Taraqqiyot konsepsiyalari

TARAQQIYOT KONSEPSIYALARI


Reja:

1. 
   Taraqqiyot g’oyasi dinamikasi
   
2. 
   «Taraqqiyot» tushunchasi
   
3. 
   Dialektik ziddiyat qonuni
   
4. 
   Miqdorning sifatga o’tish qonuni
   

a) Taraqqiyot g’oyasi dinamikasi
Taraqqiyot g’oyasi inson ongida bir necha asr mobaynida shakllana bordi. Nazariy tafakkur ibtidosida hali taraqqiyot haqidagi tasavvurlar shakllanmagandi, bunga rivojlanayotgan ob‘ekt to’g’risidagi bilimlarning yetishmasligi xalal berardi.
Qadimgi Xitoy, Hindiston, Yunonistonda ijod qilgan mutafak-kirlar borliq haqida mulohaza yuritarkanlar, narsa va hodisalarning yuzaga kelishi, shakllanishi, bir hodisa o’rnini ikkinchisi egallashi jarayoniga e‘tibor berardilar. Ular qarama-qarshiliklarning o’zaro aloqadorligi va o’zaro ta‘siri narsaning shakllanishiga olib keladi, degan xulosaga kel-dilar. Biroq olamning o’zgarishi haqida to’g’ri xulosa chiqarganlariga qara-masdan, qadimgi dunyo faylasuflari taraqqiyot g’oyasi kashfiyotchilari dara-jasiga ko’tarila olmadilar. Ularning nazdida olam takrorlanib turadigan tsiklli hodisalar yig’indisidan iborat bo’lib qolaverdi.
Taraqqiyotni sifatiy o’zgarishlar jarayoni sifatida tasavvur etish uchun «zamon» tushunchasini to’g’ri talqin qilmoq zarur edi. Bu borada ilk qadamni o’rta asrlarda musulmon va xristian falsafasi qo’ydi. Musulmon falsafasi hayotni boqiy dunyoga eltuvchi vaqtinchalik, o’tkinchi bir davr deb, xristian falsafasi esa Xaloskorning tashrif buyurishini kutish davri deb tasavvur etdi. Shu ko’yi, diniy asosda bo’lsa-da, voqea va hodisalarning dav-riy, «zamoniy» yo’nalganligi kashf qilindi. Bu qadimgi dunyo dunyoqarashiga xos bo’lgan tsikllilikka, takrorlanuvchanlikka chek qo’ydi.
Keyingi davrlardagi falsafiy mulohazalar taraqqiyot g’oyasining shaklla-nishiga zamin yaratdi. Masalan, R. Dekart olamni Xudoning irodasi bilan vujudga kelgan reallik sifatida tasavvur qiladi. Yaratilgan olam keyinchalik yangi shakllarga intila boradi, deydi u. R.Dekartning taraqqiyot haqidagi fikrlari faqat tabiatni qamrab olgan bo’lsa, frantsuz ma‘rifat-parvarlari F. Volter va J.-J. Russo tarixiy taraqqiyot g’oyasini ilgari surdilar. J. Kondorse ushbu fikrlarni uzluksiz progress g’oyasi bilan boyit-di.
Taraqqiyot haqidagi asl nazariya nemis klassik falsafasi negizida vujudga keldi. I. Kant «taraqqiyot» tushunchasini Quyosh sistemasiga nis-batan qo’llar ekan, olamning sifatiy o’zgarishi haqidagi yangicha qarashlarga asos soldi. G. Gegel esa ilk bor taraqqiyot haqidagi yaxlit kontseptsiyani ishlab chiqdi. Dialektika nomini olgan ushbu kontseptsiya nafaqat yangi ta-raqqiyot modellarining shakllanishiga zamin hozirladi, balki barcha zamo-naviy kontseptsiyalarning ham nazariy-metodologik asosini tashkil etdi.
G. Gegelning mantiqiy-gnoseologik dialektikasi XIX asrda taraqqi-yotning uch asosiy kontseptsiyasi yuzaga kelishiga sabab bo’ldi:
Taraqqiyotning gradualistik kontseptsiyasi. Ushbu kontseptsiya mual-lifi G.Spenser butun tabiatni bosqichma-bosqich evolyutsiya mahsuli sifa-tida talqin etardi.
Taraqqiyotning naturalistik kontseptsiyasi. Uning asoschisi Ch.Dar-vin taraqqiyot va evolyutsiya g’oyalarini biologiya predmetiga nisbatangina ishlatatadi.
Taraqqiyotning dialektik-materialistik kontseptsiyasi. Mazkur mo-del mualliflari K.Marks, F.Engels va V.Lenin taraqqiyotni materiyaning sifatiy o’zgarishi pozitsiyasidan ta‘riflaydi.
Bugungi kunda ham taraqqiyot kontseptsiyalari bisyor. Frankfurt mak-tabining negativ dialektikasi, G’arb falsafasida mashhur bo’lgan «fojiaviy dialektika», «epistemologik dialektika», rus faylasuflari ishlab chiqqan «teokosmik birlik dialektikasi», «parodoksal dialektika», «antinomik dialektika» ana shunday kontseptsiyalar turkumiga kiradi. Tal-qinlarning ko’pligi taraqqiyotning murakkab jarayon ekanligidan dalolat beradi. Eng muhimi, ushbu kontseptsiyalarning pozitiv jihatlarini ko’ra bilish va umumlashtira olish lozim. Tilga olingan kontseptsiyalar sintezi taraqqiyot haqida keng tasavvur shakllantira oladi.