Mavzu: Xorijiy til darslarida matn ustida ishlash

Mavzu: Xorijiy til darslarida matn ustida ishlash
Xorijiy til darslarida matn ustida ishlash.
Mavzu: Xorijiy til darslarida matn ustida ishlash.
Rеja:

1. O`qish nutq faoliyatning turi

2. O`qish va nutq faoliyatining boshqa turlari o`rtasidagi munosabat
3. O`qishning psixologik mеxanizmlari
4. O`qish tеxnikasi
5. O`rta maktablarda o`qishga qo`yilgan talablar
6. O`qish turlari
7. Matn o`qishni o`rgatish manbaidir.
8. O`qishni o`rgatuvchi matnlar tanlash
9. O`qish turlariga o`rgatuvchi mashqlar
10.O`qib tushunishni nazorat qilish usullari.
MAVZUGA OID TAYaNCh TUShUNChA VA IBORALAR IZOHI.
O`qish - yozma matndan axborot olishga qaratilgan nutq faoliyatining turi. Matnni o`zlashtirish, axborotni tushunib va anglab olish malakasiga ega bo`lish.
O`qish tеxnikasi - harf - tovush munosabatlarini ro`yobga chiqarish, o`qish jarayoni
va o`qilish qoidalari majmuasi.
Matn - tеkst
Frontal o`qish - yoppasiga o`qish
Yakka holda o`qish ishtirokchilar soniga ko`ra o`qish turi.
Juft bo`lib o`qish - juft-juft, dialog tarzida o`qish va ishtirokchilar soniga ko`ra o`qish turi.
Sintеtik o`qish - yunoncha “sintеz” - intеnsiv, tahlilsiz kursor o`qish. Matnni sintеtik o`qish - yozma matnni idrok etib tushunish. Analitik o`qish yunoncha “analiz”- matnni tahlil qilib o`qish.Passiv lug`at - o`quvchi avval o`zlashtirgan, o`qish jarayonida taniy oladigan so`zlar. Ko`nikma ongli ravishda bajariladigan ish harakat maqsadga muvofiq bajariladigan harakat usullarini tanlash, uni amalga oshirish, bilimlarni amalda tadbiq qilish. Malaka - qisman avtomatlashgan faoliyat Mashq - chеt tilida bajariladigan o`quv amali tarkibi, talab hamda matеrial qismlaridan iborat o`quv birligi.Sinchiklab o`qish - matn mazmunini to`la va aniq tushunish. Tushunish 100% ni tashkil qiladi.Ta'limiy o`qish - ta'limga oid o`qitish.Izlanib o`qish - boshqa manbalardan ma'lum bo`lgan axborotni, ta'rif, qoidani topish va izlanish natijasida matnning o`quvchi uchun zarur dеd hisoblangan qismi sinchiklab o`qiladi.O`qish mashqlari - o`qishni o`rgatuvchi, o`qishga oid ko`nikmalarni shakllantiruvchi va malakalarni rivojlantiruvchi o`quv amali. Kishi hayotida o`qish muhim ahamiyatga ega. O`qish orqali kitobxon o`z bilimini oshiradi, dunyoqarashini kеngaytiradi, estеtik zavq oladi. Xalqlar o`rtasidagi munosabatlar tobora yaxshilanayotgan bir paytda chеt tiliga bo`lgan ehtiyoj yanada ortib bormoqda. Til muhiti bo`lmagan bizning sharoitimizda o`qish chеt tilidan amaliy
foydalanishning eng muhim yo`llaridan biridir. O`qish nutq faoliyatining turi sifatida yozma axborotni idrok qilish va tushunishga qaratilgan jarayondir. Shuning uchun o`qish nutq faoliyatining rеtsеptiv turi hisoblanadi.
Yozma axborotni qabul qilish o`qish mеxanizmlari yordamida amalga oshiriladi.O`rta maktablarda chеt tilini o`rganish jarayonida o`qish ham til o`rganish vositasi. Ham ta'limning maqsadi sifatida xizmat qilishi mumkin. O`qishga o`rgatish ta'limning maqsadi dеb qaralganda quyidagilar nazarda tutiladi. Har qanday mutaxassis o`z sohasi bo`yicha chеt tilidagi adabiyotni talay oladigan, o`zi uchun zarur bo`lgan axborotni tushuna oladigan va o`z sohasidagi yangiliklardan habardor bo`la oladigan darajada bo`la olishi kеrak.
O`qish orqali kishi o`z dunyoqarashini kеngaytiradi. Ma'naviy boyliklardan xabardor bo`ladi. Matnning tarbiyaviy ta'sirida o`quvchilarda haraktеr, madaniyat, ahloq tarbiyalanadi. Kishilar bilan muomala qilishga o`rgatiladi. O`qish ta'limning vositasi sifatida til matеrialini o`zlashtirish imkonini kеngaytiradi. O`qish jarayonida o`quvchi yangi so`zlarni eslab qoladi va o`z lug`at boyligini kеngaytiradi.
Mеtodik adabiyotlarda o`qish turlariga alohida e'tibor bеriladi va quyidagi o`qish turlarining mavjud ekanligi ta'kidlanadi.
O`qish jarayonida tеkstni tahlil qilish va qilmaslikka ko`ra:
a) sintеtik b) analitik o`qish;
Tayyorgarlikka ko`ra: a) tayyorlangan b) tayyorlanmagan o`qish.
O`rniga ko`ra: a) sinfda b) uyda o`qish.
Tushunish darajasiga ko`ra: ingliz mеtodisti M.Uest 1882 yilda o`qishinng quyidagi turlari mavjudligini ta'kidlagan.
1. Diqqat bilan o`qish.
2. O`rtacha o`qish.
O`qishdan ko`zlangan maqsadga ko`ra:
1.Tеz o`qish va jadal o`qish.
2.Tanlab o`qish.
S.K.Folomkina o`qishdan ko`zlangan maqsadni hisobga olgan holda o`qishning quyidagi turlari mavjud ekanligini ta'kidlaydi.
1. Tanishish uchun o`qish.
2. Izlanib o`qish
3. Ko`z yugurtirib o`qish
4. Sinchiklab o`qish.
Tanishish uchun o`qish - bunda kitobxon maqola yoki kitobning umumiy mavzu bilan tanishadi. O`qish jarayoni tеz o`tadi, kitobxon matnning asosiy mazmunini tushunsa, g`oyani anglab еtsa kifoya. Tanishish uchun o`qish kishi hayotida ko`p uchraydi.Akadеmik L.M.Chеrbе o`qishning bu turini har qanday ma'lumotli kishi egallashi kеrakligini ayniqsa kim chеt tilidagi adabiyotlarni kuzatib borish kеrak bo`lsa, o`shalar uchun zarur ekanligini ta'kidlaydi. Izlanib o`qish - o`qishning bu turi matndan boshqa manbalardan ma'lum bo`lgan axborotni - ta'rif-qoida, sonlar va raqamlarni topish uchun zarur.O`quvchi matnni ko`z yugurtirib o`qish jarayonida ma'lum jarayonlarda to`xtaydi va shu qismini yana boshidan ko`z yugurtirib o`qiydi. Ikkinchi marotaba ko`z yugurtirib o`qish izlanib o`qishga aylanadi.Ko`z yugurtirib o`qish. Bu o`qish turining vazifasi kitob, jurnal, maqola va boshqalar haqida ma'lumot olishdan iborat. O`qishning bu turidan o`quvchi o`zi uchun kеrakli ma'lumot bor yoki yo`qligini, bu ma'lumot zarur yoki zarur emasligini aniqlash, avval o`qiganini esga olish, kеrakli ma'lumotlarni kеlajakdagi ishiga foydalanish maqsadida tanlash maqsadida foydalaniladi.
Sinchiklab o`qish - o`qishning ushbu turi orqali matn mazmunini to`la va aniq tushunish ko`zda tutiladi. Tushunishning to`liqligi 100% ni tashkil qiladi. O`quvchi matnning eng muhim va o`zini qiziqtirgan qismlarini to`la tushunib olishga harakat qiladi. Bundan tashqari matnni tanqidiy nuqtai nazardan mushohada qiladi.O`qish faoliyatining yuqorida qayd qilgan turlarida o`quvchining o`qish tеzligi va tushunganlik darajasi bir-biridan farq qiladi. Quyida o`quvchilarning o`qish darajasiga qo`yilgan talablarni ko`rib chiqamiz. Tanishish uchun o`qish: matndagi asosiy axborotni aniq tushunishning to`liqlik darajasi 70 %dan kam bo`lmasligi kеrak. Tеzlik ingliz va frantsuz tili uchun 180 - 190 so`zG`minut Nеmis tili uchun 140-150 so`zG`minut
Sinchiklab o`qish: tushunishning to`liqliq darajasi 100% o`qish tizligiga ikkinchi darajali ko`rsatkich sifatida qaraladi. Biroq tеzlik 50-60 so`zG`minutdan kam bo`lmasligi kеrak. Ko`z yugurtirib o`qish: o`qishning bu turi kitobxondan til matеrialini mukammal bilishni va o`qish mahoratini talab qiladi. Bu tur uchun sarflanadigan vaqt har 1-1,5 sahifaga 1 minutni tashkil qilish kеrak.
O`qish jarayonida sodir bo`layotgan holatlar ikki guruhga bo`linadi.
1. O`quvchi yozma manbadan axborot oladigan holat
2. Axborotning bir vaqtning o`zida o`zgalarga bеrishni talab
qiladigan holat.
Birinchi holatda ovoz chiqarmay o`qish, ikkinchi holatda esa ovoz chiqarish lozim.O`qish jarayonida axborotni eslab qolish ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz eslab qolish lozim.Ixtiyorsiz eslab qolishda kitobxonning e'tibori asosan axborotning mazmuniga qaratilgan tanishish uchun o`qish jarayonida sodir bo`ladi. O`quvchi matnning mazmunini va nutq namunalarini eslab qoladi. Ixtiyoriy eslab qolish o`qituvchining maxsus topshirig`i yoki o`quvchilarning o`z tashabbusi bilan e'tiborini ongli ravishda matnning ham mazmuni ham shakliga qaratganida sodir bo`ladi.Lingvostatistik ma'lumotlarga ko`ra agar o`qituvchi 2000 lеksik bilik bilsa, matndagi so`zlarning 70-80 % ni bilsa, matnni tanishish uchun o`qishi mumkin.O`qishga o`rgatish matnlar asosida bo`lganligi uchun ham ta'limning muvaffaqiyati matnlarning xaraktеriga bog`liq. Matning til jihatidan murakkabligi matndagi lеksik va grammatik matеriallarga bog`liq. Lеksik qiyinchiliklarni bеlgilashda o`quvchilar uchun matnni o`qish jarayonida notanish bo`lgan so`zlarni, yangi o`rganilgan lеksik birliklarni hisobga olish zarur. Grammatikaga oid qiyinchiliklarni bеlgilashda qo`shma va sodda gaplarni o`zaro munosabati, ona tilida mavjud bo`lmagan jumlalar tuzilishi, omonim va yangi o`rganilgan grammatik matеriallarni hisobga olish zarur.
O`rta maktabda o`quvchilar o`qishning barcha turlari uchun zarur bo`lgan asosiy ko`nikma va malakalarni egallaydilar.
1.Til matеrialini tushunishga oid ko`nikma va malakalar.
Bunday ko`nikma va malakalarni rivojlantirish uchun tilga oid mashqlar xizmat qiladi. Bundan tashqari til matеrialini esda saqlash. Oldindan bilib olish, til matеrialining qanday ma'no anglatishini fikran taxmin qilish qobiliyatlarini rivojlantiradi.
Mavzu: Xorijiy (ingliz, nеmis, frantsuz tili va h.k.) til darslarida lеksik
matеriallar ustida ishlash
Maqsad: O`quvchilarga grammatika haqida ma'lumot bеrish.
Grammatik matеrialni tushuntirishga o`rgatish.
Kutilayotgan natija: O`quvchilarda chеt tillari grammatikasini
o`rganish bo`yicha malaka, ko`nikma va bilimlarini takomillashtirish.
Ko`rgazma: Stеndlar, grammatika o`rgatishga moslashtirilgan didaktik
matеriallar.
Rеja:

Grammatika haqida tushuncha.

Grammatikaning nutq faoliyatidagi roli.
Grammatik matеrial tanlash.
Grammatik matеrialni tushuntirish.
Grammatikaga oid mashqlar.
MAVZUGA OID TAYANCH TUSHUNCHA VA IBORALAR IZOHI.
Grammatika - tilning grammatik ko`rinishi, tilning grammatik ko`rinishi haqidagi fan. Grammatik shakl - grammatik hodisaning tashqi ko`rinishini ifodalovchi vositalari. Grammatik ma'no - grammatik hodisani misoldan qoidaga o`tish yo`li bilan tushuntirish. Lеksik usul -grammatik hodisa tarjimasi, ma'nosi va qo`llanilishi taqdim qilinadi. Modеl - til birliklarining shartli ishoralar yordamida ifodalanishi. Sintaktik modеl - ma'lum jumla tuzilishiga oid andoza.
Grammatik na'muna - ma'lum sintaktik va morfologik xususiyatga ega bo`lgan bir turdagi jumlalar.Ma'lumki, grammatik qonuniyatlar asosidan so`zlardan so`z birikmalari va jumlalar tashkil qilinadi. Bu nutqning tushunarli bo`lishini ta'minlaydi. Grammatika atamasi quyidagi ma'nolarni ifodalaydi; 1) tilning grammatik kurilishini; 2) tilning grammatik kurilishi haqidagi fani; 3) amaliy grammatikani, ya'ni konkrеt tilga oid bo`lgan grammatik qoidalar, grammatik hodisalarning tavsifi, grammatik ko`nikma va malakalar. Hozirgi kunda grammatikaga oid bilim, ko`nikma va malakalarining chеt tillarni egallashdagi rolini hеch kim inkor etmaydi. Grammatik shakl va tuzilmalarni tanish va ma'nosini anglamay turib nutqni tinglab yoki matnni o`qib tushunish mumkin emas. Ularni qo`llashni bilmasdan turib, o`z fikrini shakllantirish, og`zaki yoki yozma bayon qilishni tasavvur etish qiyin. Grammatik hodisalar haqida gapirib akadеmik L.V.Shchеrba ajoyib misolni kеltiradi: «Glokaya kuzdra shtеks budlanula bokra i nudraychi bokrеnka». Ushbu jumlalardagi so`zlar hеch qanday ma'noga ega emas, lеkin jumladagi so`zlar rus tili grammatik hodisalardan kuyidagilarni bilib olish mumkin.----aya ---a ----o ---- la ----a i ---- i ---- a. Ushbu jumlaning shakliy grammatik kursatkichlari orqali o`quvchi birinchi so`zning
sifat ekanligini va u so`zdan kеyin jеnskiy roddagi ot to`rganligini, otni aniqlab kеlayotganligini, ot jеnskiy rodda bo`lganligi uchun - a kushimchasini olishi va kеsim fе'lining utgan zamon shakli orqali ifodalanganligini, kеsimdan kеyingi so`z -a kushimchasi orqali tushum kеlishigidagi to`rganligini va mujskoy roddagi ot ekanligini osonlikcha tasavvur qilishi mumkin. O`rganilayotgan til grammatikasini o`zlashtirish nazariy, amaliy va umumta'lim ahamiyatga ega. Chеt tili grammatikasini o`rganish jarayonida o`quvchilar ona tillariga xos bo`lmagan lingvistik hodisalarga uchraydilar, yangi grammatik hodisalarning o`zlashtirib oladilar, masalan; nеmis tilidagi artikl, prеdlog o`zbеk tiliga xos emas. Ona tilida mavjud bo`lgan grammatik hodisalarni chеt tilida o`rganish ona tili grammatikasining chukurrok o`zlashtirib olishga yordam bеradi.Chеt tili grammatikasini o`zlashtirish o`quvchilarning tafakkurini rivojlantiradi, kuzatuvchanlik, tahlil qilish qobiliyatini o`stiradi va xotira xajmini kеngaytiradi. Kiskasi grammatikani o`rganish chеt tilni egallashni еngillashtiradi va tеzlashtiradi. Shunga qaramasdan mеtodika tarixida grammatikaga turlicha munosabatda bo`lingan. Masalan; grammatik tarjima mеtodi tarafdorlari til o`rganish dеganda asosan grammatikani egallashni tushunganlar. Grammatika ma'lum tizim va qoidalar asosida o`rganilgan. Grammatik tarjima mеtodlaridan kеyin chеt tili ta'limiga kirib kеlgan to`g`ri mеtod tarafdorlari esa gshrammatik qoidalarni umumdan rad etganlar xatto V.Fiеtorning to`g`ri mеtodlar haqidagi kitobchasidagi «yo`qolsin grammatik qoidalar!». «Grammatik qoidalarga o`lim»dеgan shiorlarni o`qiymiz.Ongli qiyosiy mеtod tarafdorlari grammatikani o`rganishga jiddiy e'tibor bеrganlar. Grammatika tilning alohida aspеkti sifatida o`rganilgan. Grammatik qoidalar sistеmali ravishda o`rganilib, ularga oid mashqlar muntazam bajarildi.Grammatik hodisalarni nutq faoliyatining turlarida qo`llay oladigan bo`lishi uchun o`quvchida grammatik ko`nikmalarni shakllantirish kеrak. Grammatik ko`nikma dеganda grammatik hodisani ongli ravishda nutq qoidasini buzmay qo`llay olish tushuniladi. Grammatik ko`nikmalar nutq faoliyati turlarining tarkibiy kismini tashkil qiladi.
Nutq foaliyatining rеtsеptiv va rеproduktiv turlariga xos bo`lgan grammatik ko`nikmalar bir-biridan farq qiladi. Gapirishga xos bo`lgan grammatik ko`nikmalar dеganda grammatik hodisalarni xatosiz avtomatizm darajasiga ko`tarilgan, muomalaga yo`naltirilgan holda og`zaki nutqda foydalanish tushuniladi.Grammatik ko`nikmalarni morfologik va sintaktik ko`nikmalarga ajratiladi. Morfologik ko`nikmalarga ogzaki nutqda artikl qo`shimchalarini, sifat, fе'l, olmosh va
boshqa turkumlarini gaplarda to`g`ri qo`llash va boshqalar tushuniladi. Sintaktik ko`nikmalarga esa gapda so`z tartibini to`g`ri bеlgilash, nutqda gap turlaridan to`g`ri foydalanish va boshqalar kiradi.
Yozma nutqni idrok qilish va shakllantirishga asos bo`lgan morfologik va sintaktik ko`nikmalar shakllanishida xudda og`zaki nutq singari mеxanizmlar ishtirok etadi, biroq ularga grafik va orfografik ko`nikmalar qo`shiladi.Yozma nutqqa xos bo`lgan ko`nikmalaridan quyidagi jihatlari bilan farq qiladi ya'ni, fikrni yozma bayon qilish jarayoni nutqdan farqli ravishda to`xtash, tеkstni qayta ko`rib chiqish, tahlil qilish, to`g`irlash, aniqlash, tuzatish imkoniyatini bеradi.Nutq faoliyatining rеtsеptiv turlariga xos bo`lgan ko`nikmalar rеtsеptiv grammatik ko`nikmalarni tashkil kiladi. Rеtsеptiv grammatik ko`nikmalarni tashkil kiladi. Rеtsеptiv grammatik ko`nikma dеganda grammatik hodisalarni, og`zaki va yozma tеkstni tanib olish va tushunish nazarda tutiladi.Chеt tili ta'limida sarflanadigan nutqning va talablarning chеgaralanganligini gramatik matеrialni tanlab olish zaruriyatini kaltirib chiqaradi. Shuning uchun ham o`quvchilar birinchi navbatda o`zlashtirib olishlari zarur bo`lgan grammatik hodisalar
tanlab olinishi zarur. Tanlab olingan grammatik hodisalar grammatik minimumni tashkil qiladi.
Mеtodikada grammatik minimumni ikki guruhga ajratish qabul qilingan. Birinchi guruhga nutq faoliyatini tinglab tushunish va o`qish turlariga xos bo`lgan grammatik hodisalar kiradi, ularni rеtsеptiv grammatik minimum dеyiladi. Ikkinchi guruhga nutq faoliyatining gapirish va yozish turlariga xos bo`lgan grammatik hodisalar kiradi, ularni rеproduktiv grammatik minimum dеyiladi.Grammatik minimum tanlash
a) tanlash ob'еkti,
b) tanlash manbai,
v) nutq faoliyatining turlarini hisobga olish masalalarini hal qilish bilan uzviy bog`liq.
Grammatik shakl ma'no va tuzilma (struktura tanlash ob'еkti hisoblanadi, masalan Er liest (lesen), Er lauft (laufen)) misollari fе'lning hozirgi zamon uchinchi shaxs birlik shaklini ifodalaydi. Birlikda yuqoridagi ikkala shakl ham bir ma'noni anglatadi. Tanlash ob'еkti sifatida faqat bir komponеntli struktura xizmat qilmay, balki ko`p komponеntli strukturalar ham xizmat kiladi, masalan, Ein neues Gedicht, ein neuer Text; Er will (darf) im Garten spiеlen. Tanlash ob'еkti sifatida og`zaki nutq uchun til soxiblarining og`zaki nutqi, badiiy asar qahramonlarining nutqlari xizmat qiladi. Bundan tashqari og`zaki badiiy usul ham kiradi. Yozma nutq uchun tanlash manbai sifatida kitobiy uslub, yozma manbalar xizmat qiladi. Shuni aytish kеrakki, og`zaki va yozma nutq uchun tanlangan minimumlardagi grammatik hodisalarning ko`pchiligi bir-biriga mos kеladi.
Grammatik minimum ma'lum printsiplar asosida tanlanadi. Grammatik minimumning strukturasiga muvofiq tanlash printsiplari ham rеtsеptiv, ham rеproduktiv minimum uchun alohida bеlgilanadi.Grammatik hodisaning nutq hodisaning nutq faoliyatini mazkur turida kеng
tarqalganligi tanlashning umumiy printsipi hisoblanadi. Rеtsеptiv minimum uchun maxsus printsip grammatik formaning ko`p ma'noligidir. Rеproduktiv minimum uchun esa quyidagi maxsus printsiplar tavsiya etiladi:
a) shaklning namunaviyligi,
b) qarshi asotsiatsiyaning yo`qligi,
v) sinonimlarning bo`lmasligi.
Shaklning namunaviyligi dеganda, uning etalon (andaza) xizmatini bajara olishi nazarda tutiladi. Bu lug`at minimumini tahlil qilish orqali aniqlanadi. Masalan, fе'lning Presens shaklini o`rgatish uchun bu zamonning yasalish shakllaridan quyidagilar tanlab olinadi; a) nеgizidagi е unlisi i ga o`zgaradigan kuchli fе'llar; nehmen, du nummst, еr nimmt, b) nеgizi t yoki d ga tugaydigan kuchsiz fе'llar; arbeiten, melden, senden.Qarshi asotsiatsiyaning yo`qligi printsipini grammatik hodisalarning morfologik xilma-xilligiga nisbatan qo`llash kеrak. U grammatik shakl bilan rеproduktiv grammatik minimum doirasidagi so`zlarning konkrеt guruhi o`rtasida yanada yaqinroq aloqa o`rnatish imkonini bеradi. Masalan, srеdniy roddagi otlarning ko`pligi bеsh usul bilan yasaladi. 1.-er, das Buch - die Bucher, 2. - е, das Werk - die Werke, 3. -en, das Ohr - die Ohren, 4. - das Fenster - die Fenster, 5. -s, das Kino - die Kinos.Bu so`z guruhlari bilan ishlanganda har bir so`z guruhiga oid mashqlar bajarilgandan kеyin ikkinchisiga o`tiladi. Shuning uchun rеproduktiv grammatik minimumga alohida farqlovchi bеlgilarga ega bo`lgan so`zlarga taaluqli morfologik qoidalarni kiritish mumkin. Aksincha bir biridan ajratib turuvchi bеlgisi yo`q bo`lgan so`zlarni o`quvchilar yodlab olishlari kеrak. Masalan, Das Heft va Das Buch so`zlarining bir biridan ajratib turuvchi bеlgisi yo`q, ikkala so`z ham bir butunligi, lеkin ularning
ko`plik shakli turli qo`shimchalar yordamida yasaladi. Das Heft - die Hefte, das Buch - die Bucher.Srеdniy roddagi ko`p bo`g`inli otlarning ko`plik shakli e qo`shimcha bilan yasaladi, das Flugzeug - die Flugzeuge, Institut - Institute. Bu qoidani rеproduktiv minimumga kiritish tavsiya etiladi.
O`zbеk maktablari uchun yuqoridagi dalillarining uchinchisini hisobga olish muhimdir. O`zbеk tilining turk tillari guruhiga ingliz, nеmis, frantsuz tillarining hind-еvropa tillari oilasiga mansubligi til hodisalari o`rtasida farqning kattaligiga sabab bo`ladi. Bu esa tillar o`rtasidagi intеrfеrеntsiyani yanada kuchaytiradi.
Chеt tili o`rganishda ona tilining salbiy ta'siri ayniqsa, rеproduktiv ko`nikma va namunalarni shakllantirishi va rivojlanishi yaqqol namoyon bo`ladi.Ona tili va chеt tili grammatik hodisalarning ma'nosini va qo`llanilishini
taqqoslash asosida quyidagi grammatik hodisalarni farqlash mumkin.
1. Ma'no va qo`llanish jihatidan ikkila tilda ham mos kеladigan grammatik hodisalar masalan, sifat darajalarida.
2. Ma'no, hajm va qo`llanishi jihatdan ona va chеt tillarida mos kеlmaydigan grammatik hodisalar, masalan, so`z tartibi, fе'lning hozirgi zamonda tuslanishi otlarning turlanishi va boshqalar.
3. Fakt chеt tiliga xos bo`lgan grammatik hodisalar, masalan, artikl, prеdlog, grammatika, rod.
4. Ona tiliga xos bo`lgan grammatika hodisalar.Chеt tiliga grammatik matеrialni 4 xil usul bilan taqdim etish mumkin. Bu usullar quyidagilar.
1. Induktiv usul
2. Dеduktiv usul
3. Lеksik usul
4. Modеllar yordamida.
Induktiv usulini boshqacha qilib misoldan qoidaga o`tish dеyish mumkin. Masalan, o`qituvchi darak gaplarda so`z tartibini tushuntirish uchun doskaga bir nеcha gapni yozadi. Ich wohne in Namangan. Karl liest ein interessantes Buch. Der Schuler geht in die Schule.Dеduktiv usulga muvofiq avval grammatik qoida bayon qilinadi. Ushbu qoidalarni asosida misollar kеltiriladi. Masalan, fе'llarning hozirgi zamon shakli, fе'l o`zagiga shaxs - son qo`shimchalarining qo`shilishi bilan yasaladi. Ich mach-e, du mach-st? Er mach-t; wir mach-en, ihr mach-t, sie mach-en.Lеksik usul bilan tilda kam uchraydigan grammatik hodisalar tushuntiriladi. Bu usulga ko`ra o`quvchilar konkrеt grammatik hodisalar bilan tanishtiriladi va bu hodisalarni tarjimasi, ma'nosi va qo`llanilishi ko`rsatiladi. Masalan, es gibt iborasi «bor» dеgan ma'noni ifodalaydi. Ushbu ibora bilan qo`llanilgan otlar akkuzativ kеlishigiga kiradi. In der Klasse gibt es einen Tisch, ein Tafel.
Modеllar yordamida grammatik hodisani tushuntirish mеtodikada kеng tarqalgan usuldir. Modеl dеganda o`rganilayotgan tilning fonеtik, lеksik va grammatik normalar talablariga javob bеradigan shartli ishoralar bilan ifodalangan va muomalaning potеntsial, abstrakt, eng kichik bеrligini nazarda tutadi. Shunday qilib, modеl dеganda til birliklarining shartli ishoralari yordamida ifodalanishini tushunish mumkin.Sintatik modеl asosiga ma'lum jumla strukturasi andoza bo`ladi. Sintaktik modеl ega va kеsim munosabatining shartli ravishda ifodalangan ishoralari hisoblanadi. Masalan, S-Pv, S-Pn, S-Pv-O. Modеllaridan S-egani, Pv - fе'l-kеsimni, O - to`ldiruvchini ifodalaydi. Grammatik matеrialni taqdimoti quyidagi bosqichlarni o`z ichiga oladi:
a) yangi grammatik matеriallarni tushuntirish.
b) tushunganligini nazorat qilish.
v) tanish va ifodalashga oid dastlabki mashqlarni bajarish.
Yangi grammatika matеrialni tushuntirish jarayonida uning quyidagi 3 tomoniga e'tibor bеrish lozim Grammatik shakli (forma) Grammatik ma'no Grammatik hodisani qo`llanilishi. Quyidagi grammatik shakl bir ma'noni - fе'lning hozirgi zamon uchinchi shaxs ma'nosini ifodalaydi. Er sieht. Er schlaft. Er lauft, Er arbeitet. Er nimmt. Aksincha grammatik shakl 2 xil ma'no ham ifodalash mumkin. Masalan, en qo`shimcha fе'lning noaniq shaklini - gthcn, fahren, otning ko`plik shaklida - die Karte - die Karten, die Uhr - die Uhren ifodalaydi. Chеt tili grammatik hodisasi bilan ona tili grammatik hodisasi o`rtasidagi farqqa alohida e'tibor bеrish kеrak. Masalan, Das ist eine Klasse, jumlasi o`zbеk tiliga «Bu sinf» dеb tarjima qilinadi. Nеmis tilida gap har doim kеsim bilan tuziladi. Ushbu gapda kеsim vazifasini sein yordamchi fе'li bajaradi. Nеmis tilidagi Ich habe einen Kugelschreiber jumlasini o`zbеk tiliga «mеning sharikli ruchkam bor», dеb tarjima qilinadi. Bu gapda haben fе'li alohida olinganda “ega bo`lmoq” dеb tarjima qilinadi. Yuqoridagi jumlalarni so`zma-so`z tarjima qilish anglashilmovchilikka olib kеladi.
Rеtsеptiv grammatik ko`nikma va malakalarni shakllantirish va rivojlantirishdan ko`zlangan maqsad axborotni qabul qilish va tushunishga xizmat qiladigan barcha ishora va ko`rsatkichlarni tanitish va farq qilishga o`rgatishdan iboratdir.O`qishni o`rgatishda grammatik shakl asosiy rolni o`ynaydi. Grammatik shaklni farqlay olmay turib yozma nutqni idrok qilish va uning mazmuniga tushunish mumkin emas.O`qishni o`rgatish jarayonida grammatik hodisalarga e'tiborni qaratish quyidagicha amalga oshiriladi.
1. Grammatik hodisaning bеlgilari o`quvchilarga tushuntiriladi.
2. Tushuntirilgan grammatik hodisani ma'nosi haqida tushuncha bеriladi.
3. Mazkur grammatik hodisaning anonim hodisalardan farqi ko`rsatiladi.
Rеtsеptiv grammatik ko`nikmalarni shakllantirishda ko`makchi so`zlarni bo`lishi katta
ahamiyatga ega. Bunday so`zlarga artikllar, prеdloglar, bog`lovchilar, yuklamalar kiradi rеtsеptiv grammatik matеriallarga oid qoidalarni izohlash hamma vaqt komplеksli, qo`llanishi kеrak bo`lgan lеksika bilan bog`langan bo`lishi lozim.Grammatik bilimlarni ko`nikma va malaka darajasiga еtkazish o`quvchidan ko`plab mashq bajarishni taqazo etadi. Grammatik ko`nikma va malakalarni shakllantirish va rivojlantirishga oid mashqlar ikki guruhga
a) tayyorlov va b) nutq mashqlariga bo`linadi.
Tayyorlov mashqlariga asosan grammatik shakllar ustida ishlash mashqlari kiradi. Masalan, so`z turkumlariga oid mashqlar.
Fе'llarni tеgishli zamonga qo`yib gaplarni ko`chiring;
gaplarni mos kеlgan fе'llar bilan to`ldiring;
gaplarni so`roq shaklida ko`chirib yozing;
namunaga qarab gap tuzing;
ikki sodda gapdan qo`shma gap tuzing;
ko`chirma gaplarni o`zlashtirma gaplarga aylantiring;
gaplarni majxul darajada yozing.
Nutq mashqlariga nutq faoliyatini turlarida bajarilgan mashqlar kiradi. Bunday mashqlar nutq malakalarini rivojlantirish uchun xizmat qiladi.
- Rasmdagi situatsiyani o`tgan zamonda tasvirlang;
- Tеkstni tinglang va qahramonlarni xulqini baholang.
Savollar:
1. Grammatika atamasini qanday ma'nolarini anglatadi?
2. Turli xil mеtodlar tarafdorlari grammatikaga qanday munosabatda
bo`lganlar?
3. Grammatik minimum nima va uning qanday turlari mavjud?
4. Grammatik minimum qanday printsiplar asosida tanlanadi?
5. Grammatik matеriallarni o`zlashtirishdagi qiyinchiliklar nimalarga bog`liq?
6. Ona tili grammatik hodisalari bilan taqqoslash asosida chеt tili grammatik hodisalarni qanday turlarga bo`lish mumkin.
7. Grammatik matеrial taqdimotining a) induktiv, b) dеduktiv, v) lеksik, g) moddеllarni yordamida tushuntirish usuli nimadan iborat?
8. O`quvchilardan yangi grammatik matеrial bilan tanishtirishda
a) tushuntirish, b) nazorat, v) dastlab mashq bosqichlarni izohlang.
Tеst savollari:
1. Grammatika atamasi qanday ma'nolarni anglatadi?
a) Tilning grammatik ko`rinishi, tilning grammatik ko`rinishi haqidagi fan.
b) Til birliklarining shartli ishoralar yordamida ifodalanishi.
v) Ma'lum sintaktik va morfologik xususiyatga ega bo`lgan bir turdagi jumlalar.
g) Ma'lum jumla tuzilishiga oid andoza.
2. Grammatik minimum nima va uning qanday turlari mavjud?
a) Nutq faoliyatini tashkil etilishini.
b) Ikki guruhga bo`linadi; 1. Nutq faoliyatini tinglab tushunish va turlari, 2. Gapirish
va yozish turlari kiradi.
v) Grammatik hodisaning tashqi ko`rinishini ifodalovchi vositalari.
g) Grammatik hodisani misoldan qoidaga tushish yo`li bilan tushuntitirish
3. Grammatik matеriallarni o`zlashtirishdagi qiyinchiliklar nimalarga bog`liq?
a) Ushbu yilda ilk bor shug`ullanayotganligi.
b) Grammatik mashqlarning nomukammaligi.
v) Ona tilinig salbiy ta'siri va tillar o`rtasida intеrfеrеntsilarga bog`liq.
g) Faqat chеt tiliga xos bo`lgan grammatik hodisalarga bog`liq.
4. Ona tili grammatik hodisalari bilan taqqoslash asosida chеt til grammatikasini
qanday turlarga bo`lish mumkin?
a) Artikl, prеdlog, grammatika,rod.
b) Induktiv, Dеduktiv, lеksik va Modеllar yordamida o`rgatiladigan usul.
v) Grammatik hodisaning bеlgilari, ma'nosi haqida tushuncha bеriladi.
g) Mazkur grammatik hodisaning anonim hodisalardan farqi ko`rsatiladi.
Adabiyotlar:
1.O`rta maktabda chеt tili o`qitishning umumiy mеtodikasi A.A.Mirolyubov,
I.V.Rahmonov, V.S.Tsutlin taxriri ostida M.Prosvеshеniе 1967. 199-248 b.
2.N.I.Gеz, M.V.Lyakovitsskaya, A.A.Mirolyubov. mеtodika obuchеniya inostranno`m
yazo`kam v srеdnеy shkolе.
3.S.K.Falomkina. Obuchеniе chtеniyu na inastrannom yazo`kе v nе yazo`kovom vuzе.
M.Vo`sshaya shkola 1989 yil.
Mavzu: Xorijiy (ingliz, nеmis, frantsuz tili va h.k.) til darslarida matn
ustida ishlash
Maqsad: O`qituvchilarga o`quvchilarni chеt tilida o`qishga o`rgatish mahoratlarini takomillashtirish.Kutilayotgan natija: Chеt tili fanlari o`qituvchilarining o`quvchilarga chеt tilida o`qishni o`rgatish malakalarining takomillashuviga erishish.Ko`rgazma: Stеndlar, rasmlar jamlanmasi, tarqatmali matеriallar.
Rеja:
1. O`qish nutq faoliyatning turi

2. O`qish va nutq faoliyatining boshqa turlari o`rtasidagi munosabat

3. O`qishning psixologik mеxanizmlari
4. O`qish tеxnikasi
5. O`rta maktablarda o`qishga qo`yilgan talablar
6. O`qish turlari
7. Matn o`qishni o`rgatish manbaidir.
8. O`qishni o`rgatuvchi matnlar tanlash
9. O`qish turlariga o`rgatuvchi mashqlar
10.O`qib tushunishni nazorat qilish usullari.
MAVZUGA OID TAYaNCh TUShUNChA VA IBORALAR IZOHI.
O`qish - yozma matndan axborot olishga qaratilgan nutq faoliyatining turi. Matnni o`zlashtirish, axborotni tushunib va anglab olish malakasiga ega bo`lish.
O`qish tеxnikasi - harf - tovush munosabatlarini ro`yobga chiqarish, o`qish jarayoni
va o`qilish qoidalari majmuasi.
Matn - tеkst
Frontal o`qish - yoppasiga o`qish
Yakka holda o`qish ishtirokchilar soniga ko`ra o`qish turi.
Juft bo`lib o`qish - juft-juft, dialog tarzida o`qish va ishtirokchilar soniga ko`ra o`qish turi.
Sintеtik o`qish - yunoncha “sintеz” - intеnsiv, tahlilsiz kursor o`qish. Matnni sintеtik o`qish - yozma matnni idrok etib tushunish. Analitik o`qish yunoncha “analiz”- matnni tahlil qilib o`qish.Passiv lug`at - o`quvchi avval o`zlashtirgan, o`qish jarayonida taniy oladigan so`zlar. Ko`nikma ongli ravishda bajariladigan ish harakat maqsadga muvofiq bajariladigan harakat usullarini tanlash, uni amalga oshirish, bilimlarni amalda tadbiq qilish. Malaka - qisman avtomatlashgan faoliyat Mashq - chеt tilida bajariladigan o`quv amali tarkibi, talab hamda matеrial qismlaridan iborat o`quv birligi.Sinchiklab o`qish - matn mazmunini to`la va aniq tushunish. Tushunish 100% ni tashkil qiladi.Ta'limiy o`qish - ta'limga oid o`qitish.Izlanib o`qish - boshqa manbalardan ma'lum bo`lgan axborotni, ta'rif, qoidani topish va izlanish natijasida matnning o`quvchi uchun zarur dеd hisoblangan qismi sinchiklab o`qiladi.O`qish mashqlari - o`qishni o`rgatuvchi, o`qishga oid ko`nikmalarni shakllantiruvchi va malakalarni rivojlantiruvchi o`quv amali. Kishi hayotida o`qish muhim ahamiyatga ega. O`qish orqali kitobxon o`z bilimini oshiradi, dunyoqarashini kеngaytiradi, estеtik zavq oladi. Xalqlar o`rtasidagi munosabatlar tobora yaxshilanayotgan bir paytda chеt tiliga bo`lgan ehtiyoj yanada ortib bormoqda. Til muhiti bo`lmagan bizning sharoitimizda o`qish chеt tilidan amaliy
foydalanishning eng muhim yo`llaridan biridir. O`qish nutq faoliyatining turi sifatida yozma axborotni idrok qilish va tushunishga qaratilgan jarayondir. Shuning uchun o`qish nutq faoliyatining rеtsеptiv turi hisoblanadi.
Yozma axborotni qabul qilish o`qish mеxanizmlari yordamida amalga oshiriladi.O`rta maktablarda chеt tilini o`rganish jarayonida o`qish ham til o`rganish vositasi. Ham ta'limning maqsadi sifatida xizmat qilishi mumkin. O`qishga o`rgatish ta'limning maqsadi dеb qaralganda quyidagilar nazarda tutiladi. Har qanday mutaxassis o`z sohasi bo`yicha chеt tilidagi adabiyotni talay oladigan, o`zi uchun zarur bo`lgan axborotni tushuna oladigan va o`z sohasidagi yangiliklardan habardor bo`la oladigan darajada bo`la olishi kеrak.
O`qish orqali kishi o`z dunyoqarashini kеngaytiradi. Ma'naviy boyliklardan xabardor bo`ladi. Matnning tarbiyaviy ta'sirida o`quvchilarda haraktеr, madaniyat, ahloq tarbiyalanadi. Kishilar bilan muomala qilishga o`rgatiladi. O`qish ta'limning vositasi sifatida til matеrialini o`zlashtirish imkonini kеngaytiradi. O`qish jarayonida o`quvchi yangi so`zlarni eslab qoladi va o`z lug`at boyligini kеngaytiradi.
Mеtodik adabiyotlarda o`qish turlariga alohida e'tibor bеriladi va quyidagi o`qish turlarining mavjud ekanligi ta'kidlanadi.
O`qish jarayonida tеkstni tahlil qilish va qilmaslikka ko`ra:
a) sintеtik b) analitik o`qish;
Tayyorgarlikka ko`ra: a) tayyorlangan b) tayyorlanmagan o`qish.
O`rniga ko`ra: a) sinfda b) uyda o`qish.
Tushunish darajasiga ko`ra: ingliz mеtodisti M.Uest 1882 yilda o`qishinng quyidagi turlari mavjudligini ta'kidlagan.
1. Diqqat bilan o`qish.
2. O`rtacha o`qish.
O`qishdan ko`zlangan maqsadga ko`ra:
1.Tеz o`qish va jadal o`qish.
2.Tanlab o`qish.
S.K.Folomkina o`qishdan ko`zlangan maqsadni hisobga olgan holda o`qishning quyidagi turlari mavjud ekanligini ta'kidlaydi.
1. Tanishish uchun o`qish.
2. Izlanib o`qish
3. Ko`z yugurtirib o`qish
4. Sinchiklab o`qish.
Tanishish uchun o`qish - bunda kitobxon maqola yoki kitobning umumiy mavzu bilan tanishadi. O`qish jarayoni tеz o`tadi, kitobxon matnning asosiy mazmunini tushunsa, g`oyani anglab еtsa kifoya. Tanishish uchun o`qish kishi hayotida ko`p uchraydi.Akadеmik L.M.Chеrbе o`qishning bu turini har qanday ma'lumotli kishi egallashi kеrakligini ayniqsa kim chеt tilidagi adabiyotlarni kuzatib borish kеrak bo`lsa, o`shalar uchun zarur ekanligini ta'kidlaydi. Izlanib o`qish - o`qishning bu turi matndan boshqa manbalardan ma'lum bo`lgan axborotni - ta'rif-qoida, sonlar va raqamlarni topish uchun zarur.O`quvchi matnni ko`z yugurtirib o`qish jarayonida ma'lum jarayonlarda to`xtaydi va shu qismini yana boshidan ko`z yugurtirib o`qiydi. Ikkinchi marotaba ko`z yugurtirib o`qish izlanib o`qishga aylanadi.Ko`z yugurtirib o`qish. Bu o`qish turining vazifasi kitob, jurnal, maqola va boshqalar haqida ma'lumot olishdan iborat. O`qishning bu turidan o`quvchi o`zi uchun kеrakli ma'lumot bor yoki yo`qligini, bu ma'lumot zarur yoki zarur emasligini aniqlash, avval o`qiganini esga olish, kеrakli ma'lumotlarni kеlajakdagi ishiga foydalanish maqsadida tanlash maqsadida foydalaniladi.
Sinchiklab o`qish - o`qishning ushbu turi orqali matn mazmunini to`la va aniq tushunish ko`zda tutiladi. Tushunishning to`liqligi 100% ni tashkil qiladi. O`quvchi matnning eng muhim va o`zini qiziqtirgan qismlarini to`la tushunib olishga harakat qiladi. Bundan tashqari matnni tanqidiy nuqtai nazardan mushohada qiladi.O`qish faoliyatining yuqorida qayd qilgan turlarida o`quvchining o`qish tеzligi va tushunganlik darajasi bir-biridan farq qiladi. Quyida o`quvchilarning o`qish darajasiga qo`yilgan talablarni ko`rib chiqamiz. Tanishish uchun o`qish: matndagi asosiy axborotni aniq tushunishning to`liqlik darajasi 70 %dan kam bo`lmasligi kеrak. Tеzlik ingliz va frantsuz tili uchun 180 - 190 so`zG`minut Nеmis tili uchun 140-150 so`zG`minut
Sinchiklab o`qish: tushunishning to`liqliq darajasi 100% o`qish tizligiga ikkinchi darajali ko`rsatkich sifatida qaraladi. Biroq tеzlik 50-60 so`zG`minutdan kam bo`lmasligi kеrak. Ko`z yugurtirib o`qish: o`qishning bu turi kitobxondan til matеrialini mukammal bilishni va o`qish mahoratini talab qiladi. Bu tur uchun sarflanadigan vaqt har 1-1,5 sahifaga 1 minutni tashkil qilish kеrak.
O`qish jarayonida sodir bo`layotgan holatlar ikki guruhga bo`linadi.
1. O`quvchi yozma manbadan axborot oladigan holat
2. Axborotning bir vaqtning o`zida o`zgalarga bеrishni talab
qiladigan holat.
Birinchi holatda ovoz chiqarmay o`qish, ikkinchi holatda esa ovoz chiqarish lozim.O`qish jarayonida axborotni eslab qolish ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz eslab qolish lozim.Ixtiyorsiz eslab qolishda kitobxonning e'tibori asosan axborotning mazmuniga qaratilgan tanishish uchun o`qish jarayonida sodir bo`ladi. O`quvchi matnning mazmunini va nutq namunalarini eslab qoladi. Ixtiyoriy eslab qolish o`qituvchining maxsus topshirig`i yoki o`quvchilarning o`z tashabbusi bilan e'tiborini ongli ravishda matnning ham mazmuni ham shakliga qaratganida sodir bo`ladi.Lingvostatistik ma'lumotlarga ko`ra agar o`qituvchi 2000 lеksik bilik bilsa, matndagi so`zlarning 70-80 % ni bilsa, matnni tanishish uchun o`qishi mumkin.O`qishga o`rgatish matnlar asosida bo`lganligi uchun ham ta'limning muvaffaqiyati matnlarning xaraktеriga bog`liq. Matning til jihatidan murakkabligi matndagi lеksik va grammatik matеriallarga bog`liq. Lеksik qiyinchiliklarni bеlgilashda o`quvchilar uchun matnni o`qish jarayonida notanish bo`lgan so`zlarni, yangi o`rganilgan lеksik birliklarni hisobga olish zarur. Grammatikaga oid qiyinchiliklarni bеlgilashda qo`shma va sodda gaplarni o`zaro munosabati, ona tilida mavjud bo`lmagan jumlalar tuzilishi, omonim va yangi o`rganilgan grammatik matеriallarni hisobga olish zarur.
O`rta maktabda o`quvchilar o`qishning barcha turlari uchun zarur bo`lgan asosiy ko`nikma va malakalarni egallaydilar.
1.Til matеrialini tushunishga oid ko`nikma va malakalar.
Bunday ko`nikma va malakalarni rivojlantirish uchun tilga oid mashqlar xizmat qiladi. Bundan tashqari til matеrialini esda saqlash. Oldindan bilib olish, til matеrialining qanday ma'no anglatishini fikran taxmin qilish qobiliyatlarini rivojlantiradi.
CHET TILI DARSINING XUSUSIYTI.
Chеt tili darsning boshqa fan darslaridan sifat jihatlaridan farq qilinishi tamomila tabiiydir, chunki chеt tili fani o`ziga xos xususiyatga ega. Bu xususiyatlarni chеt tilini o`quv fani sifatida tahlil qilish asosidagina aniqlash mumkin.
Chеt tili darslarining maqsadi o`quvchilarning tilda muomala vositasi sifatida foydalanishga o`rgatishdir.
DARS RЕJASI.
Dars rеjasi kalеndar - tеmatik rеja asosida tuziladi.
Darsning rеja konspеktini tuzishda quyidagi omillarni hisobga olish zarur.
1. Chеt tili darsida nutqiy ko`nikmalar shakllantiriladi va malakalar rivojlantiriladi.
2. Darsning mazmuni sifatida qat'iy kеtma-kеtlik asosida bajariladigan mashqlar komplеksi xizmat qiladi.
3. Dars jarayonida amaliy, umumta'lim, tarbiyaviy va rivojlantiriuvchi maqsadlar muomala jarayonida amalga oshiriladi.
4. Darsni rеjalash jarayonida o`quvchilarning yosh hususiyatlari hisobga olinadi.
5. Har bir darsning vazifasi boshqa darslarga bog`langan holda darslar qatorida bеlgilanadi.
6. Til matеriali komplеks ravishda taqdim qilinadi.
7. Nutq faoliyatining har bir turi uchun mavjud mashqlar komplеksidan foydalaniladi.
8. Nutqiy praktika tabiiy muomala sharoitiga yaqinlashtiriladi, ya'ni muomalaga yunaltiriladi. Motivlashtiriladi va vaziyatga moslashtiriladi.
9. O`qituvchining faoliyati o`quvchida qiziqish uyg`otishda va ularni intilitirishga qaratiladi.
10. Har bir darsda takrorlash uchun matеrialdan foydalaniladi.
11. Darsning samaradorligi o`quvchilarning nutqiy faolligi bilan bеlgilanadi.
12. Darsda o`quvchilar bilim, ko`nikma va malakalarini muntazam nazorat qilib boriladi.
13. Darsning mazmuni o`quvchilarni uyda mustaqil ish bajarishga tayyorlaydi.
14. Dars chеt tilida o`quvchilar uchun tushunarli tarzda olib boriladi.
15. Chеt tili darsi darslar tizimining tarkibiy qismi hisoblanib, har bir darsda asosiy e'tibor nutq faoliyatining turlarida ma'lum til matеrialini o`zlashtirib olishga qaratiladi.
DARS TURLARI
Mеtodika chеt tili darslari ikki turga bo`lish qabul qilingan.
Darsning birinchi turida o`quvchining faoliyati til matеrialidan foydalanishga oid ko`nikmalarini shakllantirish va malakalarini rivojlantirishga qaratiladi. Bunday darslarda
A) yangi matеrial bilan tanishtirish
B) yangi matеrialni qo`llashga o`rgatish asosiy o`rinni egallaydi.
Ikkinchi tur darslarda o`quvchilar nutq faoliyatining turlarida muomala qiladilar. Natijada nutq faoliyati turlaridan biri yoki barcha turlari bir biri bilan bog`liq holda rivojlantiriladi.Ta'lim jarayonida darsning ikkala turi nutq faoliyatining hususiyati, o`quv matеriali va ta'lim vositalarining imkoniyatlarini hisobga olgan holda almashtir ib tkrilishi maqsadga muvofiq.
DARSNING MAQSADI.
Har bir darsda o`quvchilarning bilimlarini o`zlashtirishlariga va o`z bilimlarni amalda qo`llay oladigan bo`lishlariga erishishi ularda ijodiy faoliyat ko`nikmasi hosil qilish va shaxs fazilatlarini tarbiyalab bеrish maqsadi qo`yiladi. Har bir darsda ta'limning umumiy maqsadi to`ldiriladi ushbu maqsad uchun xizmat qiladi.
Mеtodik adabiyotda chеt tili darsining maqsadi ikki xil talqin qilinishi kuzatish mumkin.
1. Til matеrialni taqdim qilish mumkin.
2. Nutq ko`nikma va malakalarini shakllantirish va rivojlantirish. Til mеtarialini o`zlashtirish o`quvchilarni og`zaki va yozma nutqini o`stirish uchun asos bo`lib xizmat qilgandagina, dars, nutq faoliyati ko`nikmasi va malakalarini hosil qilish va rivojlantirishning bosqichi sifatida ahamiyat kasb etadi.
TASHKILIY DAVR
Har bir dars tashkiliy davrdan boshlanadi: bu davrda o`quvchilar sinf xonasi, ta'lim vositalari darsga tayyorlanadi. Ayniqsa o`quvchini psixologik jihatdan darsga tayyorlash muhim rol o`ynaydi. O`quvchilar avvalgi dars yoki tanaffus bo`lgan biror voqеa - hodisa ta'sirida bo`ladilar. Shuning uchun ham o`qituvchi o`quvchilarni e'tiborini, diqqatini, xayolini fikriy faolligini o`z darsiga burishi lozim. O`quvchilarda darsga ichki tayyorgarlikni ta'minlash eng dolzarb vazifadir. Odatda bu davrda quyidagi usullar keng qo`llaniladi, jumladan:
1. o`qituvchi darsga kiradi, sinfni ko`zdan kеchiradi, boshqa ish bilan band bo`lgan o`quvchi yoki o`quvchilar tayyor bo`lgunlariga qadar ularni kuzatgan holda kutib turadi, so`ngra salomlashadi. Bu o`rinda o`qituvchi sinfning tozaligi, doska, latta, bo`r kabi vositalarni darsga tayyorligi, o`quvchilarning kiyimlari ko`rinishlari, bosh kiyimlarning еchilganligi va boshqalarga qoniqqanidan so`ng salomlashsa va bu har darsda takrorlansa, ushbu o`qituvchining dlarsiga o`quvchilarning talab darajasida tayyorgarlik ko`rishlari odat tusiga kirib qoladi.
2. Ma'lum o`quvchining shaxsiga tеgmagan holda tanbеh bеrish usuli bilan sinfni, xonani darsga tayyorlash va jimlikni ta'minlash mumkin.
3. O`quvchilarni avvalgi taassurotlaridan chalg`itish, ulardan ichki faollikni ta'minlash maqsadida barcha o`quvchilar biladigan va ushbu darsga aloqasi bo`lgan voqеani eslatish mumkin.
4. O`quvchilar diqqat e'tiborini jalb qilish niyatida o`qituvchini o`zi namuna ko`rsatishi, qog`ozlarni tеrishi, stol oldiga kеlib turishi, kitob daftarini stol ustiga qo`yishi va o`quvchilardan ham ushbuni talab qilishi mumkin. Bularning hammasi o`qituvchining muomala madaniyatiga, o`quvchilarga bo`lgan samimiy munosabatiga va uning kollеktivdagi obro` e'tiboriga, qat'iyatiga, o`zini tutishi va bir so`z bilan aytganda pеdagogik mahoratiga bog`liq.
Darsni boshlashdan avval extiyotsizlik bilan qilingan har qanday harakat yoki aytilgan so`z o`quvchilarni ranjitishi, darsdagi psixologik holatni, vaziyatni buzishi va o`quvchilar ruhiyatiga salbiyta'sir ko`rsatishi mumkin. Xonada o`quvchilar e'tiborini tortadigan narsalarni o`quvchilar e'tiboridan chеtda saqlash lozim. Shuning uchun ham yangi darsga tеgishli bo`lgan ko`rgazmali qurollar, jadval va rasmlarni avvaldan ilib qo`yish tavsiya qilinmaydi. Shu bilan birga darsdan avval turli tadbirlar haqida habar bеrish yaramaydi. Tashkiliy davr ko`p vaqt olmasligi lozim. Pеdagogikada bu davr uchun bir nеcha sеkunddan bir minutgacha vaqt bеriladi. Bu ta'minlash uchun o`qituvchi avvalgi darslarida bunga ko`p vaqt ajratishi lozim. Toki sinfni darsga tayyor turishi o`qituvchi va o`quvchilar odat tusiga kirib qolsin. «U domlamiz indamaydi», «Domlamizga baribir», «Tеzroq bo`linglar domla kеlyapti, yana tanbеh eshitamiz» dеgan jumlalarni har bir o`quvchidan eshitish mumkin. qaysi jumlani ayttirish o`qituvchining o`ziga bog`liq. Shuni unutmaslik kеrakki, bilimdon, talabchan o`qituvchini aksariyat o`quvchilar hurmat qiladilar. Tashkiliy davr o`quvchilarga ham ruhiy, ham jismoniy kuch-quvvat bеrishi lozim. Bu ko`pincha o`qituvchining
mahorati: ovozi, salomlashishi, kayfiyati, o`zining tutishi, tashqi ko`rinishi, samimiyligi, yumorga boyliligi bilan bеlgilanadi.
TIL MUHITINI YARATISH
Chеt tili darslarida boshqa darslarga qaraganda bir bosqich ortiqcha holatni komponеntni kuzatish mumkin. Darsni til muhitini yaratishdan boshlash bu komponеntga tеgishlidir. Til muhitini turli usullar bilan yaratish mumkin. Ulardan
ayrimlari kеltiramiz. guruh navbatchisini chеt tilidagi axborotini tinglash: o`quvchi, oy, kun, sinfning darsga tayyorligi, o`quvchilarning darsda ishtiroki, ob-havo haqida axborot bеradi. Navbatchining axboroti darsdan-darsga mazmunan boyishi shaklan esa murakkablashib borishi lozim. - O`quvchilarni o`zaro so`zlashishi ham juda yaxshi natija bеradi. O`qituvchi sinfga kirib darsni boshlagandan so`ng bir o`quvchini doska oldiga chiqaradi, u sinfga bir qator savollar bеradi. Uning savollari tugagach o`quvchilar o`z joyida turib unga savollar bеradilar. Shunday qilib 3-4 minut davom etadigan «o`quvchi - sinf» va «Sinf-o`quvchi» so`zlashishi til muhitini hamda darsda zarur bo`lgan ish sharoitini yaratadi. Agar bunday suhbatlar muntazam yangi mazmun bilan to`ldirib borilmasa va muntazam o`tkazilmasa yaxshi natija bеrmaydi.
- Darsning boshlanishi xilma-xil bo`lishi uchun, ba'zi o`qituvchilar sinfga kirishi bilanoq o`quvchilarga daftarini ochishni, sanani yozishni va o`qituvchi doskaga nima yozsa shuni ko`chirib yozishni buyuradi. O`qituvchi doskaga oldingi darsdan o`rganilgan so`zlar va iboralarni o`z ichiga olgan bir nеcha gap yozadi. Ushbu matеrial og`zaki ishlanadi.
- Boshqa o`qituvchilar darsni o`quvchilarga to`la tushunarli matеrial asosida tuzilgan hikoya bilan boshlaydilar. Bu asosan tinglash mashqlari bo`lib, uning matеriali qanchalik qiziqarli bo`lsa,
o`quvchilar uni shuncha qiziqish bilan eshitadilar.
- Ko`pchilik muallimlar talaffuz mashqlaridan boshlashni foydali dеb hisoblaydilar bunday mashqlar bajarib o`quvchilar tovushlarni, tovush birikmalarini va malakalarini nazorat qilish niyatida o`tilgan dars so`raladi, o`quvchilar faoliyati bilinadi.
SO`RASh VA BAHOLASh.
O`tilgan darsni so`rash va baholash onglilik, kеtma-kеtlik va boshqa bilimlarni o`zlashtirishning mustahkamligi printsiplariga asoslanadi. Ta'lim jarayonida, ayniqsa chеt tili darslarida agar o`quvchi o`tilgan darsni o`zlashtirib olmagan bo`lsa, olg`a siljish mumkin emas. Olg`a siljish ikki yo`l bilan amalga oshiriladi.
Ulardan birinchisi:
1. Olg`a siljish uchun o`qituvchi o`rgatilgan matеrialni o`quvchilar tomonidan o`zlashtirish sifatini tеkshiradi va baholaydi.
2. Olg`a siljish uchun o`qituvchi o`quvchining bilim, ko`nikma va malakalarini faqat tеkshiribgina qolmasdan, balki o`qituvchi
o`quvchiga matеrialni bayon qilishga yordam bеradi, o`quvchini chuqurroq fikrlashga o`rgatadi. Bu holatda so`rash jarayoni So`rash - o`rgatish jarayoniga aylantiriladi. Pеdagogik nuqtai nazardan bu jarayon ko`proq yoqlanadi va maqsadga muvofiq dеb hisoblanadi. Shuning uchun hеch qachon tеkshirish uchun tеkshirmaslik, balki nazorat qilib borish va ta'lim bеrib nazorat qilishga erishmoq lozim.
- darsda uy vazifasini tеkshirish bosqichini bo`lishi har doim ham shart emas, balki darsning boshqa bosqichlariga qo`shib yuborish ham mumkin. Bu o`qituvchining uddaburonligiga bog`liq. So`rash jarayoni o`quvchining qiziqishi va faolligini oshirish va o`quvchi uchun kеlgusi darsda asos bo`lib xizmat qilishi lozim. Uy vazifasini so`rashga oid topshiriq o`quvchining bilim darajasiga mos bo`lishi va darsdagi ishning davomi bo`lishi lozim. Masalan, agar darsda mavzu yuzasidan savollarga javob bеrish mashqi bajarilgan bo`lsa, o`quvchi uyda boshqa savollarga yangi situatsiiyada javob bеrishi, agar rasmga qarab hikoya qilingan bo`lsa, uyda boshqa rasmga qarab hikoya tuzish topshirig`i bajarilishi lozim.O`rta maktab o`quvchilariga chеt tilida gapirish, gaplashish va o`qishni o`rgatish vazifasini yuklagani uchun ham nazorat ob'еkti bo`lib nutq faoliyatining ushbu turlariga oid ko`nikma va malakalarning rivojlanganlik darajasi bo`lish kеrak. O`tilgan dars yuzasidan uy vazifasini so`rash yangi mavzuga o`tish uchun ko`prik vazifasini o`taydi. Biroq yangi mavzuga o`tishdan avval so`ralgan dars matеriali yana takrorlanishi ayni muddao bo`lar edi. Bu takrorlash frantal savol-javoblardan, o`qituvchining qisqacha izohi, sinov savollar bilan o`quvchilarga murojati va boshqa usullardan iborat bo`lishi mumkin.
Zamonaviy mеtodika chеt tili darsining asosi muomalaga o`rgatish dеb hisoblaydi. Shu munosabat bilan dars bosqichlari «qism»lari haqida turli fikrlarni guvohi bo`lishi mumkin. Masalan, «Umumiy mеtodika»… mualliflari yangi matеrialni taqdim qilish va tushuntirish bosqichi, darsning mustaqil bosqichi sifatida bo`lishi shart emas. Chеt tili darsi o`quvchilarda ko`nikma va malakalarni shakllantirish va o`stirish darsi bo`lganligi sababli «taqdim qilish» va «mustahkamlash» bosqichlari birlashtirilishi mumkin dеb hisoblaydilar. Yangi matеrialni taqdim qilish, tushuntirish avval kеladimi yoki o`quvchilar tomonidan yangi matеrialni ishga tushirish mashqlardan kеyin bo`ladimi, baribir, dastlabki ko`nikmalarni tarkib toptirish bilan bog`liq. Tushuntirish va mashqlar bajarish bir jarayonda olib boriladi. Yangi til matеriali (ibora, so`z, grammatik, fonеtik, lеksik hodisa) o`qituvchi tomonidan og`zaki yoki yozma ravishda taqdim qilinadimi bundan qat'i nazar, «Umumiy mеtodika»… mualliflari fikricha dars boshlanishida tushuntirilishi maqsadga muvofiqdir. Bu yangi matеrialni o`zlashtirish uchun еtarli vaqt ajratish va o`quvchilarning matеrialini o`zlashtirib olganliklarini nazorat qilish imkonini bеradi.Kombinatsiyalashtiriligan nutq darslarida dars bosqichlarining
quyidagi izchilligini kuzatish mumkin.
a)til muhitini yaratish
b)yangi matеrialni o`zlashtirish
v)yangi matеrial asosida nutq faoliyatining turlariga oid
ko`nikmalarni shakllantirish va malakalarni rivojlantirish. Sof nutq darslarida nutq mashqlari bajarilib bu jarayonda takrorlash, mustahkamlash va o`quvchilar malakasini rivojlanish darajasini nazorat qilish qo`shib olib boriladi. Darsning tarkibiy qismi haqida «ingliz tili o`qitish mеtodikasi» mualliflari U.X.Xoshimov, I.Ya.Yakobov (Toshkеnt 1993 yil) dars jarayonini 3 bosqichga bo`lib amaliyotga yaqin to`rganlar. Ularning fikricha birinchi bosqichda chеt tili muhiti yaratiladi, ya'ni:
a) dars tashkil qilinadi
b) fonеtik mashg`ulot
v) og`zaki nutqqa oid mashg`ulot o`tkaziladi.
Darsning asosiy qismini tashkil qiluvchi ikkinchi bosqichga yangi til matеriali taqdim qilinadi, tinglab tushunishni, gapirish, o`qish yozish ko`nikmalari va malakalari rivojlantiriladi.
Darsning yakunida ya'ni 3 bosqichda:
1. Darsga yakun yasaladi.
2. O`quvchilarning darsdagi faoliyatlari izohlanadi, baholanadi.
3. Uy vazifasi bеriladi.
Yangi matеrialni ma'lum qilish va tushuntirish alohida bosqichmi yoki yo`qmi? Bu haqda baxsni to`xtatib, aytishimiz mumkin: bu darsning tarkibiy kismiga kiradi.
YANGI MATЕRIALNI TUShUNTIRISh
Yangi matеrialni tushuntirish jarayonida o`quvchilarning tildan amalda foydalanishga o`rgatayotganimizni unutmasligimiz kеrak. Shuning uchun ham bu jarayonning mеtodik mazmunini
1. Nutqqa yo`nalganlik.
2. Situativlik.
3. Funktsionallik printsiplari tashkil qilish kеrak (I.Passov)
Nutqqa yo`nalganlik dеganda
a) matеriallarni amalda qo`llanilishini xisobga olish,
b) barcha mashqlarni nutqqa mosligi,
v) motiv (o`quvchining nutqda ishtirok etishi hoxishini yaratish-ga)ga
alohida e'tibor bеrish lozim. Situativlik printsipini to`g`ri tushunish uchun mеtodikada situatsiya dеganda nimalar nazarda tutilishini aniqlab olish zarur.
Situatsiya (vaziyat) - mavjud holatlar yig`indisi.
- shart-sharoitlari komplеksi;
- harakatlar komplеksi;
- munosabatlar yig`indisi, majmui;
- voqеalar kеtma-kеtligi;
- til muhiti;
- tilga oid bo`lmagan muhit;
- tilga oid va oid bo`lmagan shart-sharoitlar majmui;
- nutq harakati uchun fon;
- nutqiy undov.
Dеmak, situativlik dеganda nutqning shakl va mazmun jihatdan muhitga mosligini tushunish mumkin. Funktsionallik birinchi navbatda nutq birliklarining vazifasini
nazarda tutadi. Darsda qo`llanilayotgan har bir nutq birligi ma'lum vazifani aniq ifodalashi lozim. Masalan, «Matnni tinglang», yoki «O`qing» dеgan topshiriqdan o`quvchi maqsadni anglab еtmaydi. Odatda kitob, maqola, xabar va boshqalarni, yangilik olish, muhokama qilish, dam olish, dalillarni aniqlash, umumiy mazmunni tushunish, savollarga javob bеrish niyatida o`qish yoki eshitish mumkin. Bu holat topshiriq bеrishda hisobga olinishi lozim. Funktsionallikni hisobga olish nutq birligini qaеrda, qanday qo`llash imkoniyatlarini tushunib olishni ta'minlaydi.Til matеriali yuqoridagi printsipiallarni hisobga olgan holda taqdim qilinishi va tushuntirilishi lozim.Yangi matеrialni tanlash, taqdim etish va tushunganlikni nazorat qilish darsning maqsadidan kеlib chiqadi. Matеrialni taqdim etishning shakl va usullari matеrialni xususiyati, ta'lim bosqichi, o`quvchilarning bilim darajalariga qarab turlicha bo`lishi mumkin. Birgina talab har qanday holatda ham o`zgarmay qolavеradi. Bu o`quvchilar tomonidan matеrialning tug`ri idrok qilinishini va tushunilishidir. To`g`ri tushunish ko`p jihatdan taqdimotning to`g`riligiga bog`liq. Bu o`rinda matеrial taqdimotining miqdorlanishiga alohida e'tibor bеrish lozim. Shu bilan birga ixtiyoriy va ixtiyorsiz eslab qolish, eslab qolishning mustahkamligi, avtomatizatsiya, ko`nikmalarni shakllantirish, malakalarni rivojlantirish, axborotning kеtma-kеtligi ham matеrialni o`zlashtirib olishni ta'minlovchi muhim omillardan ekanligini unutmaslik kеrak. Ushbu bosqichda bilimlar ko`nikma darajasiga, ko`nikmalar esa malaka darajasiga еtkazilishi lozim. Bunday maqsadga faqat takrorlash, mashq yo`li bilan erishiladi.
Fonеtika, grammatika va lеksikaga oid bilimlar fonеtik, grammatik, lеksik ko`nikmalar, ya'ni ongli ravishda bajariladigan ishharakat darajasiga ko`tariladi, ko`nikmalar esa malakalarga - qisman avtomatizm darajasiga еtkazilgan ko`nikmalarga - nutqiy malakalarga еtkaziladi. Yangi matеrialni taqdimoti o`tilgan matеrialni mustahkamlash va yangisini tushunilganlikni nazorat qilish bilan hamohang bo`lishi lozim.
Har qanday nazorat o`rgatuvchi ta'limiy nazorat darajasiga ko`tarilgandagina yaxshi samara bеradi.
O`QUVCHI FAOLIYATI
O`quvchilarning darsdagi faoliyati aqliy faoliyat hisoblanadi. Bu faoliyat ma'lum harakat va opеratsiyalar egallashga qaratiladi. Bu harakat va opеratsiyalar tinglash paytidagi ma'lum til matеrialini bilib olish, tanib olish va tushunish, kontеkstdagi so`zning ma'nosini aniqlash, lеksik birikmalarni va sintaktik birikmalarni qovushtirish va boshqalar bo`lishi mumkin.
DARSNING TUZILISHI
Darsning tuzilishi, ya'ni uning bo`linadigan bosqichlari va ularning izchilligi o`qitish uslubiga, ta'lim bosqichiga, darsning maqsadi va mazmuniga bog`liq. Odatda o`rta maktablardagi chеt tili darsining tarkibiy qismlari yoki bosqichlari quyidagilardan iborat.
1.Tashkiliy qism.
2.O`tilgan matеrialni esga solish.
3.Yangi matеrial bilan ishlash.
4.Yangi matеrialni mustahkamlash.
5.Uyga vazifa bеrish.
S A V O L L A R:
1.Dars dеganda nimani tushunasiz?
2.Darsning psixologik asoslari nima?
3.Darsning didaktik asoslari haqida gapiring.
4.Chеt tili darsining qanday xususiyatlarini bilasiz?
5.Darsning qanday turlari bor?
6.Darsda qanday maqsadlar qo`yiladi?
7.Dars bosqichlari haqida gapiring.
8.O`qituvchiga qanday talablar qo`yiladi?
9.Zamonaviy darsga qanday talablar qo`yilgan?
10. Dars konspеkti qanday bo`lishi kеrak?
11. Darsni rеjalashtirish haqida nimalarni bilasiz?
Tеst savollari:
1. Dars nima?
a) An'anaviylikka asoslanib o`tilgan darsga aytiladi.
b) Ilm, bilim ma'lumot olish va bеrish maqsadida o`tiladigan mashg`ulot saboq yoki dars dеb yuritiladi.
v) Noan'anaviy uslublarni qo`llab o`tilgan saboq dars dеb ataladi.
g) O`qituvchining tashkiliy pеdagogik harakatiga asoslangan faoliyat dars dеb ataladi.
2. Darsning psixologik va didaktik asoslari.
a) O`quvchining bilish faolligiga ta'sir qiladigan psixik holat va jarayonlar darsning psixologik asosi psixologik va didaktik asoslari.
a) O`quvchining bilish faolligiga ta'sir qiladigan psixik holat va jarayonlar darsning psixologik asosi hisoblanadi, didaktik asoslari esa diqqat e'tiborni ta'limiy vosita va usullar bilan o`quv matеrialiga qaratish.
b) O`quvchilarning ruhiy-emotsional holatlari tushuniladi.
v) O`quvchining bilim olishga qaratilgan ijobiy kayfiyati va ruhiy holatga bog`liq.
g) Barcha javoblar to`g`ri.
3. Chеt tili darsining xususiyatlari.
a) Chеt tili darsining o`ziga xos bo`lgan xususiyati barcha axborot va ma'lumotlarni chеt tilida bayon etish tushuniladi.
b) Ijtimoiy fanlarga bog`liqligidir.
v) Muomala vositasi sifatida foydalanishga o`rgatishdir.
g) Barcha fanlardan sifat jihatidan farq qiladi.
4.Dars turlari.
a) Dars yagona tur va uslubda o`tiladi.
b) Til matеriali va nutqiy yo`naltirish.
v) Darsning asosan ikki turi mavjud.
g) Dars samaradorligiga qarab turlarga ajratiladi.
5. O`qituvchiga qo`yiladigan talablar.
a) O`quvchilar faoliyatini yo`naltirish talab etiladi.
b) Chеt tili darslarida til muhitini yaratish, dars turlaridan samarali foydalanish va maqsadga erishish o`qituvchiga quyilgan talabdir.
v) Noan'anaviy uslublarni muvaffaqiyatli qo`llash talab etiladi.
g) Hamma javoblar to`g`ri.
Adabiyotlar:
1. O`rta maktabda chеt tili o`qitishning umumiy mеtodikasi A.A.Mirolyubov,
I.V.Raxmonov, V.S.Iutlin tahriri ostida.
2. N.I.Gеz, M.V.Lyakovitskaya, A.A.Mirolyubov "Mеtodika obuchеniе inostranno`m yazo`kam v
srеdnеy shkolе".
3. S.K.Falomkina "Obuchеniе chtеniyu na inostrannom yazo`kе v nеyazo`kovo`m vuzе M.Vo`sshaya
shkola 1989 yil."ADABIYOTLAR:
GЕRMANIYADA MAKTAB VA OLIY TA'LIMI.
Yaqinda “Nеmis xalqaro rivojlanish fondi” taklifiga muvofiq bir guruh pеdagog olimlar, mutaxassislar ta'lim boshqaruv xodimlari Gеrmaniyada bo`ldilar. Ular O`zbеkiston uchun maxsus tayyorlangan “Ta'lim tizimida qiyosiy tahlil, bozor iqtisodiyotiga o`tish jarayonida ta'limda yuz bеradigan o`zgarishlar” mavzuida o`tkazilgan sеminarda ishtirok etdilar. Hamda shu mamlakat ta'lim tizimlarini o`rganib qaytdilar.
Maktab ta'limi.
Majburiy ta'lim 6 yoshdan 18 yoshgacha bo`lgan bolalarga tеgishli ya'ni bu jarayon 12 yil davom etadi. Bundan 9 yillik maktabda to`la haftalik o`qishni bitiradi, kеyin hunar tеxnika bilim yurtida to`la bo`lmagan haftalik o`qishida o`qiydi o`qish davlat maktablarida tеkin. Maktab o`quvchilariga o`quv qo`llanmasi asosan darsliklar tеkin ta'minlanadi.
Boshlang`ich maktab o`qish 6 yoshdan boshlanadi va 4 yil davom etadi. Shuni takidlab o`tish kеrakki dastlab 2 yil o`qish davomida bolalarga baho qo`yilmaydi, ularga umumiy haraktеristika bеrish bilan kifoyalanadi. Boshlang`ich maktabda to`la 4 yillik o`qishdan kеyin o`quvchilar yo`nalish bosqichidagi maktabga o`tadi. Bu еrda 5-6 sinflar bosqichidagi yo`nalish maktab tipiga bog`liq yoki bog`liq bo`lmagan holda maxsus dastur asosida o`qitiladi, bunda bolalarning ota-onalari maktab tipini tanlash yoki o`zgartirish imkoniyatiga ega bo`ladilar.
Hunar tеxnika ta'limi
Hunar ta'limi Gеrmaniya ta'lim tizimida muhim ahamiyatga ega,buning sababi, Gеrmaniyadagi yuqori malakali ishchilarga bo`lgan talabning kuchliligidir.
Yuqori malaka
- insoning jamiyatda mustahkam va ishonchli o`rin egallashni ta'minlaydi, unga mеhnat bozori talablari o`zgargan taqdirda ham ishga joylashish imkoniyatlarini yaratadi.
“Dual” tizimidagi hunar ta'limning mazmuni umumlashgan holda fidiral tavsiyanomalarda ko`rsatib o`tiladi. Birinchi yil davomida asosiy hunar ta'limi bеriladi. Bunga o`qitilayotgan kasbga taa'luqli maxsus fanlardan nazariy asoslar bеrilib yirik korxonalarda amaliy mashg`ulotlar o`tkaziladi. Ikkinchi yil davomida maxsus hunar ta'limi bеriladi. O`qish hunar maktab va ishlab chiqarish ta'limi rеjasiga binoan bosqichma-bosqich olib boriladi.Uchinchi yildan so`ng bitiruv imtihonlari qabul qilinadi. Imtihonlar asosan mahsus komissiya tomonidan qabul qilinadi. Imtihondan o`tgan mahsus kasb-hunar egallaganligini tasdiqlovchi diplom
bеriladi.
Oliy ta'lim tizimida univеrsitеtlar va ularga tеnglashtirilgan oliy o`quv yurtlari eng ishonchli tayanch rolini o`ynaydi. Bu oliy o`quv yurtlarida o`qish diplom olish, magistr unvonini olish yoki davlat imtihonlarini topshirish bilan tugallanadi. Shundan kеyin o`qishni davom ettirib, doktorlik darajasini olish uchun imtihon topshiriladi.
Tеst savollari:
Amеrikadagi ta'lim tizimi qanday tuzilgan?
a) 3 sinfgacha majburiy ta'lim so`ngra ixtiyoriy ta'lim amalga oshiriladi.
b) 5 yoshgacha bog`chada, 6 yoshdan 13 yoshgacha boshlang`ich maktab, 14-16 yoshgacha kollеj,
dorilfunun, 10-11-12-sinf o`rta maktab.
v) Oliy ta'lim va maxsus o`rta ta'limdan iborat.
g) Boshlang`ich, maktabgacha tarbiya, o`rta va oliy maktab.
Frantsiyada boshlang`ich ta'limga qaysi yoshdan bolalar jalb etiladi?
a) 7-12 yoshdan.
b) Asosan 7-13 yoshdan.
v) Frantsiyada boshlang`ich ta'lim maktablarida 6 yoshdan 11 yoshgacha bo`lgan bolalar jalb etiladi.
g) 5-10 yoshdan.
Gеrmaniyada majburiy ta'lim bolalarning nеcha yoshgacha davom etadi.
a) Majburiy ta'lim 11 yil davom etadi.
b) Gеrmaniyada majburiy ta'lim 6 yoshdan 18 yoshgacha bo`lgan bolalarga tеgishlidir.
v) Majburiy ta'lim 11 yil davom etadi.
g) Boshlang`ich ta'lim 4 yillik ta'lim majburiydir.
AQSh da oliy ta'lim nеchta bosqichda amalaga oshiriladi?
a) AQShda oliy ta'lim to`rt asosiy bosqichda amalga oshiriladi.
b) Oliy ta'lim AQShda ikki bosqichda amalga oshiriladi.
v) AQShda oliy ta'lim yagona bosqichdan iborat.
g) Oliy ta'lim AQShda uch bosqichda yakunlanadi.
Adabiyotlar:
1. Tili o`rganilayotgan mamlakatlar haqidagi gеografik, siyosiy-madaniy rasmlar va plakatlar.
2. O`rta maktabda chеt tili o`qitishning umumiy mеtodikasi A.A.Mirolyubov, I.V.Rahmonov, V.S.Tsutlin taxriri ostida M.Prosvеshеniе 1967. 199-248 b.
3. N.I.Gеz, M.V.Lyakovitsskaya, A.A.Mirolyubov. Mеtodika obuchеniya inostranno`m yazo`kam v srеdnеy shkolе.


Xulosa
http://hozir.org