Maxsus talim vazirligi samarqand davlat universiteti inson resurslarini boshqarish fakulteti

XIV MAVZU. XALQARO SAVDO NAZARIYASI
14.1. Merkantilistlar va fiziokratlarning xalqaro savdo konsepsiyalari

Xalqaro savdo dunyoning turli mamlakatlarining tashqi savdosi majmui sifatida jahon bozori (XVI-XVIII asrlar) va xalqaro mehnat taqsimotining paydo bo'lishi asosida vujudga keldi. Xalqaro savdoning rivojlanishi kapitalistik ishlab chiqarish usulining shakllanishi bilan chambarchas bog'liqdir. Feodal ishlab chiqarish uslubining parchalanishi va Evropada jahon bozorining paydo bo'lishi davrida nazariy iqtisodiy tushunchalar vujudga kela boshladi va rivojlana boshladi. Birinchi maktab merkantilizm edi.

Merkantilizm: 1) burjua siyosiy iqtisodining birinchi maktabi, savdogarlar tomonidan ilgari surilgan iqtisodiy siyosatni nazariy jihatdan asoslashga urinish; 2) iqtisodiy hayotga davlatning faol aralashuvi bilan tavsiflangan dastlabki kapitalizm davridagi iqtisodiy siyosat.
Dastlabki merkantilizm (XV asrning oxirgi uchdan bir qismi - XVI asr o'rtalari) vakillari Uilyam Stafford (Angliya), De Santis, G. Skaruffi (Italiya) edi. Dastlabki merkantilizmning asosiy ta'minoti pul balansi nazariyasi bo'lib, u pulni boyligini ko'p jihatdan qonunchilik asosida oshirishga qaratilgan siyosatni asoslab berdi. Mamlakatda pulni saqlash uchun uni chet elga eksport qilish taqiqlangan edi; sotishdan tushgan barcha pullar, chet elliklar mahalliy mahsulotlarni sotib olishga sarflashlari kerak edi.
Kechki merkantilizm (XVI asrning ikkinchi yarmi - XVII asrda gullab-yashnagan) o'zining iqtisodiy siyosatining markaziga faol savdo balansini qo'ydi, bu esa o'z mamlakatining tayyor mahsulotlarini eksport qilish va vositachilik savdosi orqali ta'minlandi, shu tufayli pulni chet elga olib chiqishga ruxsat berildi. Asosiy nazariyotchilar T. Mayn (Angliya), A. Serra (Italiya), A. Montkretien (Frantsiya) edi. Kechki merkantilizm quyidagi tamoyilni ilgari surdi: bir mamlakatda arzonroq sotib oling, boshqasida esa qimmatroqqa soting.
Fiziokratlar - 18-asr o'rtalarida Frantsiyadagi siyosiy iqtisod maktabining vakillari, ular 1789–1794 yillardagi inqilobgacha o'z ta'sirini saqlab qolishdi. Xalqaro savdo muammolarini muhokama qilish jarayonida fiziokratlar konsepsiyasi shakllandi. Frantsuz iqtisodchilari-fiziokratlari F.Kyene (maktab rahbari), A.R.J. Turgo, P. S. Dyupont merkantilizmni tanqid qildilar. Fiziokratlar jahon iqtisodiy fikrida birinchi marta ijtimoiy boylikning kelib chiqishi masalasini muomaladan ishlab chiqarish sohasiga ko'chirishdi.
Fiziokratlarning iqtisodiy kontseptsiyasida markaziy o'rinni "sof mahsulot" muammosi egalladi, ular orqali tabiat foydalanadigan qiymatlarning ko'payishini tushundilar. Fiziokratlar erkin savdoning tarafdorlari edilar, ammo bunday savdo erkinligi, bu qishloq xo'jaligi mahsulotlarini eksport qilish mamlakatda ortiqcha bo'lganida yuqori narxda va hosil etishmay qolganda ularni import qilishda shu kabi erkinlikni anglatadi. Binobarin, fiziokratlar xalqaro savdo erkinligini ma'lum bir mamlakat manfaatlaridan kelib chiqib izohladilar.