Mavzu: Yaponiya byudjet tizimi. Reja: Davlat byudjeti nazorati

2. Byudjet loyihasi.
Byudjet loyihasini parlament tomonidan ko’rib chiqish Vakillar palatasida boshlanadi. Loyiha taklifi kiritilgandan so’ng, Moliya vaziri Jamoatlar palatasi oldida byudjetni shakllantirish tamoyillariga taalluqli masalalar bo’yicha nutq so’zlaydi; byudjet va soliq rejasining xususiyatlari; g’aznachilikni boshqarish asoslari va tamoyillari va boshqa masalalar [6]. Vakillar palatasining Byudjet qo’mitasi byudjet loyihasini ko’rib chiqadi va ushbu palataga tavsiyalar beradi. Vakillar palatasi loyihani ovozga qo’yadi va keyin uni Maslahatchilar palatasiga taqdim etadi. Bu odatda mart oyining boshida sodir bo’ladi. Bundan tashqari, byudjet loyihasi Byudjet komissiyasi va Kengash palatasining boshqa qo’mitalari orqali o’tadi. Byudjet loyihasi moliya yili boshiga qadar 1 aprelgacha [10] Kengashlar palatasida umumiy ovoz berish uchun yuboriladi.
Maslahatchilar palatasining qarori Vakillar palatasining qaroridan farq qilsa, u holda masala ikki palata vakillaridan iborat bo’lgan kelishuv qo’mitasiga yuboriladi. Agar qo’mita munozarali masalalar bo’yicha o’zaro maqbul qarorlar qabul qilmasa, u holda Konstitutsiyaga asoslangan masala qarori Vakillar palatasiga yuboriladi. Agar Kengashlar palatasi byudjet loyihasi bo’yicha yakuniy qarorga kelmasa, byudjet loyihasi ko’rib chiqilgandan keyin 30 kun o’tgach, Vakillar palatasi qarorining ustuvorligi qoidalari qo’llaniladi. Agar byudjet hali tasdiqlanmaganligi aniq bo’lsa, hukumat moliyaviy yil davri uchun dastlabki byudjetni belgilash va uni parlamentga taqdim etish huquqini o’zida saqlab qoladi [10]. Vaqtinchalik byudjet doimiy byudjet qo’llanilishi bilanoq tugaydi. Biroq, vaqtinchalik byudjetda tasdiqlangan mablag’lar yoki shartnomalar o’z kuchini saqlab qoladi va doimiy byudjetning bir qismi hisoblanadi.
Hukumat qo’shimcha byudjet tuzish va ularni parlamentga tasdiqlash uchun taqdim etish huquqini o’zida saqlab qoladi. Odatda byudjetning bunday holatlari quyidagi hollarda paydo bo’lishi mumkin:
davlat tomonidan o’z majburiyatlarini yoki muhim funksiyalarini bajarish uchun zarur bo’lgan mablag’lar bo’yicha yetishmovchiliklarni qoplash hamda byudjet ishlab chiqilgan va tasdiqlangandan keyin yuzaga kelgan xarajatlarni qoplash;
byudjetni tuzish va tasdiqlashdan keyin yuzaga kelgan vaziyatga muvofiq byudjetni o’zgartirish.
Byudjet to’g’risidagi qonun loyihasidan tashqari, hukumat har yili mahalliy davlat hokimiyati organlarining daromadlari va xarajatlarining taxminiy sof balansi shaklida mahalliy moliya to’g’risidagi qonun loyihasini tayyorlaydi va e’lon qiladi. Loyiha ham parlament tasdig’iga kiritiladi va mahalliy byudjetni shakllantirish uchun asos bo’ladi [9].
Hozirgacha Yaponiya byudjeti jarayonining eng keng tarqalgan xususiyatlari ko’rib chiqildi. Ammo byudjetlashtirish jarayonida to’g’ri qarorlarni aniqlash uchun g’oyalarni Yaponiya byudjet tizimining asoslari bilan ta’minlash kerak.
Yaponiya byudjet tizimi barcha turdagi byudjetlarning yig’indisidir. Yaponiya moliya tizimi federal byudjet, mahalliy byudjet va maxsus hisobvaraqlardan iborat bo’lib, ularda maxsus fond va firma va korporatsiyalar uchun hisob qaydnomasi mavjud bo’lib, ular o’z navbatida federal va mahalliy hukumatlarga tegishlidir. Yagona davlat sifatida Yaponiya ikki bosqichli byudjet tizimiga ega bo’lib, u quyidagilardan iborat: milliy byudjet va mahalliy hokimiyat byudjeti. Ushbu bo’g’inlarga qo’shimcha ravishda milliy moliya tizimiga maxsus fondlar va davlat korporativ moliyasi kiradi.
Yaponiyada moliyaviy yil 1 apreldan 31 martgacha davom etadi.
Byudjetning daromadlari va xarajatlari moddalar va paragraflarni o’z ichiga olgan holda bo’limlarga guruhlangan. Daromadlar etti bo’lim, o’n bir modda va qirq uch paragrafga bo’lingan. Xarajatlar o’n uch bo’lim, qirq bir modda va ikki yuz qirq ikki bandga bo’linadi. Yaponiya byudjeti daromadlari soliq va soliqdan tashqari daromadlardan iborat. Yaponiya byudjetining o’ziga xos xususiyati shundaki, soliqqa tortilmaydigan daromad byudjetga kiritilgan (taxminan 15%) [5]. Soliqsiz daromadga quyidagilar kiradi: ijara daromadi; jarimalar, jarimalar; lotereyalardan olingan daromadlar; er va boshqa ko’chmas mulkni sotishdan olingan daromadlar; kreditlar; boshqa soliq bo’lmagan tushumlar.
Tarixiy omillarni hisobga olgan holda byudjet xarajatlari dunyoning boshqa rivojlangan mamlakatlaridagi shunga o’xshash byudjet xarajatlaridan past bo’lgan. Biroq 20-asr oxiri 21-asr boshlarida budjet xarajatlari ko’paya boshladi. Ammo yalpi ichki mahsulot ulushi o’zgarmadi. Boshqacha aytganda, xarajatlarning o’sishi soliq yukining oshishi bilan bog’liq emas. Byudjet xarajatlarining etarli qismi ijtimoiy xarajatlarga to’g’ri keladi (taxminan 50%) [5], shu jumladan: keksalik va nogironlik pensiyalari (30%) [5]; ta’lim (13%) [5]; salomatlik (1,5%) [5]; boshqa ijtimoiy xarajatlar. Harbiy xarajatlar umumiy byudjet xarajatlarining taxminan 4% [5] ni tashkil qiladi. Bu boshqa davlatlar bilan solishtirganda nisbatan kichik raqam.