May toshkent viloyati Chirchiq Davlat Pedagogika universiteti Gumanitar fanlar fakulteti O'zga tilli guruhlarda rus tili rtu 21/2 guruh 2-bosqich talabalari Abdunazarova Mavluda Eshonqulova Zebo Fan: Hozirgi o'zbek adabiy tili Fan

Ishlash, 
 ko‘rish, 
o‘lchash mumkin 
bo‘lgan 
predmetlarning 
nomi 
Qo‘shimchasi 
Ishlash, 
 ko‘rish, 
o‘lchash mumkin 
bo‘lmagan 
predmetlarning 
nomi 
Qo‘shimchasi 
avtobus 
ishchi zavod 
mahsulot 
- 
- 
- chi 
- - 
- - 
xushmuomallik 
isrofgarchilik 
oqim 
tuyg‘u 
-
 
lik 
-
 
lik 
- - 
- - 
O‘quvchilarning so‘z boyligini oshirishida otli birikmalar ustida ishlash muhim o‘rin 
egallaydi. Matndan otli birikmalarni ajratish, berilgan so‘zlar ishtirokida shunday 
birikmalar hosil qilish kabi ijodiy-amaliy ishlar o‘quvchilar lug‘atini shunday birikmalar 
bilan boyitishda muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, berilgan bosh yoki tobe so‘zga muvofiq 
keladigan tobe yoki bosh so‘zlar tanlash ancha samarali ish usullaridan biridir. Masalan, 
maktabimiz o‘quvchilari so‘z dovrug‘i, g‘alabasi, to‘yi, yigitlari, qizlari kabi so‘zlarni 
topib qo‘shib, maktabimiz kutubxonasi, maktabimiz qizlari kabi so‘z birikmalari hosil 
qiladilar. 

---

113 
2023 MAY 
O‘quvchilar uchun ancha qiyinchilik tug‘diradigan muammolardan biri qo‘shma 
otlar va ularning imlosidir. Bu mavzuni o‘rganishda berilgan so‘z birikmalaridan joy 
nomlari hosil qilish (qora ko‘l-qorako‘l, yangi er-yangier, etti o‘g‘il-ettio‘g‘il, ko‘hna 
machit-Ko‘hnamachit, katta qo‘rg‘on-Kattaqo‘rg‘on v.h.) qo‘shma so‘zlarni so‘z 
birikmalariga aylantirish (paxtagul-paxta guli, boshog‘riq-bosh og‘rig‘i, badantarbiya- 
badan tarbiyasi, muzqaymoq-muz qaymog‘i, gulbozor-gul bozori, otbozor-ot bozori v.h.) 
berilgan qo‘shma so‘zlar lug‘atini tuzish, ularning imlosini sharhlash singari ijodiy-amaliy 
topshiriqlardan foydalanish bu mavzuning puxta o‘zlashtirishini ta`minlaydi. 
Ot so‘z turkumi haqida o‘rganilgan bilimlarni mustahkamlash, ularni uslubiyat bilan 
bog‘lab rivojlantirish uchun turli mavzulardagi matnlardan ma’rifiy foydalansa bo‘ladi. 
Matnni tahlil qilishda ta’limning oldingi bosqinchlarida o‘rganilgan ot so‘z turkumi 
haqidagi ma’lumotlariga tayaniladi. Bunda quyidagi amaliy topshiriqlar bajariladi. 
1 – topshiriq. Matnda uchragan otlarning lug‘aviy ma’nosini sharhlang. qanday 
so‘roqqa javob bo‘lishini ayting. 
2 – toshiriq. Ajratilgan so‘zlarga, ma’nodosh va uyadosh so‘zlar tanlang. 
3 – topshiriq. Kim? nima? qaer? So‘roqlariga javob bo‘lgan so‘zlar qaysi so‘z 
turkumiga qarashli ekanligini ayting. Ular bilan ot+ot, sifat+ot, son+ot qolipli so‘z 
birikmalarini tuzing. 
4. Hosil qilingan so‘z birikmalari ishtirokida gaplar tuzing. 
5. Muayyan mavzuga xos gaplar ishtirokida matn yarating. 
Ona tili mashg‘ulotlarini ana shunday rivojlantiruvchi o‘quv topshiriqlari, mashqlar 
va matn taqlillar vositasida olib borish tizimli va izchil bilim olishga zamin hozirlaydi, 
ta’lim mazmunini takommillashtiradi, o‘quv biluv faoliyatini jadallashtiradi. Nazariyani 
amaliyot zaminida o‘rganish mustaqil fikrlash hamda ijodiy qobiliyatni o‘stirishga yordam 
beradi. 
O‘quvchilar so‘z yasovchi, so‘z o‘zgartiruvchi, va shakl yasovchi qo‘shimchalar 
xususida zaruriy bilim, malaka va ko‘nikmalarni egallashgach, so‘z tarkibi bilan 

---

114 
2023 MAY 
tanishadilar hamda so‘zning asosi xususida umumlashma hosil qiladilar. Bu so‘z 
turkumlarini puxta o‘rganish uchun poydevordir. 
Ona tili mashg‘ulotlari o‘quvchida og‘zaki va yozma nutqni mukammal egallash, til 
imkoniyatlaridan to‘g‘ri va unumli foydalanish madaniyatini tarbiyalaydi. Nutq madaniyati 
oddiy salom-alikdan tortib, kimga, nimaga, qachon, qaerda, qanday so‘zlashgacha bo‘lgan 
sharqona odob sirlarini o‘rgatadi. 
Morfologiyani o‘rganish o‘quvchi mustaqil va ijodiy tafakkur doirasini kengaytiradi, 
so‘zning turli shakllarini gap tarkibida hamda bog‘lanishli nutqda o‘rinli ishlatish 
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. 
XULOSA 
O‘zbek tilida so‘z turkumlarini o‘rganish boshlang‘ich sinflarda o‘rganilgan 
bilimlarga asoslangan holda olib borilishi, o‘tilganlarni takrorlash, mustahkamlash va 
umumlashtirish uchun quyidagi savollardan foydalanish mumkin. 
1. O‘zbek tilida so‘z turkumlari qanday guruhlarga ajratiladi? 
2. Mustaqil so‘z turkumlari qaysilar? 
3. Ot so‘z turkumini tasnif qiling. 
4. Mustaqil so‘z turkumlariga ta’rif bering. 
5. Yordamchi so‘z turkumlari mustaqil so‘z turkumlaridan qanday farqlanadi? 
6. So‘zlarning turkumlarga ajratishda qaysi xususiyatlar e’tiborga olinadi? 
O‘quvchi matndagi so‘zlarning turkumlariga to‘g‘ri ajrata olsa, gap bo‘laklarini 
aniqlashda ham qiynalmaydi. Demak, bu tahlil o‘z-o‘zidan sintaktik tahlil bilan bog‘lanadi. 
So‘z turkumlarining mohiyatiga to‘la tushunmasdan turib, sintaktik tahlil vaqitida gapning 
bosh bo‘laklari bilan grammatik munosabatga kirishmaydigan so‘zlar (“bo‘laklar)ni 
aniqlash mumkin emas. 
So‘z turkumlari bo‘yicha tahlil, so‘z tarkibi bo‘yicha o‘tkaziladigan tahlil kabi, 
morfologik tahlilning bir ko‘rinishi bo‘lib, u maktab dasturidagi “So‘z turkumlari” 
mavzusining masalalarini qamrab oladi. 

---

115 
2023 MAY 
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston 
davlatini 
birgalikda barpo etamiz, -T.: O‘zbekiston, 2016. 
2. Abdurahmonov G‘. Xo‘jayeva D. Hozirgi o’zbek adabiy tili. (akademik litseylar 
uchun darslik). –T.: O‘qituvchi, 2003. 
3. Jamolxonov. N. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –T.: O‘qituvchi, 2005. 
4. Nurmonov A. O‘zbek tilshunosligi tarixi. -T.: O‘zbekiston, 2002.