Mavzu: Uslubshunoslik. Reja

Fon va fonema.
Yuqorida qayd etilganidek tovushlar fonetika birligi sifatida
 
o‘rganilganda nutq tovushlari yoki fonlar deb yuritiladi. Fon hozirgi zamon 
tilshunosligida keng tarqalgan atama bo‘lib, nutqning eng kichik ma’no 
anglatmaydigan birligidir. Tovushlar til birligi sifatida o‘rganilganda esa, til 
tovushlari yoki fonem alar deb yuritiladi. Fonem a eng kichik m a’no 
anglatmaydigan til birligidir. Fon va fonemani bir-biridan ajratish XIX asrning oxiri 
va XX asming boshiga to‘g‘ri keladi. Masalan, rus tilidagi 
zopa 
so‘zini ba’zilar 
g'ora, 
boshqalar 
gar a,
yana boshqalar 
g ‘ara 
deb talaffuz qilishini eshitganmiz. 
Lekin yozuvda hamma bir xil - 
гopa 
yozadi. Olimlar ana shunday hodisalami 
kuzatish natijasida nutq tovushlarining til tovushlaridan farq qilinishi va ulami ayrim 
atamalar bilan belgilashni zarur deb topdilar. Fonema to‘g‘risida gap borganda, 
uning quyidagi xususiyatlari hisobga olinishi zarur: Yuqorida keltirilgan 
гopa 
so‘zining turlicha talaffuz qilinishi odamlaming bu so‘zni to‘g‘ri tushunishiga xalal 
bermaydi. Bundan tovushlarni izohlaydigan akustik komponentlar (balandligi, 
kuchi, tembri, uzun-qisqaligi)dan ayrimlari muayyan tilda o‘zgaruvchan, beqaror, 
boshqalari esa o‘zgarmaydigan, barqaror xususiyatlarga ega, degan xulosa kelib 
chiqadi. Beqaror akustik xususiyatlar so‘zlaming ma’nolarini o‘zgartirmaydi va, 
aksincha, barqaror akustik xususiyatlar so‘zlarning m a’nosini o‘zgartiradi, demak, 
unday xususiyatlar nutq jarayonida saqlanib qoladi. Ularning o‘zgartirilishiga til 
befarq emas. Ana shunday xususiyatlami ma’no o‘zgartiruvchi yoki differensial 
xususiyatlar deb atash mumkin. Har qanday tovush differensial va no differensial 
artikulyator va fizik 
xususiyatlardan tashkil topgan bo‘ladi, lekin gapiruvchi tovushlaming nodifferensial 
xususiyatlariga befarq bo‘lsa ham, differensial xususiyatini hisobga olmay iloji yo‘q. 
Tillardagi farqlanuvchi va farqlanmaydigan xususiyatlar bir xil 
emas. Bir tildagi farqlanuvchi xususiyat ikkinchi tilda farqlanmaydigan bo‘lishi 
mumkin. Masalan, unlilaming uzun-qisqalik xususiyati o‘zbek va rus tillari uchun 
farqlanmaydigan, lekin ingliz, nemis, fransuz, qirg‘iz, turkman tillari uchun esa 
farqlanuvchidir.