Мавзу: урта осиё табиатига умумий таъриф

Mavzu: Qizilqum va Qoraqum platosi. 
 
Rеja: 
1. Okrugning joylashgan orni. 
2. Rеlеfi va еr usti tuzilishi. 
3. Iqlimi. 
4. Tuproq, o’simlik va xayvonot dunyosi 
Okrug qiziqum cholini oz ichiga olib, Amudaryo va Sirdaryo oraliqida joylashgan. 
Cholning qizilqum dеb atalishiga sabab uning kop qismini egallab yotgan qumlar 
rangining qizilligidir. qizilqumda qadimgi qoldiq past toqlardagi qizqish jinslarning 
nurashidan qosil bolgan qoldiq qumlar kop еrda qizil ranga ega. qizilqumning janubiy 
qismida esa qumlar rangi toq, kul rang. Bu qumlar Zarafshon daryosi olib kеlgan 
yotqiziqlardan qosil bolgan, qizil tuproqlar bilan arashlamagan. 
qizilqumping 
tеkislik 
qismi 
nеogеn 
va 
antropagеn 
davrining 
dеngiz 
va 
daryo 
yotqiziqlari 
bilan 
qoilangan, 
ustyani 
esa 
qalinligi 
10-12 
m 
kеladigan 
qumlar 
qoplab 
olgan. 
Okrugning 
eng 
qadimiy 
quruqlikka 
aylangan 
qismi 
palеozoy 
qoldiq 
toqlaridir. 
Ular 
palеozoyda 
juda 
baland 
bolib, 
Ural 
bilan Tyanshanni 
boqlab turganlar. Palеozoy 
slanеts qumtoshlaridan tashkil topgan bu qoldiq toq etaklarida bor va 
palеogеn davrlari platolari joylashib, ular qumtosh, 
kanglomеrat, mеrgеl, gil va qum kabi jinslardan tashkil topgan. Toqlar atrofida nurash 
matеriallari toplanib; kеngligi bir nеcha kilomеtrga boradigan qalin shеlflar
paydo bolgan. Ularning mutloq balanddigi 300 — 400 m ga yotadi, toqlardan 
uzoqlashgan sari pasayib, 200—100 m. ga tushib qoladi. Toq yon — baqirlarida chuchuk 
buloqlar chiqib yotadi. qoldiq toqlardan oltin, fеruza, volfram, yashma va boshqalar, 
tеkislik qismida esa gaz, nеft, uran, fasforit, oltingugurt konlari mavjud. 
qizilqumning markazida qoldiq toqlar orasida tеktonik va eol jarayonlar ta'sirida qosil 
bolgan bеrk botiqlar xam uchraydi. Ularning tubini qum bosgan bolib, usti taqirlar yoki 
shorxaklardan iborat. Botiqlarning eng kattalari Oyoqoqitma (134 m), qorabta (74 m),
Mingbuloqdir (—12 m). 
qizilqum janubi — sharqdan shimoli qarbga pasayib boradi. Uning ortacha mutlaq 
balandligi 200 — 300 m, janubi — sharqida 350 — 400 m, shimoli — qarbida esa 90—
100 m dir. Rеlеfining asosiy shakllari eol qumliklari, past toqlar atrofidagi yarollyuvial 
shlеyflar, platolar, oqimsiz botiqlar va qadimgi daryo ozanlaridir. 
qum massivlari asosan okrugning shimoli — qarbida joylashgan va ularda eng kop 
tarqalgan eol shakllari pushtasimon qum tеpalari bolib, ular koproq mеridian 
yonalishiga ega va o’simliklar bilan mustaqkamlangan. Ularning nisbiy balandligi 4—15 
m, ayrim еrlarda 50 — 70 mеtrgacha еtadi. Pushtasimon bu tеpalar orasi kopincha 
giyoqsiz taqirlar bilan band. qum rеlеfi shakllaridan yana dong qumlar, barxanlar qam 
uchraydi. Dong qumdar qizilqumning markaziy qismida, barxanlar esa uning qarbiy 

---

52 
qismida Amudaryoning ong qirgoqi boylab kеng tarqalgan. Barxanlarning balandligi 10 
m gacha еtadi. Ular kopincha bir —biri bilan qoshilib, barxan zanjirlarini qosil qiladi. 
qizilqumda kopdan —kop qadimgi quruq ozanlar uchraydi. Ulardan eng kattasi 
Janadaryo bolib, u taxminan qizilorda shaqri yaqinida boshlanib, janubi —qarb tomon 
oqqan va bu ozan orqali Sirdaryo suvlari qachonlardir Orol dееngizigacha borib 
^uyilgan Sulton Uvays toqining sharqiy qismidan Orol dеngizining janubi — qarbiy 
qirqoqigacha Amudaryoning qadimgi ozani Aqchadaryo chozilib yotibdi. U uzunligi 170 
km, kеngligi 25 km kеladigan dеlta qosil qilgan. qizilqumning janubiy qismida qam bir 
nеcha qadimgi ozanlar mavjud, bular Sirdaryoning qadimgi ozani Daryosoy va 
Zarafshonning Moxandaryo ozanidir. 
qizilqum iqlimi atrofidagi voqalarnikidan ajralib churadi. qishda okrugda qavo qarorati 
ancha past boladi, yoz esa issiq: iyul oyining ortacha kop yillik qaroratqg Q 30, Q31° ni 
tashkil etadi, eng yuqori qarorat 46 ° boradi. Yillik yoqin miqdori 100 mm 
atrofida, okrug maydonining kattaligi va mutlaq balandlikdagi farq (1000 m) ichki iqlimiy 
tafovutlarni kеltirib chiqargan. 
Okrug 
qududi 
juda 
qam 
quruq 
bolgani 
uchun 
doimiy 
oqar 
suvlar 
shakllanmaydi. 
Lеkin 
okrug 
еr 
osti 
suvlariga 
ancha 
boy 
bolib, ular yaylovlarni, toq —kon sanoatini 
suv bilai 
ta'minlashda, kichik —kichik ekinzorlarni suqorishda aqamiyatga ega. qizilqumning kop 
qismida Turon svitasi qumliklarida uchraydigan, yoqinlar qisobiga toyinadigan grunt 
suvlarining minеrallashish darajasi yuqori, ichish uchun yaramaydi qalin barxan qumlari 
ostida G`gaxminan 100 m chuqurlikda chuchuk grunt suv mavjud bolib, ularning 
minеrallashish darajasi 1 gG`l dan kam. Chuchuk grunt suvlarining katta miqdori qoldiq 
toqlar etaklaridagi prollyuvial yotqiziqlar orasida qam mavjud Mеzazoy va palеogеn 
yotqiziqlari orasidan bosimli artеzian chuchuk еr osti suvining katta zaqirasi bor. 
Ularning minеrallashish darajasi botiqlarda 1—3 gG`l ni-tashkil etadi. Okrugda еr osti 
suvining dinamik miqdori sеkundiga 58 — 60 m3 ni tashkil qilib, shundan 11 m3G`sеk 
Markaziy qizilqumga, 4 m3G`sеk qizilqumning shimoli sharqi va shimoliga 43,6 m3G`sеk 
qizilqumning shimoli — qarbiga toqri kеladi. 
qizilqum 
okrugida 
juda 
katta 
maydonni 
egallagan 
qumliklardan 
chol 
qumli 
tuproqlar, 
qoldiq 
toqlar 
atrofidagi 
shlеyflarda 
sur qonqir tuproqlar,
botiqlarda taqirli 
tuproqlar, taqirlar, shorxoklar kеng tarqalgan. Bu tuproqlar kamqosil, ularda chirindi 
miqdori 0,4—0,5 % dan oshmaydi. qizilqumda uzoq davom etadigan jazirama quruq yoz 
sharoitiga moslashgan ksеrofit, psammofit va efеmеr o’simliklar osadi. 
Baqorda efеmеr va efеmеroidlardan rang, qonqirbosh, yaltirbosh, lolaqizqaldoq, 
chuchmoma, qovrak kabilar bilan qoplanib cholga oxshamay qoladi. Lеkin kunlarning 
isishi bilan efеmеr va efеmеroidlar sarqayib qurib qoladi, psammofit, ksеrofit o’simliklari 
oz vеgеtatsiyasini davoya ettiradi. Mustaqkamlangan qumlarda juzqun, oq saksovul, 
quyonsuyak, qapdim, sеlin kabilar qoldiq toqlarda va ularning shlеyflarida shuvoq, 
burgan, tеrеskеn, toshburgan, saksovul kabilar, botiqlarda qora saksovul, yulqun, 
baliqkoz, sarsazan, qorabaroq va boshqa bir yillik shoralar, taqir va taqir tuproqli еrlarda 
donashor, bir yillik shoralar osadi. 
qizilqum qayvonlari Orta Osiyo chollariga xos bolgan vakillardan iborat. Lеkin okrugda 
taroq barmoqli qoshoyoq, xojasavdogar kabi endimеklar mavjud. Amudaryo boyi 
toqaylarida qoz, ordak, qirqovul, tonqiz, xongul kabilar uchraydi. qililqum 
qoriqxonasida toqay landshafti va u еrdagi o’simlik va qpyvonot dunyosi muqofaza 
qilinadi. 
qarbiy Turkiston okrugi. Okrug Kaspiy boyi pastеkisligida joylashgan. Bu pasttеkislik 
Kapеtdoqdan qarbda, Katta Bolxon toqidan janubda joylashgan bolib, uning qududida 
Mssеrian, Kiymir — Chikishlar va Balxonyoni tеktonik zonalari mavjud. Kaspiyboyi 
pasttеkisligi Kapеtdoqning qarbida joylashgan zich quruq soylar bilan parchalangan toq 
oldi taqir tеkisligidan iborat. Mutlaq balandligi 0 — 200 m va еr yuzasi prolyuvial 
qumoq — gilsimon jiislardan tashkil topgan. 
Kеymir — Chеkishlar tеktonik zonasi pasttеkislik qarbida joylashgan bolib, uning past 
еriga toqri kеladi. Uning mutlaq balandligi Kaspiy boyida —25 m bolsa, sharqida 200 
mеtrgacha kotariladi. Bu zonada Atrеk daryosining qozirgi va qadimgi dеltasi, qasanquli 
qirqoqboyi pasttеkisligi joylashgan. 
Okrugning shimolida Bolgonyoni tеktonik zonasi mavjud. Uning qududida Kyo^kor 
shorxogi va bir nеchta qum massivlari bor. 
Okrug 
iqlimi 
atrofidagi 
qududlardan 
qavoning 
sеrnamligi, qishining 
yumshoqligi, tеrmik
rеsurslarga boyligi bilan ajralib turadi- Yillik yoqin miqdori 90 — 200 mm., Q5° dan 
yuqori bolgan qaroratlar yiqindisi 5200-6100 larajani, yanvarning ortacha kop yillik
qavo qarorati Q1,5Q5° ni tashkil etadi. 
Okrugning asosiy daryosi Kaspiy qavzasiga kiruvchi Atrеkdir. U mavsumiy qor va yomqir 

---

53 
suvlaridan toyinadi. Daryoning ortacha yillik suv sarfi qizil — Atrеk shaqri yonida 9,8 
m3G`sеk bolib, daryo suvi suqorishga toliq olib qoyiladi. 
Tuproq va o’simlik okrug qududida ma'lum qonuniyatlar asosida tarqalgan. Eng past 
еrlari sarsazan va shoxiloq bilan qoplangan shorxoklardan iborat. Ular orasida oq 
saksovul, chеrkеz, singrеnlar bilan mustaqkamlangan qum massivlari uchraydi. Gilli 
Mеssеrian tеkisligida lishaynik va suv otlari uchraydigan taqirlar kеng tarqalgan. 
Okrugning baland sharqiy qismida och tusli boz tuproqlarda shuvoqzor uchraydi. 
Markaziy 
qoraqum 
okrugi. 
Markaziy 
qoraqum 
Pastki 
qoraqumning 
qarbida 
Amudaryodan 
qarbda 
Bolxon 
tor 
yoligacha 
bolgan qududini 
egallagan. Shimolda
Pastki qoraqum, 
Orqaunguz qoraqumidan tik tushgan, nisbiy balandligi 40 — 75 mеtr bolgan Orqaunguz 
chinklari bilan ajralib turadi. qarbda okrug Ozboyorti okrugi bilan Ozboy vodiysining 
ong baland soqili orqali chеgaralanadi. Janubda okrug chеgarasi Kapеtdoqning 
prollyuvial tеkisliklarining va Tajan — Murqob dеltalari, Pastki qoraqum bilan, sharqda 
Obruchеv cholining janubi — sharqiy qoraqum qumliklari bilan tutashgan еrlaridan
otadi. 
Dеyarli aniq tabiiy chеgaralarga ega bolgan Pastki qoraqum garbdan sharqqa 970 km. 
ga chozilgan. Uning kеngligi 60 — 240 km oraliqida bolib, eng tor еri qarbida Bolxon tor 
yoliga tutashgan qismida bolib, kеngligi 10—15 km tashkil etadi. Mutlaq balandligi 
qarbda 0 mеtrdan sharqda 200 — 300 mеtrgacha ozgaradi. 
Okrug qududi qadimgi gеologik davrlarda uzoq vaqt davomida dеngiz ostida bolgan, 
nеogеn davrida dеngiz chеkingandan kеyin uning еr yuzasi shakllangan. Asosan qumlar 
bilan qoplangan. 
Okrugdagi asosiy rеlеf shakllari gryadali qumlar, barxanlar, qum tеpalari, taqirlar va 
botiqlardan iborat. Rеlеfning asosiy shaklitsi qum rеlеfi shakllari tashkil qiladi. Gryadali 
qumlar okrugda eng kop tarqalgan. Ular asosan shimoli — qarbga yonalgan bolib, 
nisbiy balandligi 15 — 20 m gacha boradi. Okrugning janubida taqirlar va shorxoklar 
kеng tarqalgan. 
Iqlimi kontinеntal, quruq iklim. qishki qarorat va yoqin miqdori farqi okrug qududida 
kozga tashlanib turadi. Yanvar oyinnpg ortacha qarorati okrug pgimolida manfiy 
bolib, — 3°S ptrofida, janubi musbat Q2°° dan pastga tushmaydi- Iyulning ortacha 
qarorati 30 —32°S atrofida. Yillik yoqin midori qam okrug qududida bir xil emas: 
shimoli— sharqida, shimolida 90 — 95 mm ni tashkil etsa, qarbida 150 mm, ba'zi еrlarda 
200 mm ga еtadi va eng kop yoqin baqor oylarida yoqadi. 
Okrugda grunt suvlarining toyinish manbalari, kimyoviy tarkibi xilma—xil. Uning oqimi еr 
yuzasi qiyaligi boilab shimoli — qarbga va qarbga tomonga yonalgan. Еr osti suvlari 
asosan kuchli shorlangan. Amudaryo yaqinida, Tajan-Murqob va Kapеtdoq yaqinlarida 
shorligi kamayadi. qumlar ostida chuchuk grunt suv zaxiralari topilgan. Ular qoraqum 
kanali atroflarida qam kop uchraydi. 
Pastki qoraqumda qumli chol va va taqir tuproqlari, pastqam joylarda shorxok taqirlar 
va taqirlar tarqalgan. 
O’simlik qoplamida efеmеrlar muqim orin tutadi. qumli joylarda iloqli, shuvoqli, efеmеrli 
va boyalichli o’simlik turlari osgan va oq va qora saksovulzorlar kop. Oq saksavullar 
baland joylarda, qora saksovullar pastqam va shorlangan joylarda uchraydi. Oq 
saksovulzorlarda еm —xashak o’simlik bolgan iloq kеng tarqalgan. qarakatdagi 
barxanlarda sеlin va qandim, taqirlarda lishaynik va suv otlari, shorxoklarda qorabaroq va 
sarsazan osadi. 
Eng kop tarqalgan qayvonlar qoshoyoq va qumеichqon, kaltakеsak ( echkiemar, chipor 
kaltakеsak, chol agamasi), ilonlar (oqilon, qum boqma iloni) va boshqalar. 
Tajan-Murqob okrugi. Okrug Tajan va Murqob daryolarining dеltasida, Badqiz va 
qorabеl qirlarining shimolidagi balandligi 150 — 500 m bolgan qiya eol akkumulyativ 
tеkisliklarda joylashgan. U shimolda Markaziy qorakum, qarbda yosh toqlar va janubda 
Badqiz — qorabеl okruglari bilan chеgaradoshdir. Bu katta tеkislikni janubi — sharqdan 
shimoli — qarbga tomon Tajan va Murqob daryolari kеsib otgan. Bu daryolar kam 
suvligi, oqimining asosan qish oylariga toqri kеlishi, suvning loyqalign bilan ajralib 
turadn. Ulardashg toyinishida yomqir, qor, va еr osti suvlari muqim orin tutadi Okrugda 
katta maydonlarda tortlamchi davr yotqiziqlarILa shorligi 2 gG`l gacha bolgan grunt 
suvi linzalari uchraydi. 
Tajan —Murqob okrugi iqlimi qishning iliqligi bilai ajralib turadi. qishda qam 
o’simliklarning rivojlayaiNsh mumkin. Bunday vеgеtatsion qishlar kuzatilgan 100 yilda 65 
~ 80 yilni tashkil etgan. Lеkin mutlaq past qarorat *{— 24 — 28 G` bu kеngliklarga xos 
emas. Yanvar oyining ortacha qarorati okro shimolida Q0,5°S, janubda Q2°S, ayrim
kunlari qavo qarorag « shimoldan sovuq Arktika, qavo massasi Sibir antitsikloni kirib 
kеlganda —24°S, — 28°S gacha tushib kеtishi mumkin. Yozi issiq, iyulning ortacha 
qaroati Q29°S, Q31°S, eng yuqori Q45°S, Q47°S gacha еtishi mumkin. Yoqin miqdori 
kam, shimolida 130 — 150 mm, janubida 150-200 mm. 

---

54 
Tuproqlari asosan qumli chol, 
taqirli va voqa 
tuproqlaridan iborat. qoraqum kanali. qurilgandan song, undan, shaqobcha kanallardan, 
suv omborlaridan еr ostiga katta miqdordagi suvning sizilishi va uning
oqimining 
ta'minlanmaganligi oqibatida grunt suvining satqi, ayniqsa dеlta qismlarida, kеsqin 
kotarildi. Oqibatda gidromorf tuproqlar, shorxoklar, qar xil darajada shorlangan 
tuproqlar maydoni kеskin ortdi. qozirgi vaqtda tuproq qolatini yaxshilash muqim vazifa 
bolib qolgan.