Mavzu: Yoshlik davrlarining morfologik va fiziologik xususiyatlari. Annatotsiya: Yosh fiziologiyasi ósib rivojlanib kelayotgan organizmning yoshiga oid morfologik xususiyatlari, nerv sistemasi, yurak- qon tomir

Mavzu: Yoshlik davrlarining morfologik va fiziologik xususiyatlari.

Annatotsiya: Yosh fiziologiyasi ósib rivojlanib kelayotgan organizmning yoshiga oid morfologik xususiyatlari, nerv sistemasi, yurak- qon tomir, tayanch xarakatlanish fiziologiyasi va rivojlangan organizmning xususiyatlari, kasalliklarning oldini olish soğliqni saqlash kabi fiziologik jarayonlarni tushunib olishga yordam beradi.
Kalit sôzlar: Yosh fiziologiyasi, sitologiya, odam onotomiyasi, gigiyena, nerv sistemasi, yurak qon tomir.
Yosh fiziologiyasi fiziologiya fanining bir qismi hisoblangan odam fiziologiyasida yangi ma'lumotlarning to`planishi natijasida mustaqil fan bo`lib ajralib chiqdi.
Yosh fiziologiyasi fani- turli yoshdagi bolalar va o`smirlarning organizmlarida kechadigan o`sish va rivojlanish jarayonlarini, organlari, to`qimalari va tizimlarining o`ziga xos yosh xususiyatlarini o`rganadi
Yosh fiziologiyasi o`rganadigan asosiy ob'ekt bolalardir. Yosh fiziologiyasi biologiya fanlari qatoriga kiradi, biologik fanlarga asosan sitologiya, gistologiya, odam anatomiyasi, odam fiziologiyasi, gigiyena, sanitariya, iqlimshunoslik kabi fanlar bilan aloqada.
Maqsadi-yosh avlodning jismoniy va aqliy jihatdan uyg`un rivojlanishi, sog`lom hayot kechirish asoslarini aniqlashdan iborat. Vazifasi-o`sish va rivojlanish qonuniyatlarini ochib berish, bir butun organizm, uning tizimlari, organlari, to`qimalari va hujayralarini ishlash xususiyatlarini turli yoshga aloqador davrlarda aniqlash. Yosh fiziologiyasi o`sib rivojlanib kelayotgan organizmning yoshiga oid morfologik xususiyatlari, nerv sistemasi, yurak-qon tomir, tayanch harakatlanish fiziologiyasi va rivojlangan organizmning xususiyatlari, kasalliklarning oldini olish, sog`likni saqlash kabi fiziologik jarayonlarni tushunib olishga yordam beradi.

Shuningdek, yosh fiziologiyasi va gigiyena fani o`sib kelayotgan organizmdagi turli bosqichlarga xos bo`lgan funksional va psixologik xususiyatlarga etibor beradi. Shu asosida tashqi muhitning turli omillariga bo`lgan gigiyenik talab va normativlarini hamda bolalar va o`smirlarning normal funksional rivojlanish imkoniyatlarini yanada takomillashtirish tadbirlarini yo`lga qo`yishda muhim ahamiyatga ega.

Gigiyena grekcha “gigiyenos” so`zidan olingan bo`lib, “sog`lom” ma'nosini bildiradi. Gigiyena tashqi muhit omillarining odam salomatligiga ta'sirini o`rganadi. Gigiyena fani maktab gigiyenasi, mehnat gigiyenasi, ovqatlanish gigiyenasi, epidemologiya hamda gigiyenaga oid boshqa fanlarni o`z ichiga oladi.
Gigiyenaning asosiy maqsadi-odam organizmining jismoniy rivojlanishi, turli sharoitga moslashishi va boshqa xususiyatlarga ta'sir etish, bolalar salomatligini saqlash va mustahkamlash uchun sanitariya-gigiyena holatini yaxshilash hamda turli kasalliklarning oldini olish, soglomlashtirish chora-tadbirlarini ilmiy-amaliy jihatdan asoslangan holda ishlab chiqish.
Fiziologik jarayonlarning yoshga qarab o'zgarishiga qadimgi davrlarda yashagan allomalar ham e'tibor berganlar
Eramizdan oldingi bir necha ming yilliklardayoq qadimgi Yunon, Rim, Xitoy, Misr, Hindistonda tibbiyot fanlariga qiziqish katta bo`lgan, ular funksiyalar to`g`risidagi ilk tushunchalarga asos solganlar. Bunday olimlardan Gippokrat, Aristotel, Galen, Erozistrast va boshqalarni eslatish mumkin. 
Jahon ilmiy tafakkuri rivojiga katta hissa qo`shgan buyuk alloma Abu Ali Ibn Sino (980-1037 yillar) juda katta ilmiy meros qoldirgan. U o`zidan oldin o`tgan Sharq, mutafakkirlarining asarlarini chuqur o`rganish bilan birga, qadimgi yunon tibbiy-ilmiy va falsafiy merosini, xususan,
Aristotel, Ptolomey, Galen, Gippokrat, Pifagor kabilarning asarlarini qunt bilan o`rgandi. Ibn Sinoning "Kitob al-qonun fittib" (Tib qonunlari) kitobi beshta katta kitobdan iborat bo`lib, 1956 va 1962 yillarda rus va o`zbek tillarida to`liq nashr etilgan. Bu kitoblarda odam anatomiyasi, fiziologiyasi va gigiyenasi kabi tibbiyotning nazariy fanlariga hamda ichki kasalliklar, jarrohlik, dorishunoslik, yuqumli kasalliklarga ta'luqli bilimlar bayon etilgan. Bu kitob 600 yil davomida butun jahondagi shifokorlar uchun asosiy qo`llanma bo`lib keldi.
Organizm bir-biriga bog‟liq bo‟lgan qonuniyat asosida o‟sadi va rivojlanadi. Shunga qaramasdan, bola ba‟zan tez o‟sishi yoki rivojlanishdan orqada qolishi mumkin. Tuxum hujayra urug‟langandan boshlab odam rivojlana boshlaydi, bu jarayon to umrining oxirigacha davom etadi. Embrionning rivojlanishini embriologiya, turli yosh davrlarini esa gerantologiya fani o‟rganadi. Bolaning rivojlanishi deganda, embrionning yetuk organizmga aylanishi tushuniladi. Bolalar qanchalik erta salomatligi haqida tushunchaga ega bo‟lsalar ular shunchalik o‟chmas iz qoldiradi. Yosh bolalarga ijobiy ta‟sir ko‟rsatish ularning salomatligiga ham ta‟sir ko‟rsatishdir.
Bola ma‟lum yoshgacha to‟xtovsiz, ammo o‟sish davrida ayrim tana qismlarining nomunosib o‟sishi (bosh, oyoq, va qo‟l suyaklari, ko‟krak qafasi va qorin bo‟shlig‟i va ichki organlari) va turli yoshda har xil jadallikda bo‟lishi mumkin, shunga qaramasdan barcha to‟qima va hujayralarda ya‟ni organlarda o‟sish bir vaqtda ayollarda o‟rtacha 17-18 yoshgacha, yigitlarda 19-20 yoshgacha tugallanadi. O‟sish qatorida hujayrada ularning bajaradigan vazifasining ortishi jarayoni kuzatiladi
Bu rivojlanish jarayonidir. Rivojlanish deganda o‟sayotgan organizm to‟qima hujayralarining va organlarining shakllanishi, ya‟ni bola organizmi hujayralarining takomillashib, o‟smirlik va etuk yoshdagi odamlarga xos bo‟lgan bir muncha murakkab to‟qima va organlarga ega bo‟lishiga aytiladi. Odam organizmining rivojlanishi umr bo‟yi davom etib turadigan to‟xtovsiz jarayondir. Bolaning rivojlanishi tuxum hujayraning otalanishidan boshlab umr oxirigacha davom etadi. Organizm jismonan, aqlan va jinsiy rivojlanadi, ya‟ni murakkablashadi. Organizm o‟sish va rivojlanishida barcha bosqichlarni bolalik, o‟smirlik, o‟spirinlik, yoshlik, yetuklik davrlarini bosib o‟tadi. Odam hayotining har bir davrida shu davrning xarakterli xususiyatlari, oldingi davrning qoldiqlari, kelgusi davrning kurtaklari paydo bo‟ladi. Odam organizmi paydo bo‟lganidan to vafot etgunga qadar ketma-ket keladigan morfologik, bioximik va fiziologik o`zgarishlarga uchraydi. Bu o‟zgarishlar o‟sish va rivojlanish bosqichlarini yuzaga keltiruvchi irsiy faktorlarga bog‟langan.Biroq, bu irsiy faktorlarni yuzaga chiqishida, yosh xususiyatlarini shakllanishida ta‟lim, tarbiya bolaning ovqatlanishi, turmushining gigienik sharoiti, uning kattalar bilan muloqoti, sport va mehnat faoliyati, umuman olganda insonning ijtimoiy

hayoti katta ta‟sir ko‟rsatadi.Inson hayoti bu uzluksiz rivojlanish jarayonidir. Bolaning dastlabki qadam tashlashi va hayoti davomidagi harakat funksiyasining rivojlanishi, bolaning birinchi aytgan so‟zi va hayoti davomida nutq funksiyasining rivojlanishi, bolaning o‟smirga aylanishi, markaziy nerv sistemasining rivojlanishi, reflektor faoliyatining murakkablashuvi va boshqa hayotiy barcha jarayonlardagi o‟zgarishlar ketma-ketligini bilish va nazoratga olinish zarurdir. Bular organizmda kechadigan, yuz beradigan uzluksiz o‟zgarishlarning bir bo‟lagidir. Bunday o‟zgarishlarni bolaning gavda proportsiyasini o‟zgarishida kuzatish ham mumkin. Yangi tug‟ilgan chaqaloq katta odamdan oyoq-qo‟llarining kaltaligi, gavda va boshining kattaligi bilan farqlanadi. Bolalarni individual o‟sish va rivojlanishini e‟tiborga olmasdan turib ta‟lim-tarbiya ishlarini amalga oshirish mumkin emas. Bolalarning yoshlariga nisbatan aqliy kamol topishi ularning shaxsiy qobiliyatiga va atrof muhit sharoitiga ham bog‟liqdir. Ularning aqliy va psixologik rivojlanishi bolalarni o‟rab turgan muhitga va o‟quv-tarbiyaviy ishlarga ham bog‟liqdir. Shuni yodda tutish kerakki, bolalarning nisbatan bir necha yil bir xil sharoitda yashashi ularning shaxsiy o‟sish tempiga ta‟sir etadi. Shu bilan birga kichik maktab yoshidagi bolalar orasida o‟ta qobiliyatlilari ham uchrab turadi. Bularnivunderkinddar (nemis tilida sehrli bolalar) deyiladiBolalarning jismoniy va aqliy jihatdan o‟sishi va rivojlanishida, yuqorida aytib o‟tilganidek, turmush sharoiti, maktabdagi mehnat faoliyati, jismoniy mashqlar, kasalliklar bilan og‟rigani muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, ob-havo sharoiti, iqlim sharoiti, quyosh radiatsiyasi ham ularning o‟sishi va rivojlanishiga katta ta‟sir ko‟rsatadi. Bolalar yoz faslida (iyul - avgust) xususan tez o‟sadi. Agar bola kichikligidan muntazam ravishda jismoniy mashqlar va sport bilan shug‟ullansa u cog‟-salomat o‟sadi, uning organlari uygun rivojlanadi.

Masalan, bola nafas organlarining takomillashuvi yurak - qon tomir tizimining rivojlanishiga ijobiy ta‟sir ko‟rsatadi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida ko‟p mamlakatlarda bolalarning bo‟yiga o‟sishini tezlashganligi aniqlangan. Bu haqdagi ma‟lumotlar 1876 yilda matbuotda e‟lon qilingan. 1935 yilga kelib nemis olimi R. Kox o‟sish va rivojlanishdagi sodir bo‟layotgan tezlashuvni akseleratsiya deb atagan. Akseleratsiya - lotincha so‟z bo‟lib tezlashuv degan ma‟noni bildiradi. Akseleratsiya yosh avlodning ruhan va jismonan tez o‟sishidir
. Akseleratsiya 100 yil ya‟ni bir asr ichida yaqqol ko‟zga tashlanganligi uchun, akseleratsiya keng ma‟noda “sekulyarniy trend” ya‟ni asriy tendentsiya deyiladigan bo‟ldi. So‟nggi 100 yil ichida yangi tug‟ilgan chaqaloqlarning bo‟yi 5-6 sm.ga, kichik va o‟rta maktab yoshidagi bolalarning bo‟yi 10-15 sm.ga, vazni esa 8-10 kg.ga ortdi Bundan tashqari akseleratsiya katta odamlar tana o‟lchamlarining ortishini, odam umrining uzayishini, hayz kechroq tugashini, ruhiy funksiyalar va odam rivojlanishidagi boshqa o‟zgarishlarni o‟z ichiga oladi.
Akseleratsiya masalasi ko‟pgina dunyo olimlarini qiziqtirib kelgan. Ular akseleratsiyaga olib keluvchi bir nechta omillarni ko‟rsatib beruvchi o‟z gipotezalarini yaratganlar. Jumladan, ba‟zi olimlar ul‟trabinafsha nurlarning kuchli ta‟siri bolalarning tez o‟sishiga sabab bo‟lmoqda desalar, boshqalari esa magnit to`lqinlarining ichki sekretsiya bezlariga ta‟sirini aytadilar. Yana birlari buni kosmik nurlarga bog‟laydilar.Oqsillar, yog‟lar, uglevodlar, mineral tuzlar va vitaminlarga bo‟lgan ehtiyojning ortishi, fan va texnikaning olg‟a siljishi, ta‟lim-tarbiya jarayonida yangi shakl va usullarning paydo bo‟lishi, sport va jismoniy mehnat bilan shug‟ullanish, genetik omillarni ham misol qilib keltiradilar. Bu omillarni biologik va ijtimoiy omillar deb atashimiz mumkin. Bola ontogenezining muhim qonuniyatlariga geteroxroniya va hayot uchun muhim funktsional tizimlarni muddatidan ilgari etilishi hodisasi (akseleratsiya) bilan uzluksiz o‟sish va rivojlanish kiritiladi. Geteroxroniy-yoki notekis rivojlanish. Organizmning normal holatida o‟sish va rivojlanish bir-biri bilan juda yaqin aloqada va hamkorlikda bo‟lsa ham, ular bir vaqtda va bir xil jadallikda sodir bo‟lmaydi, chunki biron-bir a‟zo massasining kattalashishi uni bir vaqtda funktsional jihatdan takomillashuvini bildirmaydi. Biologik va ijtimoiy jarayonlar birligi.Odamlar boshqa barcha tirik mavjudotlar ichida turli-tuman juda nozik harakatlarini bajarish qobiliyati bilan ajralib turadi. Bu qobiliyat esa mehnat jarayonida rivojlanadi va mukammalashadi. Odam o‟zining yashashi uchun xom-ashyo vositalarini yaratishi, o‟zining talablarini qondirish maqsadida, tabiatdan unumli foydalanish uchun tabiatni qayta shakllantiradi (o‟simliklarning yangi navlari, hayvonlaming yangi zotlarini yaratadilar, foydali qazilmalarni izlab topadilar va hakoza). Odamlar sezgi a‟zolari, nerv sistemasi va skelet mushaklari ishtirokida tabiatga ta‟sir ko„rsatib, o‟zining tabiatini organizmining tuzilish va funksiyasini. ayniqsa sezgi a‟zolari, nerv sistema va skelet mushaklari faoliyatini ham o‟zgartiradi.

Demak, o‟sish va rivojlanish murakkab prosess bo‟lib, undagi yashirin miqdor o‟zgarishlari ochiqdanochiq sifat o‟zgarishlari va ko‟rinishlariga olib keladi. Masalan, bola balog‟atga eta boshlashi bilan, atrof muhitga, borliqqa, undagi o‟zgarishlarga qiziqish bilan e‟tibor berishi, ayniqsa yasli va maktabgacha yoshdagi bolalarda so‟z boyligini ortishini kuzatish mumkin. Mamlakatimizda mustaqillikka erishganimizdan so‟ng bolalarning individual o‟sish va rivojlanishiga katta e‟tibor berilmoqda, chunki bolalar salomatligini saqlash davlat ahamiyatiga ega bo‟lgan birinchi darajali ishlardan hisoblanadi Organizmning a‟zolari va funksional tizimlari uning tinimsiz o‟zgaruvchan atrof muhitdagi hayotining rivojlanishini ta‟minlashda, yagona funksiyani bajaruvchi bu organizmdir. Bu funksiya tashqi sharoitni jiddiy o‟zgarishiga qaramasdan, asosan nerv sistema ta‟sirida ma‟lum chegarada o‟zgaruvchan, nisbatan doimiy o‟rtacha darajaga qaytuvchi barcha a‟zolar, a‟zolar tizimi va funksional tizimning nisbatan mustaqil faoliyatidir. Organizm ichki a‟zolar funksiyalarini nisbatan dinamik doimiyligini va ichki muhitni tashkil qiluvchi suyuqliklaming biokimyoviy tarkibini bir xilda saqlanishini ta‟minlab turadi, bu gomeostaz deb ataladi. Aniq vazifalarni hal etishda o‟quvchilarning jismoniy tarbiyasi ayni paytda axloqiy, irodaviy va estetik jihatdan kamol topishida katta rol o‟ynaydi, oliy ma‟lumotli va har tomonlama rivojlangan mutaxassislarni tayyorlashga katta hissa qo‟shadi. Salomatlikni saqlash va mustahkamlashda atrof muhitni ozoda saqlash, ratsional tarzda ovqatlanish, faol ravishda optimal harakatlar qilish, asab, psixik-hayajonlanish kabi haddan oshib ketadigan hayajonli holatlarni oldini olish singari tadbirlar bilan bir qatorda, jismoniy tarbiya ham eng muhim va istiqbolli omillardan biriga aylanib bormoqda. Aholining sog‟lig‟ini mustahkamlashda, shaxsni uyg‟un kamol toptirishda, yoshlarni mehnatga, Vatan himoyasiga tayyorlashda jismoniy tarbiya hamda sportning ahamiyati o‟sib bormoqda. Faoliyatni shunday yo‟lga qo‟yish kerakki, har bir kishi yoshligidan o‟zining jismoniy barkamol bo‟lishi to‟g‟risida g‟amxo‟rlik qilishi, tibbiyot, xususan gigiyena sohasidagi bilimlarni egallab borishi hamda sog‟lom turmush kechirishni hayotining asosiy mezonlaridan biri sifatida o‟rganib borishi lozim