1-mavzu. Biznesda axborot tizimlari asoslari. Axborot texnologiyalari yordamida raqobat. Kompyuterlarning texnik ta’minoti. Kompyuter tizimlari reja

1. Axborot tizimlari tushunchasi Biznesda axborot tizimlari. Axborot tizimlarning turlari Axborot tizimlari tushunchasi «Tizim»

---

---

1-mavzu. Biznesda axborot tizimlari asoslari. Axborot texnologiyalari 
yordamida raqobat. Kompyuterlarning texnik ta’minoti. Kompyuter tizimlari 
REJA:
1. Axborot tizimlari tushunchasi
2. Biznesda axborot tizimlari.
3. Axborot tizimlarning turlari
1. Axborot tizimlari tushunchasi 
«Tizim» deganda bir vaqtning oʻzida ham yagona yaxlit deb qaraladigan
har qanday ob’ekt, ham qoʻyilgan maqsadlarga erishish manfaatlarida
birlashtirilgan turli elementlar majmui tushuniladi.
Ma’lumki, bugungi kunda koʻplab turli xil tizimlar yaratilgan boʻlib, ular
oʻz tarkibi va bosh maqsadlari boʻyicha bir-biridan farqlanadi. Masalan, quyidagi
jadvalda bir necha tizimlarga namunalar keltirilgan.
1- jadval
Tizim 
Tizim elementlari 
Tizimning bosh 
maqsadi 
Firma
Odamlar,jixozlar,materiallar,binolar
va boshqalar
Tovarlar ishlab
chiqarish
Kompyuter
Elektron va elektr mexanik
elementlar, aloqa liniyalari va
boshqalar
Ma’lumotlarga ishlov
berish
Telekommuniktsiy
a tizimi
Kompyuterlar, modemlar,
kabellar,tarmoq dasturiy ta’minoti
va boshqalar
Axborot uzatish
Axborot
tizimi
Kompyuterlar, kompyuter
tarmoqlrai, odamlar, axborot va
dasturiy ta’minot
Professional
axborot ishlab
chiqarish
«Tizim» tushunchasi keng tarqalgan va juda koʻplab ma’nolarda
qoʻllaniladi. Axborot tizimlariga nisbatan qoʻllanilganda aksariyat hollarda texnik
vositalar va dasturlar toʻplami nazarda tutiladi. Kompyuterning faqat apparat
qismini tizim deb atash mumkin. Muayyan amaliy vazifalarni bajarish uchun
hujjatlarni yuritish va hisob-kitoblarni boshqarish jarayonlari bilan toʻldirilgan
koʻplab dasturlarni ham tizim deb hisoblash mumkin.
Har bir tizim toʻrt asosiy qismdan iborat:

kiritish;

ishlov berish;

chiqarish;

teskari aloqa.

---

---

Chiqarish

Ishlov berish
Kiritish
teskari
aloqa
Axborot tizimining maqsadi – muayyan professional faoliyat bilan bog’liq
boʻlgan professional axborot ishlab chiqarish. Axborot tizimlari har qanday sohadagi
vazifalarni hal qilish jarayonida zarur boʻladigan axborotni toʻplash, saqlash, ishlov
berish, chiqarib berishni ta’minlaydi.
Axborot tizimi – qoʻyilgan maqsadlarga erishish yoʻlida axborotni toʻplash,
saqlash, ishlov berish va chiqarishda foydalaniladigan vositalar, usullar va
xodimlarning oʻzaro bog’liq majmui.
Bugungi kundagi zamonaviy axborot tizimi tushunchasi axborotga ishlov
berishning asosiy texnik vositasi sifatida shaxsiy kompyuterlardan foydalanishni
koʻzda tutadi. Yirik tashkilotlarda shaxsiy kompyuterlar bilan bir qatorda axborot
tizimining texnik bazasi tarkibiga meynfreym yoki super elektron hisoblash
mashinalari kirishi mumkin. Bundan tashqari, agar ishlab chiqarilayotgan axborot
foydalanuvchisi boʻlgan va usiz bu axborotni olish va taqdim etish mumkin
boʻlmagan odamning roli hisobga olinmas ekan, axborot tizimi texnikaviy
timsolining oʻzi hech qanday ahamiyatga ega boʻlmay qoladi.
Tashkilot deganda umumiy maqsadlar yoʻlida birlashgan va umumiy moddiy
hamda moliyaviy vositalardan moddiy va axborot mahsulotlarini hamda xizmatlarini
ishlab chiqarish uchun foydalanadigan odamlar hamjamiyati tushuniladi. Matnda
ikki soʻz - «tashkilot» va «firma» soʻzlari teng ma’nolarda qoʻllaniladi.
Kompyuterlar va axborot tizimlari oʻrtasida farq mavjudligi ravshandir.
Kompyuterlar ixtisoslashgan dasturiy vositalar bilan jihozlangan boʻlib, axborot
tizimlari uchun texnikaviy baza va vosita hisoblanadi. Kompyuterlar va
telekommunikatsiyalar bilan ish olib boradigan xodimlar har qanday axborot
tizimining majburiy tarkibi hisoblanadi.
Axborot tizimlarining qoʻllanish sohalari turli-tumandir. Shuningdek, har bir
tizimga xos boʻlgan xususiyatlar va oʻziga xosliklar ham turli-tumandir. Muayyan
axborot tizimining xususiyatlari majmuini belgilovchi koʻplab omillar orasida uchta
asosiy omilni ajratib koʻrsatish mumkin, bular: tizimning texnik darajasi; ishlov
berilayotgan axborot xarakteri; axborotning ishlatish maqsadlari, ya’ni ushbu tizim
hal qilishda yordam berishi moʻljallangan vazifalar doirasi. Sanab oʻtilgan omillar
ham tizimning oʻzida, ham foydalanuvchilar uchun taqdim etiladigan axborot
shaklining, axborotga ishlov berish jarayonlari xarakterining va tizimning tashqi
muhit bilan oʻzaro aloqasining, tizimning algoritmik va dasturiy ta’minoting
tarkibini belgilab beradi.

---

---

Texnika darajasi boʻyicha axborot tizimlari kuyidagi tizimlarga boʻlinadi:


dastaki;

mexanizatsiyalashgan;

avtomatlashtirilgan;

avtomatlashgan.
Tizimni sanab oʻtishi tartibi ular yaratilishining tarixiy ketma-ketligini aks
ettiradi.
Dastaki axborot tizimlarida axborotga ishlov berishning barcha jarayonlari
qoʻlda bajariladi. Qoʻlda ishlov beriladigan tizimlarning axborot massivlari hajmi
uncha katta boʻlmaydi, ma’lumotlar turli tipdagi eltuvchilarda saqlanadi. Bunday
tizimlarda axborotni qidirish uchun oddiy selektiv moslamalardan foydalaniladi.
Aslini olganda dastaki axborot tizimlari tizim emas, balki ma’lum belgilar
majmui boʻyicha zarur axborotni qidirishni engillashtiruvchi qurilmalar hisoblanadi.
Bu qurilmalar arzon, ular bilan ishlash oddiy, ularni ishlatish uchun oliy malakali
xizmat koʻrsatuvchi xodimlar talab etilmaydi.
Mexanizatsiyalashgan axborot tizimlarida axborotga ishlov berish va qidirish
uchun turli mexanizatsiyalashgan vositalardan foydalaniladi, ular orasida hisoblash-
perforatsiya mashinalari eng keng tarqalgandir. Mexanizatsiyalashgan axborot
tizimlarida axborot eltuvchilari boʻlib, perfokartalar hisoblanadi. Bunday
mexanizatsiyalashgan tizimlarning texnik vositalari tarkibiga perforatsiya
mashinalari toʻplami kiradi, ularning har biri muayyan bir vazifani bajaradi.
Perforator yordamida axborot dastlabki hujjatlardan perfokartalarga oʻtkaziladi.
Saralovchi umumiy belgilarga ega boʻlgan perfokartalarni alohida guruhlar boʻyicha
joylashtiradi.
Avtomatlashtirilgan va avtomatlashgan axborot tizimlaridagi axborotni
saqlash, unga ishlov berish va qidirish uchun hamda kompyuterlarda axborotni
toʻplash, tayyorlash va uzatish, shuningdek axborotni iste’molchiga chiqarib berish
bilan bog’liq operatsiyalarni bajarish uchun ham foydalaniladi. Bu tizimlar keng
funktsional imkoniyatlarga ega va axborotning juda katta hajmlarini saqlash hamda
ishlov berishga qodir. Bu erda axborot eltuvchilar kompyuterlarning xotira
qurilmalaridir.
Eng keng tarqalgan avtomatlashtirilgan axborot tizimlari (AAT) ishida
axborotga ishlov berish texnologik jarayonining turli bosqichlarida (axborotni
toʻplash va uni kompyuterga kiritishga tayyorlash, qidirish jarayonida) odam ishtirok
etadi. Inson AAT ning tashqi muhit tomonidagi sherigi hisoblanadi va chiqadigan
axborot tizimi aynan unga moʻljallangandir.
AATda barcha jarayonlar odam ishtirokisiz oʻtadi. Odatda avtomatlashgan
tizimlardan ancha yirik tizimlar tarkibida, masalan ob’ektlar va texnologik
jarayonlarni
boshqarishning
avtomatlashgan
tizimlarida
foydalaniladi.
Avtomatlashgan
tizimlarning
«sheriklari»
robotlar,
dastur
vositasida
boshqariladigan stanoklar, texnologik jarayonlar, ishlab chiqarish ob’ektlari va
boshqalar hisoblanadi. Bunday tizimlarda kiritiladigan axborot signallar yoki biror-
bir fizik kattaliklar shaklida taqdim etiladi, chiqadigan axborotdan esa boshqarish va
sozlash uchun foydalaniladi.

---

---

Hozirgi vaqtda turli maqsadlarga moʻljallangan koʻplab axborot-ma’lumot

tizimlari muvaffaqiyatli ishlab turibdi, ular foydalanuvchilarning axborot
soʻrovlarini qondirish uchun yoʻnaltirilgan. Bunday tizimlarning oʻziga xos
xususiyati shundaki, ularda soʻrovga muvofiq ravishda topilgan axborotdan aynan
shu tizimning doirasida bevosita foydalanilmaydi, balki foydalanuvchiga beriladi, u
olingan axborotdan oʻziga zarur istalgan maqsadlarda foydalanadi. Aeroflot va temir
yoʻl transportida joylarni oldindan band qilishning avtomatlashtirilgan tizimi ana
shunday axborot- ma’lumot tizimi uchun misol boʻlib xizmat qiladi. Bu tizimlar
operativ tizimlarning tipik misoli ham boʻla oladi, chunki tizimga deyarli har bir
murojaat qilish axborot fondining joriy holati oʻzgarishiga olib keladi (joylar band
qilinadi, yangi reyslar qoʻshiladi va h.k.).
Axborot-ma’lumot tizimi soʻrovga muvofiq ravishda uning axborot fondida
saqlanayotgan ma’lumotlar ichidan zarur axborotlarni qidirish ishlarini amalga
oshiradi. Qidirish bunday tizimlarda asosiy operatsiyalardan biri hisoblanadi,
shuning uchun ular axborot-qidiruv tizimlari (AQT) hamdir.