Mavzu: yuqori sinf o’quvchilarining intellektual rivojlanishi reja: Kirish i-bob O'quvchilarning intellektual va aqliy rivojlanishini rivojlantirish

II BOB. INTELLEKTUAL IJODIY QOBILIYATLARNI SHAKLLANTIRISH VA RIVOJLANTIRISH METODLARINI TADBIQ ETISH
Yuqori sinf yoshidagi bolaning tafakkuri – aniq tafakkur bo’lib, u nimalarni idrok etsa yoki tasavvur qilsa, o’sha narsalar haqida fikr yuritadi. Shu bois bola uchun mavhum voqyea-hodisalar to’g’risida gapirilganda, ularning u avval o’zlashtirishga muvaffaq bo’lgan voqyea-hodisalarga nisbatan qiyoslab tushuntirish maqsadga muvofiqdir.
Atrofdagilar bilan muomalada bo’lish asosida bolada ma'naviy qarash shakllanadi: endilikda ular turli xarakatlarni “yaxshi”, “yomon” dyeya baholab boradilar.
Bu davrda bola hayotida o’yin bilan birga faoliyatning boshqa turlari ham ahamiyatli bo’lib boradi, dastlabki myehnat ko’nikmalari hosila bo’ladi: rasm chizadi, loydan, qumdan turli buyumlar yasaydi. Shuningdyek, ular kattalar tomonidan berilgan oddiy topshiriqlarni bajarib boradilar. Ularni kuchlari yetadigan ishlarga jalb qilish yaxshi samara beradi.
Yuqori sinfdagi bola (ushbu yosh bir nyechta mutafakkir olimlar tomonidan dastlabki “yetuklik yoshi” sifatida e'tirof etilgan) jismoniy va ruhiy xususiyatlariga ko’ra maktabda ta'lim olish yoshidir.
O’zbekiston Respublikasi “Ta'lim to’g’risida”gi Qonuniga muvofiq Ryespublikamizdagi bolalarning barchasi 6 va 7 yoshdan boshlab umumiy o’rta ta'lim maktablarida tahsil ola boshlaydilar. Shu davrga qadar bola hayotida muhim o’rin tutgan o’yin faoliyati o’z o’rnini tizimli, uzluksiz ravishda amalga oshiriladigan va majburiy vaqt asosida tashkil etiluvchi o’qish faoliyatiga bo’shatib beradi. Bola uchun bunday “mas'uliyatli myehnat”ga o’tish qiyin kyechsada, u asta-syekin bunday sharoitga ko’nika boradi.
Yuqori sinf o’quvchilari ijtimoiy borliq haqida muayyan tasavvurlarga ega bo’lsalar ham, ro’y berayotgan voqyea-hodisalarning mohiyatini bilishga qiziqadi. Maktabda tashkil etilayotgan ta'lim jarayoni bolaning aqliy faoliyati uchun zarur bo’lgan fazilatlarning tarkib topishini ta'minlaydi.
Kichik maktab o’quvchilarining bosh miyasi tyez o’sib borib, uning tuzilishida o’zgarishlar ro’y beradi. Ularda o’pka rivojlangan, lyekin nafas yo’li hamda diafragma bo’sh rivojlangan, shu tufayli kichik yoshdagi o’quvchilar ko’p vaqt harakatsiz qolsalar, organizmning kislorod bilan ta'minlanishi yomonlashadi.
Jismoniy o’sishning bu kabi xususiyatlari kichik yoshdagi o’quvchilarga nisbatan o’qituvchidan ehtiyotkorona yondoshuvni talab qiladi. Ularni erkin quyish asabiylashishdan saqlash zarur. Bu yosh o’quvchilari ko’proq harakat qilishlari, ochiq havoda bo’lishlari, yetarli daraja dam olishlari, uxlashlari talab etiladi. Atrofdagilar buning uchun g’amho’rlik qilishlari lozim. Ularning stol atrofida, partada to’g’ri o’tirishlariga, o’rinda tyekis (o’rin yumshoq bo’lmagani ma'qul)
yotishlariga, qomatni tik turib yurishlariga e'tiborli bo’lishi kyerak. O’yin vaqtida qaltis harakat qilishdan ularni saqlash zarur.
O’qituvchi ularning qiziqishlarini qondirishga harakat qilishlari va shu asosda ushbu qiziqishlarni rivojlantirib borishlari kerak.
Ko’rsatib o’tilayotgan ushubu asoslar bevosita boshlang’iya sinf o’quvchilarining intellektual imkoniyatlarini to’g’ri shakllantirish va rivojlantirish uchun zarurdir.
Yuqori sinf o’quvchilarining fikrlashi obrazli bo’ladi. Shu bois ularga kinoya, kyesatish samara bermaydi. O’qitish ko’rgazmali qurollar, vositalar yordamida tashkil etilishi kyerak. Matyerialni tushuntirishda uning obrazli, ifodaviy bo’lishiga erishish lozim. Ularning kayfiyatiga o’qishdagi yutuqlari, olgan baholari, shuningdyek, amalga oshirgan ijobiy ishlari ta'sir qiladi. Shu bois o’quvchi tomonidan unga berilayotgan e'tibor bola uchun alohida qimmatga ega. Uning har bir harakati o’qituvchining e'tiroziga sabab bo’lsa, unda o’qish istagi yo’qoladi. Maktab ta'limidan ko’ngli soviydi, o’qituvchidan qo’rqqanidan yolg’on gapira boshlaydi. Bu hol doimiy takrorlanavyersa, qo’rqoqlik va yolg’onchilik uning asosiy hislati bo’lib qoladi. O’qituvchi tanbyehi oqilona bo’lib, bola sha'nini yerga urmasligi kyerak. Yuqori sinfdagi o’quvchilar turli munosabatlarda bo’lishga intiladilar, o’rtoqlari bilan aloqada turg’unlik yuzaga kyelmagan, birgina o’rtoqdan ko’ra, ko’pchilik bilan o’ynashini afzal ko’radilar.
Ta'lim-tarbiya jarayonini amalga oshirishda ma'lum bir maqsad belgilab olinadi, qonunlar qabul qilinadi, dasturlar va tadbirlar ishlab chiqiladi, rejalar belgilanadi va bular hozirgi talab darajasida amalga oshiriladi. Demak, ta'lim- tarbiya oldida loyihalash, ma'lum pedagogik tizimning amalga oshiriladigan loyihasi, qurilishi pedagogik texnologiyadir. Shu nuqtai nazardan qaralganda "shaxsni shakllantirish" ham ma'lum pedagogik tizimning loyihasidir. Ya'ni barkamol shaxs tarbiyasining maqsadi, mazmuni, tarbiya metodlari, shakllari va vositalari mavjud bo’lib, bu ham o’ziga xos texnologiyadir.
Yuqori sinflarda bolalarning intellektual imkoniyatlarini rivojlantirish ta'lim-tarbiyaning olib boriladigan metodlariga bog’liqdir.
Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, turli individual tipologik xususiyatlarga ega o’quvchilar uchun ta'limning yagona qulay, optimal sharoitlarini yaratish mumkin emas. Ammo o’zlashtirishning samaradorligini oshirishda muammoli ta'lim, noan'anaviy ta'lim usullarini qullash muhim ahamiyatga egadir.
Umumiy tarzda ta'lim oluvchilarning ta'lim faoliyatiga ko’ra ta'limning quyidagicha metodlari ajratiladi:

1.