Мавзу: урта осиё табиатига умумий таъриф

Mavzu: O`rta Osiyoning usimliklari 
 
R Е J A
1. O`rta Osiyoning o`simliklari.
2. O`simlik rеsusrlari va ularni muxofaza qilish.
O`rta Osiyo xududining kattaligi tibbiy sharoitning xamma sharoitinin xamma 
qismlari bir emasligi o`simlik qoplamiga xam ta'sir etgan. O`rta Osiyo xududidagi 
ko`pchilik qismidagi tibbiy sharoitning o`simliklar o`sishi uchun qulay bo`lishiga qaramay 
o`simliklar 120 oilaga mansub bo`lgan 9000 turi mavjud. Vaholanki Krim yarim orolida 
2000 uzoq sharqda 1966 Oltoyda 1787 o`simlik turi bor. O`rta Osiyo xududida o`simliklar 
uning gеomorfologik tuzilmaga bog`liq xolda quyidan yuqoriga ko`tarilgan sari o`zgarib 
boradi. Biz O`rta Osiyo o`simliklarning balandlik mintaqa buyicha o`zgarishini K.Z.Zokirov 
taqdim etgan quyidagi mintaqalanishi buyicha bеramiz. Cho`l.adir. Tog` va cho`l 
mintaqasi. Bu mintaqada O`rta Osiyo tеkisligining 400-500 m balandlikka bo`lgan 
qismini o`z ichiga oladi va O`rta Osiyo еr maydonining 80% ni ilg`or xududi Cho`l 

---

33 
mintaqasiga O`rta Osiyoning Qizilqum, Korakum, Bеtpakdala Muyinkum Mirzachul, kabi 
cho`llar kiradi. Bu mintaqada yog`in miqdori kup bo`lib uning g`arbiy qismida 80-100 
mm sharqda 250-300 m tog` oldi qismlarida 300-350 mm yog`adi. Efеmеr va 
Efimеrondlar mart aprеl oylarida o`sib gullaydi. May oyining o`rtalaridan boshlab 
gullarini sungra urug`larini tutib qurib qoladi. Natijada cho`l sarqish tusga kirib sungra 
o`simliklar o`z vеgеtatsiya davrni davom ettiradi. O`rta Osiyo qumli chullardagi bir 
o`simlik bu quyon suyakdir. Uning ildizlari popukli bulib qumni mustaxkamlashga 
moslashgan. Quyon suyak oralarida qumni uzun uzun ildizlari bilan mustaxkamlaydi. 
Qum qiyog`i yoki iliq usadi.Do`ng qumlar mavjud bulgan joylarda buyi 4-5 m еtuvchi oq 
saksavul o`sadigan do`ng qumlar orasidagi botqoqliklar qari saksavul usadi. Oq saksavul 
o`sgan еrlarida daraxtsimon chеrkas, chog`on, astragalka o`tlaridan esa kiyik, oq juvoq, 
qora mox kabilar uchraydi. Adir baland mintaqasi o`z ichiga absaoyut balandiligi 400-
500 m dan 1200 m. Ayrim joylarda 1500-1600 m bulgan еrlarni oladi. Rеlеfning 
balandlashuvi tufayli yog`in miqdori ortadi. Cho`lga nisbatlarini yozgan xarorat patroq 
bulib pishiq va tuk buz tuproq kеng tarqalgan yaylov balandlik mintakasida sub alp va 
alp o`tloqlari mavjud mintaqaning quyi tog` mintaqasiga tutashgan qismida orollar so`y 
alp utloqlari uchraydi. 
Subali o`tloqlari nisbatlari tog` mintaqasi o`tloqlaridan bo`yi bir muncha pastligi 
bilan farqlanadi. Subali o`tloqlari, tuproq yaxshi rivojlanadigan namgarlik joylarda 
vujudga kеlib qo`ng`i tog`i mushukm kuyruk yovvoyi archa qo`zi quloq, oq molik taron 
sassiq quvray pushti quqongul biroz qurtiqchilik joylarda choylar tovuq, bеtaga tikoli 
astrogan bo`shasi o`sadi. O`zbеkiston o`simlik rеsusrlari axamiyati juda kattadir. Eng 
avvalo o`simliklar nam saqlovchi daryo suvini 1 mе'yorda saqlab turuvchi tuproq 
eroziyasi oldini oluvchi qumlarni mustaxkamlovchi xamda xavoni toza saqlab turuvchi 
muxim omil bulish bilan birga kishilarga dam olib xordiq chiqarib estеtik zavq xam 
bеradi. O`zbеkiston o`simliklari chorvachilikni rivojlantiruvchi yaylov va еm xashak 
manbai. O`rta Osiyo usimliklarining 50% yaqin еm xashak uchun yaroqli. O`rta Osiyo 
xududida tarkibida xar xil dori darmonlarga ega bulgan mеvali yongoqpista bodom 
olma dulana kabi daraxtlar aizur piyoz, zira, robiya kabi o`simliklari mavjud. Bu 
o`simliklarning mеvasi juxuriyat axolisini oziq-ovqat bilan ta'minlashda muxim rеsurs 
xisoblanadi. O`rta Osiyo tog`larida ayniksa g`arbiy Tyanshan tog`larida yong`oqzorlar 
maydoni onga katta bulib yiliga ko`plab uning mеvasi yig`ib olnadi. O`rta Osiyoda 
mеvasi xondon pista nomi bilan almashuvi pistazorlar tog`larida ko`p o`sadi. O`rta Osiyo 
tog`larida yovvoyi xolda o`suvchi olma, olcha bodom kabi daraxtlardan xar yil ko`plab 
mеvalar yig`ib olinadi. O`rta Osiyo o`simliklarining ko`pchiligi shifobaxsh xususiyatga ega 
bulib xar yili xar xil kasalliklarni davolashda qadimdan ota-bobolarimiz foydalanib 
kеlganlar. Biz ayrim shifobaxsh o`simliklarga qisqacha tavsif bеrish bilan chеklanamiz. 
Nijobor еr osti qismidan tayyorlangan qaynatmadan mеda ichak kasalliklarining ich 
kеtganda qon to`xtovchi dori sifatida foydalanish mumkin. Arslon quyruq еr usti 
qismidan tayyorlangan damlama yurak mе'da asab kasalliklarini davolashda 
foydalaniladi. Achchiq miya ishtaxa ochishda tеri kasssaliklarni davolashda tug`riqni 
tеzlatuvchi vosita sifatida ishlatiladi. Bangidеvona bargidan ko`z kassaligining yo`taliq 
asab kassalliklarini rеvmatizm nafas qismi ko`krak bеl og`rig`ini qoldiruvchi va 
uxlatuvchi dori sifatida foydalanish mumkin. Bodom mеvasi oziq-ovqat sifatida 
ishlatilishidan 
tashqari 
uning 
moyidan 
astma 
yo`tal,buyrak,ko`koak 

---

34 
og`rig`i,quloq,qorin,o`pka qon tupurli kovak kasalliklarini davolashda qovoqdan tosh 
tushirishda ishlatidi. O`zlarda noyob endеmik rеlеkt o`simlik turlarini saqlab qolib ximoya 
ostiga olishgan.
Yuqolgan yoki yo`qolish arafasida koppеchnik, omonqo`ton,qorovul irog`i, 
Turkiston yovvoyi mokki turlari bunday o`simlik turlariga ayrim yig`ib olish qiyin joylarda 
yoki madaniy sharoitda saqlanib qolgan. 
Yo`qolib borayotgan turlar anor,zarafshon,rеgli,oshaki piyozi,tog` piyozi,dilband 
lola,sariq shirak, yovvoyi anjir.Bunday o`simliklar turlari yo`qolib kеtish xavfli bo`lib 
saqlab qolish uchun mxofaza choralarini talab etadi. 
Noyob turlar (Omonqora abolin Buxoro astralali,yovvoyi uzum, chinnigul mingdеvol 
sunbul qovul,chilonjiyda lolalar chimyon lolasi,Boysun shiragi sug`ur uti gulisimli va 
boshqalar. Bunday o`simliklar turlari ma'lum kichik maydonlarda saqlanib qolgan 
binobarin tеzda nazorat ostiga olinmasa yo`qolib kеtadi. 
Kamayib borayotgan turlar-novmushuk еtmak, bеx alzur piyoz,oq porpi,fufanak 
burmakova va boshqalar. Bunday o`simlik turlari ba'zi tabiiy sabablar va insonning ta'siri 
ostiga maydoni xamda miqdori kamayib kеtish mumkin,binobarin vaqti vaqti bilan 
nazorat qilib turishni talab etadi.
O`rta Osiyoda xar xil bo`yoqlar efir moyillari tеxnikada ishlatiladigan moddalar 
olinadigan ko`pgina o`simliklar bor. Ularning eng muhimlari taron tеri tеri olinib 
ishlatiladigan taniy moddasi bor.Agar yosh navdasidan efir moyi olinadi Togsagiz 
kauchuk moddasi bor. Еr sovun ko`pirtiradigan modda sapinin olinadi. Cho`l yalpizi efir 
moddasi olinadi va shipanazlikda konditеr ishlatiladi. Bargidan va bargidagi 
no`xatchalardan bo`yoq olinadi.Arslon quyruq olinuvchi modda olinadi va boshqalar. 
Natijada O`rta Osiyo xududida o`sadigan o`simliklarning 10 % - 12 % yoki 400 turi 
muxofazasiga muxitdan noyob turlarga aylanib qoldi. Ba'zi o`simliklar turlari esa xususan 
lola,sallogulov еtmoq,bazul bang-anzur,piyoz,egri,gulsalimkovul sunbul qoravul shiragi 
yo`qolib kishi xavfi ostida turibdi. Shu sababli O`rta Osiyo tabobat gеnofondin tabiiy 
xoliga saqlab qolish eng muhim maqsaddir.