Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar

Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar:
Aromatik galoidbirikmalar, Aromatik uglevodo-rodlarni galogenlash, diazoniy tuzlaridan olish. Galogen-uglerod bog’i uzilishi hisobiga ketadigan reaktsiyalar. Aromatik galoidbirikmalarning metallar bilan ta’sirlanishi: metallorganik birikmalarni olish. Kross-birikish reaktsiyalari. Elektrofil almashinish reaktsiyalari. O’rinbosarlarning induktsion va mezomer ta’siri haqida tushuncha. Galogen atomlarining o’rinbosar sifatida ta’siri. Galogen atomi tutgan aromatik uglevodorodlarda nukleofil almashinish reaktsiyalari mexanizmlari.
1-savol bayoni: Aromatik galoidbirikmalar. Benzol va uning gomologlarini xlorlash va bromlash oson. Bu reaksiyalar odatda katalizatorlar FeCl₃, AlCl₃, ZnCl₂ ishtirokida amalga oshadi. Katalizatorlar galoid bilan kompleks hosil qiladi:
Сl-Cl + FeCl₃  Cl⁺[FeCL₄]^-

Benzol va uning gomologlarini yod bilan reaksiyasi maxsus sharoitdagina amalga oshadi bunga sabab yod atomining elektronga moyilligi xlor va bromnikidan kichikligidadir. M-n, benzolni yod bilan reaksiyasini oksidlovchilar (HJO₃, HNO₃QH₂SO₄, H₂O₂) ishtirokida amalga oshirish mumkin. Bunda oksidlovchi yodni yod kationiga J^Q aylantiradi:

Ftoraromatik birikma olish uchun quyidagi usuldan foydalaniladi:

Galogenlash reaksiyasini bug‘ fazada olib borilsa, halqaning yon zanjirini galoidlash mumkin:

Oxirgi reaksiyaga xlormetillash deb ataladi.
Kimyoviy xossalari. Brom- yodbenzol Mg bilan reaksiyaga kirishib magniyorganik birikma hosil qiladi. Galoidbenzollar Li, Na va K bilan ham reaksiyaga oson kirishadi:
C₆H₅Br + MgC₆H₅MgBr
C₆H₅Br + 2Li C₆H₅Li + LiBr
C₆H₅Li + C₆H₅Br  C₆H₅-C₆H₅ + LiBr
Galoidbenzollarning ishqor bilan ta’sirlashishi mis kukuni ishtirokida amalga oshib fenol hosil qiladi:
C₆H₅Cl + NaOH  C₆H₅OH + NaCl
Xuddi shuningdek yodbenzol mis ishtirokida qizdirilsa difenil hosil bo‘ladi:
C₆H₅I + 2Cu  C₆H₅-C₆H₅ + 2CuI
Aromatik yadrodagi galoid atomining inertligi vinil galogeniddagiga (1,44 D ) o‘xshab, molekula dipol momentining kichikligidadir (1,58 D).
Benzol qatori nitrobirikmalari. Aromatik uglevodorodlarni nitrolash uchun nitrat va sulfat kislotalarning 1:2 nisbatdagi aralashmasidan foydalaniladi (nitrolovchi aralashma):
HNO₃ + 2H₂SO₄  NO₂⁺ + H₃O⁺ + 2HSO₄^-
Hosil bo‘lgan nitroniy kationi aromatik birikmaga hujum qiladi:

Agar toluolga yuqori haroratda (100-150⁰S) suyultirilgan nitrat kislota ta’sir qilinsa, yon zanjirga nitrolash ketadi:
C₆H₅-CH₃ + HNO₃  C₆H₅-CH₂NO₂ + H₂O.
Agar benzolning yon zanjirida uzun radikal bo‘lsa, uning -holati nitrolanadi: