Mavzu: Yer yuzidagi tog’lar va ularning mintaqa bo’linishi. Yer yuzidagi tog’larning o’simliklari. Reja: kirish asosiy qism

Katlangan: Ikkalasi ham ikkita tektonik plitalar toʻqnashib, yer qobigʻining burmalanishi natijasida hosil boʻladi.

gumbazdan iborat. Ular magma sirtga ko'tarilganda hosil bo'ladi, lekin otilishidan oldin qattiqlashadi. Cho'qqi va vodiylarning paydo bo'lishi tashqi geologik omillarning ta'siriga bog'liq.

Yassi tog'lar. Burmali va gumbazli tog'lardan farqli o'laroq, tektonik plitalar to'qnashib, yer qobig'ini ko'taradi, lekin ular burmalanmaydi. Uning yuqori qismi uchli emas, balki nisbatan tekis.

Yoriqlar yoki yoriqlar natijasida hosil bo'lgan tog'lar. Ular er qobig'idagi yoriqlarda paydo bo'lib, tosh bloklarini yuqoriga va pastga siljitib, baland tog'larni hosil qiladi.

Tog‘lar – tabiatdagi eng go‘zal narsalardan biridir. Olimlar yaqin-yaqingacha tog‘larning vazifasi nima ekanini bilishmas edi. Ilm-fan rivojlanib, taraqqiy etganidan so‘ng tog‘larning bir qancha vazifalari borligini kashf etdilar. Qur’oni Karimda tog‘larning vazifalari ochiq-oydin aytib qo‘yilgan.

Tog‘lar o‘zining shakli va yer ostiga chuqur kirib borgani sababli yer qatlamlari surilib ketishining oldini olib, qoziq sifatida ularni ushlab turadi. Yerning ustki plitalari kesishgan joyda tog‘lar mavjud bo‘lib, ikki plita birlashtirilib, ustiga tog‘lar mix kabi qoqib qo‘yilgan.

Tog‘lar bulutlarning shakllanishiga, shamollarning to‘silishiga o‘z hissasini qo‘shadi.

Bu yerda, avvalo, o‘simliklardagi go‘zallik va foydaga ishora qilinyapti, qolaversa, ular juft bo‘lishi ham bildirib qo‘yilyapti. Allohning kitobida o‘n besh asr ilgari zikr etilgan bu haqiqatga ilm yaqindagina yetdi. Har bir o‘simlikda erkak va urg‘ochi xo‘jayralar bo‘lib, ular bir-biri bilan chatishgandagina meva hosil bo‘lishi endi tushunib yetildi. O‘simliklarni bunday qilib yaratishga faqat Alloh qodirdir.) (Luqmon surasi, 10-oyat).

Tog‘lar suvlarning toza, pok holda saqlanishiga ham katta hissa qo‘shadi.

Tog‘lar o‘z ustida katta miqdordagi chuchuk suv zaxirasini qor va muz ko‘rinishida saqlaydi.

Bizga ma’lumki, dunyodagi barcha ummonlar va dengizlarning suvlari sho‘r bo‘lib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri ichishga yaroqsizdir. Insoniyat faqat daryo suvlarini ichadi. Oyatdagi “anhaaro” so‘zi o‘zbekchaga tarjima qilinganda “daryolar” degan ma’noni ifoda qiladi. Ushbu oyatda tog‘lardan daryolar oqib tushishiga va ular ichishga yaroqli ekaniga ishora qilinmoqda.

Tog‘lar bir necha ming yillar davomida insoniyat uchun boshpana vazifasini ham o‘tagan. Odamlar tog‘lardagi g‘orlarda yashab, vahshiy hayvonlar, sovuq havo va boshqa xatarlardan saqlanishgan.

Tog‘lar o‘zidagi suv zaxirasi va o‘ziga xos landshafti tufayli yer yuzidagi o‘simlik dunyosining muvozanatini bir maromda saqlashga hissa qo‘shadi.

Tog‘lar yerning barqarorligiga, silkinib ketmasligiga hissa qo‘shadi. Ular o‘ziga xos shakli tufayli vodiylarning vujudga kelishiga ham sabab bo‘ladi. Ma’lumki, vodiylar daryolar oqadigan joylarda vujudga keladi. Tog‘lar esa daryolarning paydo bo‘lishiga, tog‘ yon bag‘irlariga, pstliklarga qarab oqishiga sabab bo‘ladi.

Agar tog‘lar bo‘lmaganda, tekis yo‘llarning vujudga kelishiga imkon bo‘lmasdi. Yuz millionlab yillar davomida Yer yuzi relyefi shakllanishi tarixini o‘qigan kishi tog‘lar, daralar, yo‘llar paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan tektonik siljishlar hamda plitalar to‘qnashuvi naqadar ahamiyatga ega ekanini anglab yetadi. Ana shunday hodisalar natijasida tog‘lar orasida tekis yo‘llar, daralar yuzaga kelib, odamlar o‘sha yo‘llardan ming yillardan beri qiyinchiliksiz yurib o‘tadilar.

Tog‘larning rangi haqida ham tafakkur qilgan odam ularning turli ranglarda ekanini fahmlaydi. Ha, tog‘lar xilma-xil rangda bo‘lib, ba’zilari qizil-qo‘ng‘ir, ba’zilari qora, ayrimlari esa oq rangda bo‘ladi.

Bundan tashqari tog‘lar atrofning go‘zalligiga go‘zallik qo‘shadi. Ular o‘z ko‘rinishi bilan Buyuk Yaratuvchining azamatiga dalolat qiladi.

Ha, azizlar! Alloh taolo tog‘larni Yerning barqarorligi, unda hayotning tinch, go‘zal davom etishi, o‘simliklarning muvozanati, ichimlik suvining pok holda saqlanishi, insoniyat va barcha jonzotlar qulay sharoitlarda yashashi uchun yaratib qo‘ygan

Insoniyat tog‘larning vazifasi, tuzilishi, ularda chuchuk suvning to‘planishi, o‘simliklarning muvozanatiga sabab bo‘lishi haqida bilishi u yoqda tursin, tog‘lar o‘zi nimaligi haqida aniq tasavvurga ega bo‘lmagan bir paytda Qur’oni Karimda tog‘larning vazifalari haqida ochiq-oydin aytib qo‘yilgani Qur’on Alloh taoloning Kalomi ekaniga va Muhammad sollallohu alayhi vasallam Uning haq rasuli va nabiysi ekanliklariga katta dalildir!

Respublikamizdagi tog`larning eng yuqori qismi dopim muzliklar bilan qoplangan, pastki qismi doimo jazirama issiq qizilqum va Qoraqum bilan tutashadi. Bizdagi tog`larning eng pastkisi SultonVays tog`I(dengiz sathidan 473 m) eng ulkani Hisor tog`idagi cho`qqi (dengiz sathidan 4688 m)da joylashgan. O`zbekiston geografik jihatdan ekvatorga yaqinligi,quyosh radiasiyasining tik tushishi respublikamiz iqlimiga katta tasir qiladi, shu sababli 

tog`lardagi havo ancha quruq.Ozbekiston teretoryasidagi tog`lar Tyanshan va 
Pomir-Oloy tog`larining janubi-g`arbiy tarmoql;ari bo`lgan Chatqol,Qurama 
Piskon,Ugam,Turkiston,Zarafshon,Hisor,Boysun,Bobotog`tizmalari va uning 
tarmoqlari bo`lgan Nurato Oqtog` Molg`uzar tog`lari kiradi. Bu tog`lar tabiiy 
sharoiti ,o`simliklar dunyosi jihatdan ko`pincha adirlarni eslatadi.Gumiq iqlimli 
tog intaqasining yillik yog`in miqdori 500-600 mm dan 1000-1200 mm.Tog`larda 
havo namligi yozda 40-50% qishda 90-100%.Tog` mintaqasi ham odatda ikki 
mintaqaga:Pastki va Yuqori mintaqalarga bo`linadi. 

Pastgi mintaqa. Bu yuqori adir bilan tutash bo`lib,uzoq vaqt ko`karib turadigan efemerlarning ko`pligi bilan xarakterlanadi. Efemerlar juda kam bo`lib, chala 

buta,buta daraxtlar tagida o`sadi daraxtar juda siyrak. Bu joyning iqlimi yuqori 
adirdan biroz farq qiladi.Tuprog`i gumusta boy bo`lib, o`simlimliklarning o`sishi 
uchun juda qulaydir.Bu mintaqada katta xarsang toshlar bilan qoplangan pastki 
tog`larda bir yillik va ko`p yillik kisirofit o`tlardan bug`doyiq, esparset, 
shuvoq,toshkakra,bozulbong,chalov kabilar ancha ko`p o`sadi. Respublikamizning 
hamma tog`larida ham bir xildagi o`simliklar o`smaydi. Cho`l mintaqasiga yaqin 
joylashgan tog`larda (Nurota, oqtog`, Bukantog` kabilarda) bug`doyiqlar deyarli 
uchramaydi. Bu tog`larning o`simliklari to`liq kserofit bo`lib, mezofit
o`simliklarni topish qiyin. Buning sababi bu tog`larda o`simlik turlari juda kam, 
ko`pincha chala buta va butalar, qisman juda siyrak holda o`suvchi bazi 
daraxtlarni uchratish mumkin. o`zbekistonning sharqidagi tog`lar bulardan tubdan 
farq qiladi.Bu yerda qor va muzliklar uzoq vaqt yotadi. Ham ancha ko`p. Shu 
sababli bu yerda efemerlar va ko`p yillik o`simliklar bilan birga chala buta, buta va 
daraxtlar ancha ko`p o`sadi 

Lola (Tulipa greigli)piyozguldoshlar oilasidan,bo`yi 
20-40 sm ga yetadigan ko`p yillik o`simlik. Tuxumsimon
piyozi qizg`ish qo`ng`ir rangli qobiq bilan o`ralgan .
Barglari 3-4 ta bo`lib,uning ustki tomonida qo`ng`ir rangli 
chiziqlar bor. Mart oyida ko`karadi. Aprelda gullaydi. 
Oddiy gulqo`rg`onli bo`lib,6ta qizil yoki sariq yirik 
gultojibarglardan iborat. Tojibarglarning osti sarg`ish qora 
dog`li, ularning uzunligi 3-10 sm. Changchisi 6 ta 
birlashmagan,sariq yoki qoramtir. urug`chisi sariq ba`zan 
binafsha rangli. Uch xonali ko`sakdan iborat mevasi may 
oyida pishadi. Uning ichida qoramtir-qo`ng`ir urug`lar 
hosil bo`ladi. urug`idan yahshi unadi. 
BETAGA(festuka orientalis) Boshoqdoshlar oilasidan, bo`yi 30-100 sm ga 
yetadigan ko`p yillik o`simlik. Poyasi va barglari tuksiz silliq. Tilchasi juda kalta. 
Barglari yassi bo`zan bir oz buralgan. ro`vagi 3-8 ta boshoqchali. Mart aprel 
oylarida ko`karadi. Popuk ildizli ,mayda gullaydi. Gullari ro`vaksimon to`p gul 
hosil qiladi. Changchisi 3 ta urug`chisi patsimon,mevasi iyun iyul oylarida pishadi.
Boshoq qipiqlari o`tkir,qiltiqli,tuxumsimon. Pastki gul qipig`i uzunchoq 
nashtarsimon.. tog`ning pastki qismida , nam joylarda (ariq,soy, daryo yoqalarida) 
ko`p o`sadi. Chorva mollari uchun to`yimli ozuqa.