Maxsus va inklyuziv ta’lim uchun samarali pedagogik texnologiyalar

Ilmiy asoslash
Tadqiqotlar (asosan AQShda o'tkazilgan) shuni ko'rsatadiki, o'zaro o'rganish qo'llaniladigan yondashuvga qarab turli xil afzalliklarni yaratadi:
Agar o'qitish tengdoshlariga qaraganda ko'proq qobiliyatli katta sinf o`quvchilari tomonidan amalga oshirilsa, bolalar ko'proq foyda olishadi.
20 yil oldin o'tkazilgan katta tadqiqot hali ham dolzarbdir. O'zaro ta'limning 52 ta variantini o'rganib chiqqandan so'ng (alohida ehtiyojli bolalar ishtirok etgan bo'lishi shart emas), bu o'quvchilarning ko'rsatkichlariga o'rtacha, ammo ijobiy va ularning mavzuga bo'lgan munosabatiga kichik, ammo baribir sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Ta`lim beruvchilarga kelsak, o'zaro o`rganish ko'rsatkichlarning kichik, ammo sezilarli yaxshilanishiga, o'ziga bo'lgan ishonchning oshishiga va mavzuga bo'lgan munosabatning yaxshilanishiga yordam berdi.
Shunga o'xshash natijalar beruvchi 8 yoshdan 18 yoshgacha bo'lgan maktab o'quvchilari ishtirok etgan o'nta o'zaro o'qishni o'rganish loyihalarini tahlil qilishda olingan. O'rtacha, o'quvchilar o'qishni odatdagidan 3,8 baravar, ta`lim beruvchilar esa 4,3 baravar tezroq o'zlashtirdilar.
Umumta'lim maktabida amalga oshirilgan "o'zaro ta'lim" va "maxsus do'stlar" dasturlarida o'rtacha va og'ir aqliy zaiflik, autizm, shuningdek ko'rish va eshitish qobiliyati buzilgan bolalar ishtirok etdilar. Natijada, dasturda ishtirok etgan nogiron bo'lmagan o`quvchilar nazorat guruhidagi bolalarga qaraganda nogiron bolalar bilan ko'proq muloqot qila boshladilar.
Oddiy sinfda o'zaro ta'lim dasturida,autizmli talabalar (va ularning ta`lim beruvchilari) matnni o'qish va tushunish tezligida yaxshilanishlarni ko'rsatdilar. Bo'sh vaqtlarida ikkala guruh ham ko'proq muloqot qila boshladilar.
Boshqa bir tadqiqot shuni ko'rsatadiki, o'rta va og'ir nogironligi bo'lgan o'rta maktab o'quvchilari katta sinf bolalaridan yordam olishgan. Sinfda o'zaro o'qitish ko'p komponentli o'quv dasturi va moslashtirilgan o'quv materiallari bilan birgalikda amalga oshirildi (masalan, topshiriqlarning murakkabligi darajasining pasayishi). Natijada, nogiron va nogironligi bo`lmagan o'quvchilar ko'rsatkichlarning oshishini, shuningdek, raqobatdosh xatti-harakatlarning pasayishini ko'rsatdilar.
Yaqinda o'tkazilgan tadqiqot boshlang'ich maktabda yoshlararo o'zaro ta'limdan foydalanishni o'rganib chiqdi: 10-11 yoshdagi yetti o'quvchi o'n hafta davomida yozishni o'zlashtirishda yordamga muhtoj bo'lgan yetti -olti yoshli o'quvchilarga dars berishdi.Ta`lim haftasiga to'rt marta 20 daqiqa davom etdi. Ta`lim beruvchilar nafaqat oldindan belgilangan qadamlar ketma - ketligiga amal qilishdi, balki fikr-mulohazalarni berishib,muammolarni hal qilishga qaratilgan yondashuvdan foydalanishdi . Natijada, ta`lim beruvchilar ham,o`quvchilar ham yozish tezligining, aniqlikning oshishini ko'rsatdilar; boshqalarning qo'l yozuvi haqidagi tasavvurlari yaxshilandi.
Ko'plab tadqiqotlar "sinfda o'zaro o'rganish" usuliga bag'ishlangan. Masalan, xavf ostida bo'lgan o'quvchilar o'rtasida 12 yillik tadqiqot o'tkazildi, unda sinfda o'zaro ta'lim va nazorat guruhi shaklida yordam olgan bolalarning ta'lim natijalari taqqoslandi. Tadqiqot natijalari: a) 1-3-sinf o'quvchilari darslarda ko'proq ishtirok etishdi; b) 2, 3, 4 va 6-sinf o'quvchilarining ko'rsatkichlari yaxshilandi; v) 7-sinfga kelib, o'quvchilar maxsus ta'lim koordinatorlari xizmatlariga bo'lgan ehtiyojni kamaytirdilar; va D) 11-sinfga kelib, maktabni tark etgan o'quvchilar soni kamaydi.
Nogironligi bo`lgan o`quvchilar ham ta`lim beruvchi sifatida harakat qilishlari mumkin. Masalan, o'qishi qiyin bo'lgan boshlang'ich maktab o'quvchilari "kechiktirish" usulidan foydalangan holda tengdoshlariga imlo o'rgatish bo'yicha o'qitilgan . Ushbu yondashuv bilan ta`lim beruvchilar "yozish — ko'rsatish — yo'naltirish-fikr bildirish" usulidan foydalanadilar. O'qituvchilar tinglovchilardan so'z yozishni so'rashdi. Agar uch soniya ichida javob bo'lmasa, ular javobni topish uchun yo`nalish berishdi. Talabalar navbatma-navbat o'qituvchi va o`quvchi rollarini bajarishdi. Natijalar shuni ko'rsatdiki, o'qituvchilar imloni o'rgatishda o'zlarini yaxshi isbotlagan texnikani samarali qo'llashga muvaffaq bo'lishdi.
Yaqinda o'tkazilgan 19 ta tadqiqot meta-tahlilida samaraning juda yaxshi hajmi–0,56 olingan. Yana 11 ta tadqiqotning meta-tahlilining samaradorligi kam, ammo o'qishni o'rgatishdagi foiz yaxshi hajm- 0,36 ni ko'rsatadi. Biroq, so'nggi tahlil mualliflari o'zaro ta'lim boshqa metodlar bilan solishtiganda samaraliroq emasligi masalan, o'qituvchi asosiy rolni egallab individual ta'lim, kichik guruhlarda o'qitish yoki to'g'ridan-to'g'ri o'qitishni tashkil qilishi samaraliroq ekanligini ta’kidlashgan.