Maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi



Yüklə 7,5 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə29/34
tarix14.01.2017
ölçüsü7,5 Mb.
#5546
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   34
clehqonchilik
  a s b o b l a r ig a ;  
igna,  bigiz,  a n g ish v o n a   va  tik u v   m a s h in a s in i 
tikuv
  a s b o b ­
lariga;  lola,  a tirg u l,  b i n a f s h a ,   b u l d a n e j n i  
gulga\
  d a f t a r ,  
r u c h k a ,  chizg*ichni 
o'quv
  q u ro lla rig a   kiritadilar.  D e m a k ,  
bu  misollarda konkretlashtirish  operatsiyasi  u m u m i y v a  y a k k a  
belg ilari  k a m   b o ‘lgan  u m u m i y l i k n i   o c h i s h d a   n a m o y o n  
b o ‘ladi.  U m u m a n ,   k o n k r e tl a s h t i r i s h   a b s t r a k s i y a l a s h n i n g  
k o n t r a s t   h o la ti  boMib,  i n s o n   b ilish   f a o l i y a t i d a   m u h i m  
a h a m i y a t  kasb  etadi.
Tasniflash. 
In s o n n in g   bilish  faoliyatida  m u h i m   o ‘rin 
t u t u v c h i   fik r  y u r i t i s h   o p e r a t s i y a l a r i d a n   b i r i   t a s n i f l a s h  
h is o b la n a d i.  Bir  t u r k u m   n a r s a l a r   ic h id a   b i r - b i r i g a   o ‘x- 
sh a sh la rin i  b o s h q a   t u r k u m d a g i l a r i d a n   farq  qilish ig a  q a r a b ,  
n a rs a la rn i tu rk u m la rg a   a jra tish  tizim i  tasniflash  d e b  a ta la d i. 
B u n g a   D . l . M e n d e l e y e v n i n g   „ E l e m e n t l a r n i n g   d a v r i y  
t i z i m i “  ja d v a li  ta s n ifla s h   u c h u n   y o r q i n   n i i s o l d i r .   O l i m  
e l e m e n t l a r n i   a t o m   o g 'i r l i g i   o r t i b   b o r i s h i g a ,   k i m y o v i y  
sifatlarining  b ir  tipdaligiga  v a   b o s h q a   b e lgilariga 
q a r a b  
ta rtib   bilan   joy lash tirib   c h iq q a n .
F a n d a   n a rsa   va  h o d i s a l a r n i n g   ta b i a t in i  i f o d a l o v c h i  
m u a y y a n   belgini  tasniflash  d e b  a ta s h   q abul  q ilin g a n .  T a b i iy  
tasniflashga zoologiya  fanidagi  h a y v o n la r tasn ifig a  (s u d r a l ib  
y u ru v c h ila r,  s u te m iz u v c h ila r,  s u v d a  va  q u r u q l i k d a   y a s h o v -  
c h i l a r ,   p a r r a n d a l a r ,   q u s h l a r ) ,   b o t a n i k a d a g i   o ‘s i m l i k l a r  
tasnifiga  (b ir  yillik,  k o kp  yillik,  b u ta la r,  d a r a x tl a r ,  o ‘t!ar, 
ild iz d a n   k o ‘p ayuvchilar,  ig n abarglilar,  tikanli  o ‘sim lik la r, 
d ukkaklilar,  poliz o ‘simliklari  v a  b o sh q alar)  ni  keltirib  o ‘tish 
m u m k i n .   M a b o d o   tasnifga  a s o s   qilib  o lin g a n   belgi  n a r s a   va
www.ziyouz.com kutubxonasi

h o d i s a l a m i n g   ta b ia tin i  ifo d a la m a sa ,  b u n d a y   t a s n i f   s u n ’iy 
t a s n i f   d e b   a ta la d i.  I j t i m o i y   h a y o t i m i z d a   t a s n i f l a s h n i n g  
m a z k u r   t u r i   d o i m o   q o M la n ib   t u r a d i .   M a s a l a n ,   k u t u b -  
x o n a d a g i  kitoblar m a z m u n i g a ,  shakliga, noyobligi v a  shu n g a 
o ‘x s h a s h   belg ilarg a  q a r a b   t o k c h a l a r   va  p e s h t o q c h a l a r g a  
te rila d i.  0 ‘q u v c h ila rn in g  alifbe  tartibi  bilan  tuzilg an  ro'yxati 
y o k i   x u s u s i y a t l a r i ,   j i n s i y   b e l g i l a r i ,   u l g u r i s h l a r i   v a  
q iz iq ish la rin i  n a z a rd a   t u t ib   t u rk u m la rg a  ajratish  h a m  s u n ’iy 
ta sn ifla s h g a  misol  b o ‘la oladi.
L e k i n   t u r m u s h d a   v a   fan  o l a m i d a   o d d i y   ta s n i f l a s h  
h o l a t i d a n   t e z - t e z   f o y d a l a n i l a d i .   J u m l a d a n :   g u m a n i t a r  
fa n la ri:  falsafa,  iq tisod,  h u q u q ,   pedagogika,  tarix;  ijtimoiy 
f a n l a r   b o ‘yicha:  fizika,  biologiya;  tabiiy  fa n la r  b o ‘yicha: 
k i m y o ,   m a t e m a t ik a .  X u d d i   shu  asosda  psixologiya  sohalari 
h a m   t a s n i f l a n a d i :   i n j e n e r l i k ,   a v i a t s i y a ,   k o s m o s   p s i -  
x o lo g iy asi,  m e h n a t   psixologiyasi,  p a t o p s ix o lo g iy a ,  o l i g o -  
f r e n o p s i x o l o g i y a ,   s u r d o p s i x o l o g i y a ,   t i f l o p s i x o l o g i y a ;  
m a x s u s   psixologiya;  b o la la r ,  o ‘sm irlar,  o ‘s p irin la r,  k a tta  
y o s h d a g i l a r   psixologiyasi;  gerantopsixologiya:  y o sh   d a v r- 
l a r i   p s i x o l o g i y a s i ;   s u d   i s h i  p s i x o l o g i y a s i :   k r i m i n a l  
p s ix o lo g iy a ,  p e n i te n s ia r   psixologiyasi,  y u ridik  psixologiya 
v a   b o s h q a l a r .   P six o lo g iy a   f a n id a   psixik  h o l a t l a r ,   bilish  
j a r a y o n l a r i ,   sh a x s n in g   in d iv id u a l- tip o lo g ik   xusu siy atlari 
h a m   t a s n ifla n a d i.  A k s  e ttiris h   xarak teri  va  r e t s e p to r l a r n i n g  
o ‘rn i g a  q a r a b   sezgilar  u c h  g u ru h g a   b o ‘linadi:  ek stero tse p tiv  
s e z g il a r ,   i n t e r o t s e p t i v   s e z g ila r,  p ro p r io t s e p t i v   sezgilar.
T a ’lim  tizim id a  m u r a k k a b  bilim larni q u lay ro q  y o l   bilan 
o ‘z la sh tiris h   u c h u n   t a s n i f   o p eratsiya sidan  ken g   k o ‘l a m d a  
fo y d a la n ila d i.  M a s a la n ,  o t ,   sifat,  fe’l,  so n   — s o ‘z  t u r k u m -  
l a r i ;   i b t i d o i y   j a m o a ,   q u l d o r l i k ,   f e o d a l i z m ,   k a p i t a l i z m  
i j ti m o i y   fo rm a tsiy a la r,  p ro z a ,  poeziya,  d r a m a ,  k o m ed iy a, 
t r a g e d i y a  —  a d a b iy   j a n r l a r ;   b riz,  m u s s o n ,   p a s sa t  — s h a -  
m o l l a r   va  bosh q alar.
S h u n d a y   qilib,  t a s n i f   biz  teksh irad ig a n   o b y e k tla rn in g  
m u a y y a n   ta rtib in i  t o p i s h d a ,   o ‘rg a n ish im iz d a   z a r u r   b o ‘lgan 
n a r s a   v a   h o d is a la rn i  y a x lit  h o l d a   t e k s h iris h im iz d a ,  o ‘z-
276
www.ziyouz.com kutubxonasi

l a s h t i r m o q c h i   b o l g a n   m a t e r i a l l a r n i   p u x t a   e s d a   q o l d i -  
rish im iz d a   m u h i m   o ‘rin  tutadi.
S i s t e m a la s h ti r is h .   F ikr  oby ek tiv   h i s o b l a n g a n   narsa  va 
h o d i s a l a r n i   z a m o n   ( v a q t) ,  m a k o n   ( f a z o )   v a   m a n t i q i y  
j i h a t d a n   m a ’l u m   t a r t i b d a   j o y l a s h t i r i s h d a n   i b o r a t   f ik r 
y u r i t i s h   o p e r a t s i y a s i d i r .   U  b i l i m l a r n i   o ‘z l a s h t i r i s h d a ,  
k o ‘n ikm a va  m alak a la m i  tartibga solishda m u h i m  o ‘rin tutadi. 
O d a td a ,  siste m alash tirish   o p eratsiya si  y o r d a m i d a   narsa  va 
h o d isalar,  fa k tla r,  fikrlar  va  o b y e k t l a r   m a k o n d a ,   v a q td a  
egallagan  o ‘rn ig a   q a r a b   m a n tiq iy  j o y la s h tir ila d i.
S h u n i n g   u c h u n   t i z i m g a   s o lish   m a k o n   v a   fa z o v iy , 
x ro n o io g ik   ta r t ib   bilan   m a n tiq iy   b elg isig a  a s o s a n   u c h   turga 
ajratiladi.  K o ‘c h a tl a r n i n g  b o g ‘ga o lib  c h i q i b  o ‘tqizilishi,  s i n f  
x onasidagi  m e b e lla r n in g   b ir  tekis  jo y la s h t ir il i s h i   m a k o n i y  
tizim   u c h u n   m is o l  b o l a   oladi.  T a r ix iy   v o q e a la r n i n g   x r o ­
noiogik ta r ti b d a  joylashtirilishi,  k u t u b x o n a d a g i   k ito bla rning 
xrono io g ik   j i h a t d a n   terib  q o ‘yilishini  v o q e a la r n i   z a m o n g a  
q a r a b   t i z i m g a   s o lish n in g   n a m u n a s i   d e b   a t a s h   m u m k i n .  
M a te m a tik a ,  falsafa,  psixologiya va  m a n t i q q a  d o i r  asarlarda 
ilmiy  m a q o l a l a r n in g   (ya 'ni  p u n k t ,  p a r a g r a f   n a z a rd a   tutil- 
m o q d a ) joy lash u v i m antiqiy tizim ga s o lish n in g  nam unasidir.
O 'q u v  t a ’lim id a   o'zlashtirilgan  b i l im l a r n i  tiz im g a  solish 
m u h i m   a h a m i y a tg a   ega  b o ‘lib,  b u   ish  b i r   n e c h a   b o s q ic h d a  
a m a lg a   o sh irila d i.  B ilim lar  d a s tla b   p r e d m e t n i n g   boblari, 
qism lari  b o ‘y i c h a ,  s o ‘ng  yaxlit  h o l d a   o ‘q u v c h i   o n g id a   ti- 
zim lashtiriladi.  T izim la sh tiris h n in g   i k k i n c h i  b o s q ic h id a  bir- 
biriga  o ‘x sh ash   p re d m e tla rg a   oid  b i l i m l a r   fikran  tartibga 
solinadi.  U c h in c h i  bosqichda bir n e c h a  p re d m e t la r y u z a s id a n  
t o ‘p l a n g a n   b i l i m l a r   m a ’l u m   t a r t i b g a   t u s h a d i ,   u l a r n i n g  
o 'x s h a sh   va  farqli  t o m o n la ri  ajra tilad i.  T i z i m g a   s o lishning 
t o ‘rtinchi  b o s q i c h i d a   d a r sd a n   va  o ‘q i s h d a n   ta sh q a r i  m a s h -  
g 'u lo tl a r d a   e g a ll a n g a n   b ilim la r n i  t i z i m l a s h t i r i s h   n a z a r d a  
tutiladi.
0 ‘q itu v c h i  d a r s d a   o ‘tilgan  m a v z u l a r n i   o ‘q u v c h ila r d a n  
s o ‘rash,  u l a r n i n g   t o ‘g arak  is h la r i d a ,  o l i m p i a d a   va  k o n -  
kurslarda  q a t n a s h u v i n i   kuzatish,  d e v o r i y   g a z e ta g a   y o zg a n
277
www.ziyouz.com kutubxonasi

m a q o la la r in i  ta h lil  qilish,  ijodiy va y o z rn a   ishlarni  tekshirish 
o rq a li  u l a r d a g i   b i l im l a r n in g   q a n d a y   tiz im l a s h a y o t g a n i n i  
a n iq la b   olish i  m u m k in .
D e m a k ,   i n s o n n i n g   bilish  fa o liy a tid a   „ m a v z u l a r a r o “ , 
„ p r e d m e t l a r a r o “  b ilim larni  tizim la sh tirish   yuza ga  keladi. 
B i n o b a r i n ,   b i l i m l a r n i n g   tiz im g a   s o l in is h i   a q liy   rivojla- 
n is h n in g   d a s t l a b k i   p o g ‘o nasi  h iso b lan ad i.
T a fa k k u r  sh a k lla ri
P s ix o lo g iy a d a   n u t q   fikr  ynritish  faoliy a tin in g   vositasi 
d e b   y u ritila d i.  O d a t d a ,   n u tq   ta fa k k u r j a r a y o n id a   h u k m lar, 
xulosa c h i q a r i s h  v a   t u s h u n c h a l a r  sh a k lid a   ifodaiab  kelinadi. 
S h u n in g   u c h u n   h u k m ,   xulosa  c h i q a r is h   va  t u s h u n c h a l a r  
ta fa k k u rn in g   o ‘z ig a   xos  shakllari  d e b   ataladi.
Hukmlar
N a rsa  v a   h o d isa la rd a , voqelikda  h a q iq a ta n  o ‘zaro b o g l i q  
b o ‘lgan  b e lg ila r ,  a lo m a t l a r ,   h u k m l a r d a   b o g ‘liq  ravishda 
k o ‘rsatib  b e rilsa   y oki  voqelikda  b i r - b i r i d a n   ajratilgan  narsa 
( t o m o n )   h u k m l a r d a   ajra tib   k o ‘rsa tilsa  —  b u   c h i n   h u k m  
d e b   a tala d i.  M a s a l a n ,   „ M e ta lla r —  e l e k t r   tokini  o ‘tkazuv- 
c h i d i r “ ,  „ M e t a l l a r   q iz d irilgandan  k e n g a y a d i “ ,  degan  chin 
h u k m la rd ir.  C h u n k i   ele k tr  tokini  o 't k a z i s h ,   qizdirilganda
278
www.ziyouz.com kutubxonasi

ken g a y ish   m e t a ll a r g a   xos  x u s u s iy a tla rd ir,  b u   h u k m d a   u 
yoki  bu  h o la t  fa qat  tasd iq lan ib   aytilayotir.
N a r s a   v a   h o d is a la rn in g   belgi  v a   x u s u siy a tla ri  h aq id a  
tasdiqlab  yoki  i n k o r   qilib  aytilgan  fikr 
hukm
  d e b   ataladi.
M o d d i y   o l a m d a   h a q i q a t a n   bogMiq  b o M m a g a n   narsa 
h u k m d a   bogM iq  q i l i b   k o ‘r s a ti l s a ,   b u n d a y   h u k m  
xato 
(yolg'on)  hukm
  deyiladi.  C h u n k i   b u   h u k m d a   aks  ettirilgan 
sifatlar  (belgi  v a   a l o m a t l a r )   b u   n a r s a l a r g a   a slo   m uvofiq 
k e l m a y d i .   M a s a l a n ,   „ A t o m   -   m o d d a n i n g   b o M i n m a s  
z a r r a c h a s i d i r “ ,  d e g a n   h u k m   n o t o ‘g ‘ri  h u k m d i r .   A t o m  
m urakkab  m o d d iy  tizimga ega boMib,  u y a d r o  v a  elektronlarga 
boMinadi.  A t o m n i n g  yadrosi h a m  boMinadi,  b u  y a d r o   p ro to n  
va  n e y t r o n l a r d a n   ib oratdir,  d e g a n   h u k m l a r d i r .   „ Y e r Q u y o s h  
a tro fld a   a y l a n m a y d i “ ,  d e g a n   misol  h a m   c h i n   boMmagan 
h u k m l a r   d o ira sig a   kiradi.  A l l a q a c h o n l a r   i n s o n   t o m o n i d a n  
k a s h f  qilingan  g eliosentr  nazariyasi  m a v ju d   boMib,  a n a   shu 
nazariyaga asoslangan holda m a z k u r q o n u n  a m a l d a  mayjuddir. 
D e m a k ,  h u k m n i n g   chinligi,  y a ’ni  v o q elik n i  t o ‘g ‘ri  aks  et- 
tirishi  — u n i n g   e n g   m u h i m   x u su siyatlaridan  biridir.
Borliqdagi  narsalar, h o d is a la r va v o q e lik n in g   m iqdoriga, 
ularning biror h u k m d a  aks ettirilgan a lo q a v a   m unosabatlariga 
q a r a b   h u k m   q u y id a g i  tu rlarg a  boMinishi  m u m k i n :
1)  ta sd iq lo v c h i  yoki  in k o r  q ilu v c h i  h u k m .   H u k m la r- 
n in g   u s h b u   a so s la rg a   ta y a n ib   boMinishi  s ifa tg a   q a r a b   b o   li-
nishi  d e b   ata la d i;
2) y a k k a , j u z 'i y ,   xususiy  va  u m u m i y   h u k m g a   ajratilishi 
m u m k in .  H u k m l a r n i n g   b u n d a y   b elg ila rg a   k o ‘ra  boMinishi 
m iq d o rg a   q a r a b  boMinishi  deyiladi;
3)  sh artli,  a y iru v c h i  va  q a t ’iy  h u k m   sin g a ri  k o brinishlar 
m avjud  boMib,  u  h u k m l a r n i n g   m u n o s a b a t g a   q a r a b  boMinishi 
d e b  ataladi;
4)  h u k m  ta x m in iy  k o ‘rinishga ega boMishi  h a m   m u m k in . 
Bu  h u k m d a   aks  ettirilad ig an   n a rsa   v a   h o d i s a l a r  belgisining 
nechogMiq  m u h i m   boMinishiga  yoki  v o q e li k k a   m o s   kelish- 
kelm asligiga  bogMiq.  M a s a la n ,  „ E r t a g a   yom gM r  yogMshi 
m u m k i n “ ,  „ P a x t a   rejasi  toMib  q o lsa   k e r a k “ .
www.ziyouz.com kutubxonasi

H u k m l a r d a   ta sd iq la n g a n   yoki  i n k o r   qilingan  narsalar, 
h o d is a la r,  a l o m a t l a r   h u k m n i n g   m a z m u n i n i   tashkil  qiladi.
N a r s a   b ila n   b e lgining  aloqasi  (bog'liqligi)  aks  ettirilgan 
h u k m  
tasdiqlovchi  hukm
  deb  a ta la d i.  M a s a la n ,  „A lish er 
N a v o iy  b u y u k  o ‘zbek shoiri va m utafakkiridir“ ,  , , 0 ‘zbekiston 
q o r a k o ‘li  b i l a n  j a h o n g a   m a s h h u r d i r “ ,  „ 1 9 7 7 -   yil  T o s h k e n t  
m e tro s i  ishga  tu s h g a n   s a n a d ir “  va  h okaz o.
N a r s a   b il a n   belgi  o lrtasidagi  b i r o r   b o g ‘lanish  y o lqligini 
a k s   e t t i r u v c h i   h u k m  
inkor  hukm
  d e b   a ta la d i.  M a sa la n : 
„ 0 ‘z b e k i s t o n d a   p a x t a   e k i l m a y d i “ ,  „ S a m a r q a n d d a   oliy  
m a k t a b l a r   q u r i l m a g a n “  va  bosh q alar.
V o q e li k d a   ajratilgan  narsa in k o r qiluvchi  h u k m d a  fikran 
a j r a t i l i s h i   m u m k i n .   Y a k k a   ( y o I g ‘iz)  n a r s a   v a   h o d i s a  
t o ‘g ‘risidagi  h u k m  
ya kka   hukm
  d e b   ataladi.  Misol  u c h u n : 
„ A lish e r N a v o i y   n o m li  k atta o p e r a  va b alet  teatri  respublika 
faxridir“ ,  „ H a m z a   H a k im z o d a   N iy o ziy  b uyuk o 'z b e k  shoiri, 
y o z u v c h is i   v a   d r a m a t u r g i d i r “ ,  „ T o s h k e n t   —  0 ‘z b e k is to n  
R e s p u b l i k a s i n in g   p o y ta x tid ir“ ,  „ A m u d a r y o   sersuv  d a r y o - 
la rd a n   b i r i d i r “ .
B e l g i n in g   b i r o r   t u r k u m ig a g i n a   ta a llu q li  tas d iq lo v ch i 
yoki  i n k o r  q ilu v c h i  h u k m  
j u z ’iy hukm
 d e b  ataladi.  M asalan: 
„ B a ’zi  m e t a l l a r   e le k tr  to k in i  o ‘t k a z m a y d i “ ,  „ J a m o a n i n g  
a y r im   b rig a d a la ri  m ajburiyatga y a ra sh a   m e h n a t   q ilm a d ila r“ . 
Bir t u r k u m d a g i   n a rsa   va  h o d isa la rn in g   h a m m a s i   t o ‘g 'risida 
t a s d i q l a b   y o k i   i n k o r   qilib  aytilgan  h u k m  
umumiy  hukm 
d e b   a tala d i.
H u k m d a   n a rsa   va  h o d isa belgisining  borligini  m u a y y a n  
s h a r o itl a r d a   ta s d iq l a b   yoki  in k o r q ilib aytilgan  h u k m  
shartli 
hukm
  d e b   a t a l a d i .   M a s a l a n :   „ A g a r   q u y o s h   n u r i   u c h  
b u rc h a k li  p r i z m a d a n   o ‘tkazilsa,  e k r a n d a   s p e k tr  hosil  b o ‘- 
la d i“ ,  „ A g a r   o ‘q u v c h i  im tih o n g a   q u n t   bilan   p uxta  tay y o r- 
lansa,  u   „ y a x s h i “  va  „ a ’lo “  b a h o l a r   o l a d i “ ,  „ A g ar o ‘qu v ch i 
d i q q a t   q i l m a s a ,   y a n g i  m a t e r ia ln i   o ‘z l a s h ti r a   o l m a y d i “ , 
„ A g a r d e h q o n   b a h o r d a   yerga  yaxshi  ishlov  b e r m a s a ,  k u z d a  
hosil  c h o ‘g ‘i  k a m   b o l a d i “ .
H u k m d a   n a r s a   va  h odisalarga  b i r   n e c h a   belgi  nisbat
www.ziyouz.com kutubxonasi

berilib,  shu  b e lg ila rd a n   faqat  bittasi  u n g a   tegishli  b o llsa, 
b u n d a y   h u k m  
ayiruvchi  hukm
  deb  a ta la d i.  M is o l  u c h u n : 
„Jism la r yo  qattiq ,  yoki  suyuq,  yo g a z s im o n   h o l d a   b o l a d i “ , 
„ Y e r   yuzasi  fa slla rn in g   o 'z garishiga  q a r a b   g o h   q a ttiq   isib 
ketadi,  g o h   ilib  q o l a d i ,  g o h o   keskin  s o v i y d i “ .  N a r s a   bilan 
belgi  o ‘rtasidagi  a l o q a n in g   b o r   yoki  y o ‘qligi  q a t ’iy  shaklda 
aks  ettirilsa, 
qat'iy  hukm
  d e b   ataladi.  M a s a la n :   „Y onish 
k im y o v iy ja r a y o n d ir“ ,  „Yozgi  ta'til d a v r id a  o ‘q u v c h i  m e h n a t  
o tradla ri  tu z i l a d i “ ,  „ B a h o r d a   b arc h a  j o y l a r d a   k o ‘kaIam zo r- 
lashtirish  ishlari  olib   b o rila d i“  va  h o k a z o .
N a rs a  va h o d i s a l a r  bilan  u la rn in g  x u su s iy atlari  o ‘rtasida 
alo q a   b o i i s h i   e h t i m o li   faqat  faraz  q ilin sa ,  u  h o l d a   inson 
o ‘z fikrini  quyidagi  sh ak ld a  ifoda qilishi  m u m k i n :   „ E h tim o l, 
M a r s d a   o r g a n i k   h a y o t   b o r d i r “ ,  „ Y i g i r m a   b i r i n c h i   a s r 
boshlarida fan va texnika  rivoji  hozirgi d a v r d a g i d a n  ta x m in an  
u c h   b ara v a r  ortish i  m u m k i n “ ,  „ J a h o n d a g i   foydali  qazil- 
m a l a r  zaxirasi y a n a  b i r  yuz ellik —  ikki y u z  yilga yetsa k e ra k “ 
va  b o s h q a la r .  B u n d a y   h u k m la r  
ehtim ollik  hukm lari
  deb 
a taladi.  N a r s a   b i l a n   xususiyat  o ‘rtasidagi  a l o q a n i   t a x m i n a n  
e m a s ,  balki  h a q i q a t d a   aniq  b ilg a n im iz d a   b iz   o kz  fikrimizni 
m a n a   b u n d a y   s h a k l d a   ifo d a   q i l a m i z :   „ B i z n i n g   M illiy 
u niversitet  0 ‘rta  O siy o d a   e n g   keksa  o liy   o kq u v   y u rtid ir“ , 
„ M a k ta b i m i z d a   fizika  kabineti  j u d a   yax sh i  u s k u n a l a r  bilan 
jih o z la n g a n “ ,  „Istiq lo l“ jam oasi  paxta to p s h ir i s h d a  o ld in d a “ , 
„ M a k t a b   k u t u b x o n a s i d a   y angi  k i t o b l a r   k o ‘p “ .  B u n d a y  
h u k m l a r  
voqelik  (asseptorik)  hukmlari
  d e b   a tala d i.
H u k m n i n g   s h u n d a y   yu q o ri  shakli  b o r k i ,   u n d a   faqat 
h a q iq a ta n   b o l i b  o ‘tg an   voqea qayd  q i l i n m a s d a n ,   balki  narsa 
bilan xususiyatning aloqasi  q o n u n iy  ekanligi  a n iq la b  beriladi. 
M a s a l a n ,   „ B u t u n   d u n y o d a   t i n c h i i k   g ‘a l a b a   q o z o n i s h i  
m u q a r r a r “ ,  „ B a z i s n i n g   o ‘zgarishi  v a   t u g a t i l i s h i   u s tq u r -  
m a n i n g   o ‘zgarishi  v a   tugatilishiga  s a b a b   b o ‘la d i “ ,  „Sezgi 
c h e g a r a s in i n g   m e ’y o ri  q a n c h a l i k   k i c h i k   b o ‘lsa,  m a z k u r  
a n a l i z a t o r n i n g   s e z g ir lig i  s h u n c h a l i k   y u k s a k   b o ‘l a d i ‘\  
„ S e z g ila rn in g   intensivligi  q o ‘zg‘a tu v c h i  k u c h i n i n g   loga- 
r i f m i g a   p r o p o r s i o n a l d i r “ .  B u n d a y   h u k m l a r  
za ru rlik
www.ziyouz.com kutubxonasi

(apodiktik)  hukm lari
 d eb  ataladi.  B u n d a y   h u k m l a r d a   in so n  
n a r s a ,  h o d i s a   b i l a n   lin in g   x u su siy a ti  o ‘r t a s id a   m a h k a m  
b o g ‘la n is h   borlig in i  va bu  b o g l a n i s h g a  zid  keladigan  b o s h q a  
b i r   h o l n i n g   b o ‘lishi  aslo  m u m k in   em aslig in i  aks  ettiradi.
P s ix o l o g iy a d a   h u k m l a r   ik kita  a so siy   y o ‘l  bilan   hosil 
qilinishi  t a ’k i d la b   o ‘tiladi.  B irinchi  y o ‘l  b ilan  h u k m   hosil 
q i l in g a n d a ,   id ro k   qilish  za ru r b o 'l g a n   n arsa la rn in g   bevosita 
o ‘zi  i f o d a l a n a d i .   Ik kinchi  yo‘l  bilan   e sa   bavosita  m u l o h a z a  
y u ritis h   y o r d a m i   bilan  h u k m   a m a l g a   oshiriladi.  M asalan: 
,,Bu  a v t o m o b i l n i n g   yangi  m o d e li “ ,  m a z k u r   m is o ld a   h u k m  
c h i q a r i s h n i n g  b irin c h i  yoMi  aks ettirilg an .  O lim la r dastavval 
k a sh fiy o t  y o k i   ijodiy j a r a y o n d a   n a z a r i y  j i h a t d a n   m u l o h a z a  
y u r itis h   y o r d a m i d a   h u k m   c h i q a r a d i l a r .   U l a r   c h i q a r g a n  
h u k m n i n g   t o lg ‘riligi  a m a liy o td a   k e y in c h a lik   ta sd iq la n a d i, 
bu  ik k i n c h i   y o ‘l  bilan   h u k m   c h iq a r i s h g a   m isoldir.
X ulosa  chiqarish
B ir q a n c h a   h u k m la rn in g  m a n t iq iy  b o g ‘lanishi  natijasida 
hosil b o ‘lgan yangi  h u k m   insonning bilish faoliyatida alo h id a 
a h a m i y a t g a   ega.  Psixologiyada  x u lo sa   c h iq a rish  j a r a y o n i d a  
f o y d a l a n i l g a n   t a y y o r   h u k m l a r  
a so sla r
  d e y i l a d i ,   u l a r n i  
tahlil  q ilib   c h iq a r ilg a n   yangi  h u k m n i   esa 
xulosa
  d e b   ata sh  
qabul q ilin g a n .
X u l o s a   c h i q a r i s h   s h u n d a y   t a f a k k u r   s h a k l id ir k i ,   b u  
shakl  v o sitasi  b ila n   biz  ikki  yoki  u n d a n   o rtiq   h u k m la r d a n  
yangi  h u k m   hosil  qilam iz.  M asalan:  „ H a r   q a n d a y   h arak at 
m a t e r i y a   h a r a k a t i d i r “ ,  „Issiqlik  h a r a k a t   shaklidir“  d e g a n  
ikkita  h u k m n i   olaylik.  Bu  ikki  h u k m d a n :   „ D e m a k ,   issiqlik 
m a te r iy a   h a r a k a t i d i r “  degan yangi  h u k m   chiqariladi;  yoinki 
u s h b u   m i s o l n i   o l i b   q a r a y l i k :   „ B a r c h a   s a y y o r a l a r  
h a r a k a t l a n a d i “ ,  O y  — sayyora.  D e m a k ,   O y   h ara k a tla n a d i. 
B u n d a   h a r   q a n d a y   h arak at  m a te r iy a   h a r a k a tid ir  ( u m u m iy  
yoki  k a t t a  asos).  Issiqlik harakat sh a k lid ir (ju z’iy yoki  kichik 
asos)  d e b   y u ritila di.  Ikkinchi  m i s o ld a   esa:  „ B a r c h a   say­
y o ra la r  h a r a k a t l a n a d i “  ( u m u m i y   y oki  k a tta   asos),  O y — 
s a y y o r a   ( j u z ’iy  yoki  kichik  asos)  deyiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Y u q o rid a g i  m is o lla rd a n   k o 'r in i b   t u r i b d i k i ,   m u l o h a z a  
yu ritish   h a m ,   x u l o s a   c h iq a r ish   h a m   v o q e l i k n i   b a v o s ita  
biiish n in g   asosiy  shakli  sifatida  n a m o y o n   b o ‘lgan.  Oldingi 
ikki  h u k m g a   a so s la n ib   u c h in c h i  h u k m   c h iq a r ila d i.  M a z k u r 
xulosani  b ev o s ita   tekshirib  k o ‘rishga  h e c h   q a n d a y   ehtiyoj 
qolmaydi.
S h u   s a b a b d a n   xulosa c h iq a rish   fikr o ‘rtasid ag i  s h u n d a y  
b o g M a n is h d irk i,  m a z k u r   b o g ‘la n i s h   n a t i j a s i d a   b i r   yoki 
u n d a n   ortiq  h u k m l a r d a n   u c h in ch i  h u k m   keltirib chiqariladi. 
B u n d a   yangi  h u k m   asosiy  h u k m n i n g   m o h i y a t i d a n   keltirib 
chiqariladi.
X ulo sa c h i q a r i s h  

Yüklə 7,5 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   34




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin