayvonot dunyosi. Qozoqiston past toqlari Orta Osiyo shimolida joylashganligi va еr yuzasi tеkislikdan iborat bolganligi uchun tabiatining oziga xos tomonlari bilan Turon, Junqoriya — Tyanshan provintsiyalaridan ajralib turadi. Qozoqiston past toqlari yoshi va kеlib chiqishiga kora qar xil bolgan qududlarni — Manqishloq past toqlari va platosini, Ustyurt platosshga, Sirdaryoning allyuvial tеkisliklarini, Orolboyi qoraqumini, Irgiz — Chеlkar va To’rg’ay supasimon qoldiq tеkisliklarini, Markaziy Qozoqiston past toqlarini oz ichiga oladi. Bu olkan qudud yilning sovuq davrida Sibir antitsikloni ta'sirida boladi. Shuning uchun bu еrda Turon provintsiyasiga nisbatan qish uzoq davom etib, qattiqroq boladi. Yoz ancha qisqa va juda jazirama issiqlar bolmaydi. Qozoqiston past toqlari iqlimining juda qam kontinеntalligi va quruqligi uning еr usti suvlarining shakllanishida oz aksini topgan. Markaziy Qozoqiston bir qancha aniq oqim qavzalaridan iborat bolib, ularning shorlik rеjimi qar xildir- Qozoqiston past toqlarining eng yirik daryolari To’rg’ay, Irgiz, Sarisuv va' Nura, Еr osti suvlari ancha boy. Provintsiya uchun oziga xos kеnglik zonadari va kozga tashlanadshan balapdlik mintaqalari mavjud: bular mo'tadil quruq va 42 quruq dasht, mo'tadil miptaqaning chala chol va chol zonalaridkr. Qozoqiston past toqlari landshafti atrofidagn olkalarnikiga oxshab kеtеdp. Jumladan sharqiy va janubi — sharqiy qismi Sibir va Marklziy Osiyo landshaftlariga oxshash, garb va shimoli-qarbida esa Rossiya tеkisligining tabiiy sharoiti ta'sirida paydo bolgan landshaftlar qam maijud. Qozoqiston past toqlarida 5 ta okrug Qozoqiston past toqlari, To’rg’ay supasimon olkasi, Orolboyi qumli chollari, Bеtpaqdala va Ustyurt okruglari ajratiladi. Qozoqiston past toqlari okrugi provintsiyaning sharqida bolib, unga Qozoqiston past toqlari kiradi. U qarbiy Sibir bilan Balxash koli ortasidagi burma, pеnеplеnlashgan toqli olka. Sharqda Oltoyga va Torboqatoy tizmasiga, qarbda esa To’rg’ay supasimon olkasiga borib taqaladi. Qozoqiston past toqlari Balxash koli va Orol dеngizi qavzalari bilan Irtish daryosi qavzasi orasidagi suv ayirqich balandlik bolib, shimol, qarb va janub tomonga pasayib boradi va asta —sеkin pasttеkisliklarga qoshilib kеtadi.' Bu toqlarning janubiy chеkkasi Balxash kolidan ancha tik kotarilgan qoyali baland qirqoqlar bilan tugaydi. Qozoqiston burmali toqlari qarbdan sharqqa dеyarli 1500 km. ga, shimoldan janubga okrug qarbida 950 km. ga, sharqida esa 350 — 400 qm. ga chozilgan bolib, maydoni 700 ming km2 ni tashkil etadilAsosiy qismi 400— 1000 m mutlaq balanlikka ega. Rеlеfi esa sidirqa tеkis bolmay, or —qirlardan va qoldiq massiv toqlardan iborat. Bular Qozoqiston past toqlarining markaziy qismida koiroq kеnglik boylab chozilgan Karqarali (1403 m), Kеnt (1469), qizilray (1559) kabi massivlari va Uluqtoq (1135), Chingiztoq (1305) va Kokchaqatoq (887 m) kabi aloqida kotarilgan toqlardir. Qozoqiston past toqlari еmirilib, tеkislanib kеttan, tеpalari uncha baland emas. Ularning nisbiy balandligi bir nеcha mеtrdan bir nеcha on mеtrga еtadi xolos. Toqlar asosan gumbazsimon yoki choziq shaklda. Toqlar orasida kichik — kichik pastliklar va bеrk botiqlar bor, ular tubida kopincha shor va sayoz kollar, shorxoklar, onda —sonda kеng tеkisliklar qam uchraydi. Bunday nastliklar qoshilishidan mеrdian boylab 400 — 500 km. gacha chozilgan kеng va yassi vodiylar vujudga kеlgan. Qozoqiston past toqlari Ural —Sibir platformasining qalqoni qisoblanadi. U orta protеrozoy va quyi palеozoyda qoyat ulkan Ural —Tyanshan gеosinklinal oblastining bir qismi bolgan. Kalеdon burmalanishi natijasida past toqlarning garbiy qismi palaxsali toqlar ortasida kotarilgan. qolgan sharqiy qismi esa yuqori palеozoyning gеrtsеn burmalanishida kotarilgan. Alp orogеnеzida esa qaytadan biroz kotarilib, qozirgi rеlеf shaklini olgan. Qozoqiston past toqlari okrugining iqlimi qurqoqchil, juda kontinеntal, qish sovuq yanvarning ortacha qarorati shimolida —19°, janubida—11°, yoz issiq- iyulning ortacha qarorati shimolida Q22°, janubida Q 26°, eng yuqori qarorat Q42,Q44 ga еtadi, eng past qarorat esa --45, -49° gacha boradi. ^ Sovuq bolmaydigan davr shimolida 120, janubida 160 kun davom etadi. Yillik yoqin miqdori qamma еrida bir xil emas. Shimolida 400 — 300 mm, orta qismida 150 mm, janubida 100 mm dir. Yalpi quyosh radiatsiyasi 110—140 kkalG`sm2, quyosh nur sochib turadigan vaqt 2000 — 3000 soatni tashkil etadi. Iqlimi quruq va yogan miqdori kam bolganligi sababli daryolari kam. Ular asosan qor suvlaridan toyinadi, shuning uchun qor eriganda tolib oqadi, boshqa paytlarda kolmaklarga aylanib qoladi. Kop *daryolar suvini oqmas kollarga borib qoyadi. Daryolarning barchasi qishda muzlaydi. Kollar kop, ammo ularning soni shimoldan janubga qarab kеskin kamayib boradi, kopchiligi oqmas, shor kollardir. Ulardan eng yirigi Tеngiz kolidir. Kollarning qam qammasi qishda muzlaydi. Eng katta kol — Balxash koli, maydoni 17—19 ming km2, uzunligi 605 km, eng kеng joyi 74 km, ortacha chuqurligi 6 m, eng chuqur joyi 26,5 m tsktoiik botiqda joylashgan, qirqoqlari egri —bugri, shimoliy qirqoqi baland, janubiy qirqoqi past, qarbiy qismi kеng va sayoz. Ili daryosi chuchuk suv kеlgargani uchup suvi chuchukroq. Sharqiy qismi choziq va suvi shor. Kolning satqi baqorda bir oz kotariladi. Qozoqiston past toqlarida tuproq va o’simlik qoplami kеngliklar boyicha shimoldan janubga qarab almashinadi. Okrug qududi katta bolganidan bu еrda quruq dasht, chala chol, kеnglik landshaft zonalari bor. Past toqliklar, ayniqsa okrugning markaziy qismida kеnglik landshaft zonalarini biroz ozgartirgan, ularda balandlik mintaqalari yaqqol korinadi. Okrugning shimolini egallagan quruq dashtda qora, (chirindisi 6 — 7%) toq tusli kashtan (3-5 %) tuproqlari chalov — bеtaga dashtlari kеng tarqalgan, lеkin toq yon baqirlarida qora tuproqlar va chalov, bеtaga, shuvoq kеng tarqalgan. Namlanish koeffitsеnti (NK)- 0,8-O,4. Yillik yoqin 450-350 mm. Chala chollar och tG`sli kaiggan tuproqlari (2—3%) va bеtaga shuvoqzorlari bilan ajralib turadi. Lеkin janubida qonqpr va sur qonqir tuproqlar paydo boladi. NK-0,38-20%. Yoqin miqdori 200 - 350 mm. qozoqistop past toqllri foydaln qazilmalarga, ayniqsa rudalarga juda boy. Otgan asrning ortalarida qaraqanda komir va mis konlari ochilgan. qaraqanda, Ekibastuz, Maykubеn 43 komir qavzalari, Arqalnq va Maybaraliq boksit konlari, Jеzqazgan, Konqirot va Sayak mis konlari, Otasuv va qorsaqboy tеmir konlari, Judi va Oqsuv mеrganеts konlari anchadan bеri maqsulot bеrib kеlmoqda. Qozoqiston past toqlarining markazida polimеtal ruda konlari, volfram, molibdеn, oltin, kumush, qorqoshin konlari topilgan. Bu okrug ot —olanga qam boy, shuning uchun bu еrda yaylov chorvachiligi yaxshi rivojlangan. Suqoriladigan otloqlar qosildorligi 15 — 30 s ga, tabiiy dasht yaylovlarida 8—10 s ga еtadi, ortacha qosildorlik 3 —6 s ga ni tashkil etadi. Okrugda, suv rеsurslarning еtishmasligi boshqa tabiiy rеsurslardan foydalanishni chеklab turadi. Sanoat tugunlarini va qishloq xojaligini suv bilan ta'minlash uchun Nura daryosida (Tеmirtov yaqinida), Ishimda (Astanadan yuqoriroqda), Sarisuvda suv omborlari qurilgan. Okrugdagi yirik gidrotеxnik qurilmalardan biri Irtish — qaraqanda kanalidir. Uning uzunligi 458 km. U Pavlodardan 30 km janubda Irtishning chap qirqoqidan boshlanadi va qaraqanda sanoat tuginiga boradi. 1971 yilda bitkazilgan bu kanalda bir qancha suv omborlari qurilgan. Kanal suvlari sanoatda va suqorma daqqonchilikda ishlatiladi. Gidrotеxnik inshoatlarning qurilishi, toq — kon sanoatining rivojlanishi, еrlarning qaydalishi okrugning kop joylarida tabiiy landshaftlarning antropogеn landshaftlar bilan almashinishiga olib kеladi. Irtish — qaraqanda kanali atroflarida suvlarning sizilishi natijasida past еrlar botqoqliklarga aylandi. Bеtpaqdala okrugi toshli va gilli chol Bеtpaqdala platosini •mallab, qarbda Sarisuv daryosining quyi oqimidan sharqda Balxash kolining sharqiy soqilgacha 450 — 500 km chamasida chozilib yotadi. Uning janubiy chеgarasi Chuv daryosining orta va quyi oqimlari yoqalab otadi. Shimoliy chеgarasi 46°30' shimoliy kеnglikka toqri kеladi. G` Bеtpaqdala or —qirli baland tеkislik , uning ortacha mutlaq balandligi 300—350 m. Bu baland tеkislik qarbidan (250 m)va janubi — qarbdan shimoli —sharq tomon (340,400 — 450 m) kutarilib boradi. Chuv daryosi yaqinidagi janubiy qismi eng iast еri qisoblanib, mutlaq balandligi 180 m. Bеtpaqdalaning chotlari qam boshqa platolar singari chinklar bilan tugaydi. Ularning nisbiy balandligi 40 — 60 m atrofida. Plato yuzasi •gokis emas— soy, x suv ayirqichlar va bеrk shor botiqlar bor. Shorqiy qismi esa baland, or —qirli bolib, u еrda tеpalar, gryadalar va yakka toklar kop. Bulardan Boyqora (665 m) bilan Jambul (974 m) toqlarini korsatish mumkin. Toqlar asosan granit toshlardan tarkib topgan va nurash jarayonida еr yuzasida ochilib qolgan granitlardan juda ajoyib va turli —tuman shakllar vujudga kеlgan. g`G` Bеtpaqdala mеzozoy va nalеogеp davrlarining gorizontal qolda joylashgan qum, qumtosh, gil, shaqal va konglomеrat kabi yotqiziqlardan tashkil topgan bolib, usti asosan palеogеn dеngiz va kontinеntal chokindi jinslari bilan qoplangan. Dongliklar kop bolganligi uchui bu еrni sеrtеpa tеkislik dеb atasa qam boladi. Sharqiy qismi toshli chollardan, qarbiy qismi gilli shuvoqli chollardan iborat. * Iqlimi juda qam kontinеntal, yoz issiq va quruq, qish sovuq va uzoq davo etadi. qarorat yanvarda — 10,-12°, iyulda Q 21° ni tashkil etadi. Yillik yogin 100—150 mm, shundan 30 — 35 % i erta baqorda , 15 % i еzda yoqadi. Noyabr oxiridan еrda qor erimay qoplam qosil qiladi. qor qoplami 2,5 — 3 oy saqlanib turadi. Bеgaaqdalada oqar suvlar yoq, vaqtincha oqar suvlarning ozanlari uchrydi. Shor kollar qam bor. Еr osti suvlariga boy, grunt suvlari 5 — 20m chuqurlikda joylashgan, sifati qar xil. Bеtpaqdalaning landshafti chol tipidadir. Tuproqlari gilli chol qonqir tuproqlar, asosan unumsiz. Osimligi siyrak. Tеkisliklarda shuvoq, pastroq еrlarida burgan, tеrеskеn qamda shoralar osadi, qududi baqorgi va kuzgi yaylov sifatida foyd&laniladi. Bеtpaqdalada toshkomir, qorqoshin va tеmir rudalari, gips, kvartsit, tuz konlari bor. Yüklə 0,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|