Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Əsərləri IV cild

384
caq xüsusi vergidən hasil olan xüsusi bir sərmayə hesabına olaraq mü- 
kafat  verilməlidir.  (3  səs  bitərəf qalıb  2  səsə  qarşı  əksəriyyətlə  qəbul 
ediliyor.)
5) Topraq altında olan mədəniatmilli olub beytülmala məxsus olma- 
lıdır.  (2 bitərəf və 6 səsə qarşı əksəriyyətlə qəbul olunur.)
6)  Meşə,  cəngəl  və  axarsular  ümumi  elan  olunur.  (İttihad-ara  ilə 
qəbul olunur.)
Bundan sonra tərzi-hökumət və şəkli-idarə məsələsinə baxan komis- 
siya  tərəfindən  yenə  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  cənabları  məruzə 
veriyor.
1) Rusiya dövlətinin əsası milli və məhəlli muxtariyyət əsası üzərinə 
qoşma xəlq cümhuriyyəti olmahdır.
2) Hürriyyəti-kəlam, mətbuat, vicdan, ictima və tətil kibi hürriyyətlər 
muxtariyyətlər  daxilində  hökumətlərin  xəlq  cümhuriyyəti  olması  ilə 
işçi  və  topraq məsəbləri  cümhuriyyət  qanun  əsasilə  daxil  olub  dövlət 
tərəfindən mühafixə edilməlidir.
3) Müəyyən məhəlli olmayan millətlərə milli və mədəni muxtariyyət 
verilməlidir.
4)  Muxtariyyət  hüdudlarım,  daxili  qanun  əsasılərini  öz  daxili 
məclisi-müəssisanlarında təyin etməlidirlər.
5)  Hər  bir  muxtariyyətli  əyalətin  topraqları  xüsusi  bir  fond  təşkil 
edib ümumi cümhuriyyət fonduna daxil olmalıdır.
Qurultay  dün  gündüz  və  gecə  iclas  quraraq  məsələləri  sürətlə 
müzakirə ediyor. Bu gün qurultayın qurtaracağı ümid olunur.
Dördüncü iclas
Türk Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsi “Müsavat”ın 4-cü iclası oktyabrın 
29-u axşam saət 10-da açılaraq Nəsib bəy Yusifbəylinm sədarəti altında 
fəhlə və m əarif məsələlərini müzakirə etmişdir. Rəsulzadə Məhəmməd 
Əli cənabları fəhlə məsələsi  həqqində şöbə tərəfındən məruzə oxuyor; 
məsələ  maddabəmaddə  müzakirə  ediliyor  və  bəzi  mübahisələr  vaqe 
oiuyor.  Nəticədə  16  maddədən  ibarət  məruzə  qəbul  olunur.  Maddələr 
bunlardır:
385

Fəhlə məsələsi
1)  Hər  bir  qulluq  və  ücrətlə  xidmət  edən  kimso  üçün  gündəlik  iş 
müddəti  8 saatdan artıq olmamalıdır.
2)  Hər  bir  iş  və  xidmətlərdə  qulluq  edən  ərkək  və  qadm  əmələ  və 
xadimə  üçün  həftədə  bilafasilə  24  saatlıq  istirahət  müddəti  qanun 
tərəfindən qərara alınsın.
3) İş müddətindən xaric işləmək qaidəsi qətiyyən mən edilsin.
4) Axşam saət 9-dan səhər saət 6-yadək gecə xidməti qətiyyən mən 
edilsin.  Fəqət  texniki  və  makina  əhval  və  şəraitindən  nəşət  edən  və 
əmələ təşkilatı tərəfindən savab görülən xüsuslarda bu xidmət icra olu- 
na bilər.
5)  16  yaşınadək  məktəb  sinnində  olan  çocuqlarm  xidmətindən 
istifadə etmək qətiyyən məmnudur.  16-dan  18 yaşmadək olan çocuqla- 
rm iş müddəti  6 saətdən artıq olmamalıdır.
6)  Qadmlarm  vücud  və  səhhətinə  zərərli  olan  yerlərdə  onlarm  ça- 
lışmaları mən edilsin və hamilə olan qadınlarm həmldən əvvəl 4 həftə, 
sonra  da  6  həftə  işdən  azad  edilərək  haman  müddətin  məvacibini 
tamamilə almahdır.
7)  Qadmlar  işləyən  fabrika,  zavod  və  sair  kəsbxanələr  nəzdində 
südəmər uşaqlar üçün xüsusi tərbiyəxanalar açılmahdır.  Süd verən qa- 
dmlar hər 3  saatdan sonra yarım saatdan az olmamaq şərtilə xidmətdən 
azad edilsin.
8)  İş  və  xidmətə  istedadmı  qismən yatmasilə  qeyb  edən, yaxud  ix- 
tiyarlıq  cəhətilə  xidmətə  qadir  olmayan  fəhlələr  dövlət  tərəfindən 
xüsusi  sərmayə  hesabma  sığorta  edilməlidirlər.  Məzkur  sərmayə 
sərvətdarlardan ahnacaq ayrı bir vergidən əmələ gələcəkdir.
9)  İş  və  xidmət  müqabilində  mətah  vermək  caiz  degildir.  Hər  bir 
ücrət və məvacib nəqdən hər həftə verilsin.
10)  İş  sahiblərinə  hər  dürlü  ittifaq  və  səbəblərdən  dolayı  fəhləlik 
həqq-hesabından  pul  çıxmaq  qaidəsi  qətiyyən  mən  olunur.(cərimə  və 
sairə)
11) Hər dürlü iş və kəsbxanələr üçün kifayət qədər fabrika müfəttişligi 
təyin  edilsin.  Əmələlər  tərəfindən  seçilən  və  dövlət  tərəfindən  maaş
386
alan  vəkillər dəxi  iştirak edərək müdiriyyətlə bərabər qanunlarm  icra- 
sına və  əmələlərə  iş  və mənzil və  sair təshilat tədarükünə  mübaşir ol- 
malıdır.
12)  İş  sahibləri tərəfindən  əmələ üçün  mənzil  olaraq verilən odala- 
rm  əhvali-səhiyyəsi  və  tərtibatı  nəzarət  altına  ahnmahdır.  Nəzarətdə 
əmələlər tərəfindən seçilmiş vəkillər dəxi iştirak etməlidir.
13) Qulluqçu və işçi tutan hər bir karxanədə müntəzəm və mütəşəkkil 
səhiyyə nəzarəti təsis olunmalı və bu nəzarətlər iş  sahiblərinin nəzarət 
və müdaxiləsindən kamilən azad olmalxdırlar.
14)
  Zəhmət  və  səyin  mühafizəsi  həqqində  qanunlara  müxalifət 
edənlər cinayət qanunları mucibincə məsuliyyətə cəlb edilməlidirlər.
15)
  Hər  bir  kəsbxanədə  heyətin  yarısı  əmələlərdən  və  yarısı  iş 
sahiblərindən olmaq üzrə xüsusi bir məhkəmə təşkil etməlidir.
16)
  Yerli  və  kənardan  gəlmə  işçilərə  qulluq  tapmaq  xüsusunda 
vasitəçilik  etmək  üçün  xüsusi  kantorlar  təsis  etmək  vəzifəsi  məhəlli 
idarə müəssisələrinə həvalə ediliyor.
Məarif həqqində
Fəhlə məsələlərindən sonra m əarif məsələsi müzakirə  edilərək aşa- 
ğıdakı maddələr demək olar ki, bir səslə qəbul olundu.
1) M əarif işlərində ümuməhali, din və millət ayırmaqsızm  ərkək və 
qadın müsavidir.
2) Məktəb işlərində təşəbbüsi-şəxsi və məhəlli idarələr təşəbbüs heç
bir vəchlə təhdid edilməyəcəkdir. 
v
3) Tədrisat sərbəst olmalıdır.
4)
  Məktəb  arasında  irtibah  olub  ibtidailərdən  rüşdilərə,  oradan 
edadilərə və buradan ali məktəblərə kolayhq ilə tələbə qəbul ediləcəkdir.
5)
 Darülfünun və sair ali məktəblər daxili işlərində muxtariyyətli və 
tədrisat xüsusunda sərbəst olacaqdır.
6)  Əvam  arasmda  elm  və  mədəniyyət  uğrunda  ali  məktəblər 
tərəfındən edilən təşəbbüslərə mümanəət göstərilməyəcəkdir.
7)  Məhəlli  idarələrin  təlim  və  tərbiyə  xüsusundakı  təşəbbüslərinə 
mümanəət edilməyəcəkdir.
387

8) Təlim ibtidai və rüşdi, ümumi, məccani və məcburi olmalıdır.
9) Məholli idarələr tərəfindən böyüklər üçün açılacaq məktəb kitab- 
xana və qiraətxana işlərinə müsaidə edilməlidir.
10)  Sənaye  və  ziraətə  məxsus  kafi  miqdarda  xüsusi  məktəblər  açı- 
lacaqdır.
11)  İbtidai  və  edadi  məktəblərdə  tədris  dili  hor  bir  muxtariyyətli 
əyalətin əksər əhalisinin damşdığı dil və şivə olacaqdır.
12)  Edadi  məktəblərdə  rus  dili  və  Osmanlı  şivəsi  bir  lisan  olaraq 
tədris edilməsi məcburi olacaqdır.
13) Ali məktəblərdə ülum və fünunun həpsi Osmanlı şivəsində tədris 
ediləcəkdir.
14)  Müəllim  və  müəllimələr  hazırlamaq  üçün  kafi  dərəcədə 
darülmüəllimin və darülmüəllimat açılmalıdır.
15)  Qırx  çocuq  toplana  bilər  isə  əqəliyyətdə  qalan  millətlər  üçün 
açılmış məktəblərdə tədris öz dillərində olması mocburidir.
16) Kafi dərəcə toləbə bulunursa əqəliyyət təşkil edən millət çocuq- 
ları üçün tədrisat öz dillərində  olmaq  şərtilə rüşdi və edadi  məktəblər 
açılacaqdır.
Beşinci iclas
Oktyabnn  30-u  səhər  saət  11-də  Nəsib  boyin  sədarətində  açıla- 
raq  Məhəmməd Əmin  Rəsulzadə  cənabları  məramnamənin  müzakirə 
edilməmiş  qalan  maddələrini  birər-birər  oxuyur.  Məsələlər  oxun- 
duqca  səsə  qoyularaq  cümləsi  qəbul  ediliyor.  Şəkli-idarə  həqqin- 
də  məramnaməyə  böylə  bir  əlavə  ediliyor;  “cümhuriyyət  daxilindəki 
muxtariyyətlər öz aralarmda xüsusi və müştorək məsələlər üzərinə itti- 
faq əqd etmək həqqinə malikdirlər”.
Azərbaycan  muxtariyyəti  hüduduna  goldikdə  Cənubi  Dağıstanın 
dəxi  Azərbaycana  daxil  olması  təhti-qərara  alındı.  İdil  boyu  və  Krım 
tatarları üçün milli-məhəlli mümkün olmasa milli-mədəni muxtariyyət 
tələbi qəbul olunur.
4-cü maddə bu surətlə təbdil olundu:  “Ümumi cümhuriyyət” müəs- 
sisələrinə  və  muxtariyyət  daxilində  bulunan  məclisi-məbusan,  mə-
388
həlli  idarəlor və başqa  bütün  təşkilata  vətəndaşların bilafərq millət  və 
məzhəb, ərkək və qadın seçki həqqi var.  Hər bir seçkiçi vətəndaş seçil- 
mək həqqinə də malikdir. Seçki ümumi, gizli, bilavasitə, müsavi və mü- 
tənasib olmalıdır”.
Milli,  dini,  mali  və  iqtisadi  oskəri  və  ədliyyə  babları  eynilə  qəbul 
edildi.  Gömrük məsoləsi  eynilo  qəbul  olundu.  Məhkomə babində 4-cü 
maddə ləğv edildi.
Altmcı iclas
Qurultayın  6-cı  iclası  ayın  30-u  axşam  saət  8-də  Nəsib  bəyin 
sədarətilo açılaraq firqo nizamnaməsi müzakirə edildi.
1,2 və 3-cü maddələr bilamüzakirə qəbul olunur.
4-cü  maddo  müzakirə  edildikdə  bir  şəxsi  firqədən  çıxarmaya 
şöbələrin həqqi  olub  olmadığı  məsoləsi  qalxıyor və  əksəriyyəti-ara ilə 
buna ancaq idareyi-mərkoziyyənin ixtiyarı olduğu qəbul ediliyor.
Bu maddəyo bir qeyd  əlavə olunur ki,  hər bir təşkilatın  ixtiyarı  var 
təşkilat qərarlarına əməl  etməyən şoxsi təşkilatdan kənar eləsin.  Böylə 
üzvlər təşkilatın rizası olmadan bir daha təşkilata daxil olamaz.
5-ci maddo qəbul və əzalıq həqqi barəsində əksəriyyətlə müstəmiri- 
əzalıq  həqqi  vergisini  məhəll  təşkilatı  öz  səlahəddi  ilə  təyin  etməsi 
əlavo olundu.
6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17 və 18-ci maddolər qəbul edildilor.
Məhəmməd  Əli  Rəsulzadə  “şöbələrin  hər  il  idareyi-mərkəziyyəyə 
müəyyən  miqdarda  pul  verməgə  məcbur  edilməsini”  təklif  edi- 
yor.  Fəqət  qəbul  olunmuyor.  Sədr  məcburi  vergi  əvozində  idareyi- 
mərkəziyyənin şöbolərindon lazımi miqdarda para almaq həqqinə ma- 
lik olmasmı təklif ediyor və qəbul olunur. Nizamnaməyə firqə nəşriyyat 
və  motbuatla nəzarot etmək,  sair  firqələrlə  münasibət  və  irtibatda bu- 
lunmaq,  dövlət  müossisoləri  ilə  əlaqoyə  girişmək  məzmunlu  bir  yeni 
maddə əlavə olunur.
Heyəti-mərkəziyyo  ozasınm  miqdarı  və  mərkəzin  məkanı  məsələsi 
müzakirə  olunaraq qərar verildi  ki,  heyoti-mərkəziyyə Bakı  şəhərində 
iqamət  etsin  və  əza  9  olsun.  Əzalığa  Yusifbəyli  Nəsib  bəy,  Rəsulzadə
389

Məhəmməd Əmin, Ağayev Həsən bəy, Məhəmmədzadə Əliş, Hacmski 
Məhəmməd Həsən, Şərifzadə Qulamrza, Rüstəmbəyov Şəfi bəy, Axun- 
dov Molla Qafar,  Hüseynzadə İsgəndər,  Əlisgəndərov Səməd,  Rəfiyev 
Musa  bəy,  Orucov  Oruc,  Qaraağazadə  Mehdi,  Əmirxanov  Əbdüləli 
bəy və Axundov Mirzə Məhəmməd namizəd göstəriyorlar.
“Açıq söz”, 27, 29, 30,31  oktyabr,  1, 2 noyabr 1917, 
JVsS99, 600,601, 602, 603, 604
Əndüvə -  toplantı 
Ehtimam-səy göstərmə 
Müariz -  zidd çıxan 
Qitə -  parça, hissə 
Müşəvvəs -  təşvişli 
Qiyam -  ayağa qalxma 
Təshil -  asanlaşdırma 
Kamilən -  tamamilə, büsbütün 
Mümanəət -  maneçilik 
Əqəliyyət -  azlıq 
Xüzu -  itaətkar 
Xüşu -  utancaq
390
Xüsusi teleqraf
Səmərqənddən idarəmizə böylə bir teleqraf çəkilmişdir: 
Müsəlmanlarm  oblast  ictimailəri  Məclisi-Müəssişana  namizəd 
olmaq  üzrə  Sırdərya  oblastından  Əlimərdan  bəy  Topçubaşov, 
Fərğanədən  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  və  Anıur  oblastından 
Nəsib  bəy Yusifbəyovun namizədligini qoymuşlardır.
Hacı
“Açıq söz”,  1  noyabr 1917, JVs603
391

Müşahidat
Hor siyasi firqə və təşkilat Özünün cəmaət və xəlq arasmda nə qədər 
nüfuz  və  etibar  sahibi  olmasını  ancaq  seçki  zamanlarında  göstərə 
bilər.  Buna  görədir ki,  diyorlar:  seçki  siyasi  təşkilatlar üçün  imtahan 
meydamdır.
Bu vəqtədək bizdə seçkilərə xəlqin bir sinfı, mülkədar və tüccar sin- 
fl iştirak etdiklərindən cəmaətin əksəri qanunən bu hüquqdan məhrum 
olduqlarmdan  seçkilər  sönük  və  ruhsuz  olaraq  vaqe  oluyordu.  Başqa 
mədəni  məmləkətlərdə  isə  oralardakı  bütün  əhali  sinif  ayırnıaqsızm 
seçkilərə gediyor, öz səslərini veriyorlar.  Oralarda seçki günləri adətən 
bir  bayram  məqamını  alıyor.  Şəhərlər  reklamlar  ilə  donadılıyor.  Hor 
kəs,  hər  firqə  öz  namizədlərini  keçirməgə  çalışdıqlarmdan  əsl  siyasi 
mübarizə  başlamyor.  Ancaq  bu  vasitə  ilə  hanki  firqənin  daha  əsaslı, 
daha təbii bir yol tutduğu məlum olub ortaya çıxıyor.
İnqilabm  bərəkətindən  bizim  şəhər  duması  seçkiləri  də  ümumi  bir 
rəng  aldı.  Biz  də  sərbəst  seçkilərdə  iştirak  etmək  şərəfinə  nail  olduq. 
Biz də seçki mübarizəsinin nə yolda olduğunu gördük. İştə, biz də gör- 
dügümüz mənzərələri təsvir ediyoruz.
Daha bir ay bundan irəlidən bəzi firqələr tərəfindən seçkiyə hazırlıq 
görülər, mitinqlər, mühazirə məclisləri tərtib edib seçki əhəmiyyətindən 
və  sair  seçki  ilə  əlaqədar  olan  bəzi  qaidələrdən  məlumat  veriliyordu. 
Seçkiyə  iki-üç  gün  qalmış  divarlara  yapışdırılan  m üxtəlif məzmunlu 
reklamlar,  avtomobil  və  sairə  ilə  nəşr  edilən  xitabnamə  və  intibah- 
namələr, hər tinbaşı təşkil edilən səyyarmitinqlər seçkinin əhəmiyyətini 
cəmaətə artıq qandırmışdı.
Budur,  qırmvzı  bayraqlar  ilə  bəzənmiş  bir  avtomobil  gəliyor. 
İsmailiyyə  qarşısmda  toplanmış  müsəlmanları  görərək  dayamyor.  Bir 
natiq avtomobildən rusca:
-  Müsəlman yoldaşlar, dördüncü nömrəyə.
Bunun müqabilindən müsəlmanlardan birisi:
-  Siz səhv ediyorsunuz,  12-ci nömrəyə.
392
Bir digəri:
-  Xayır, doqquzuncu nömrəyə.
Bir üçüncü:
-   Vətəndaşlar,  heç  kəsə  aldanmaymız,  öz  hüququnuzu  başqasımn 
əlinə tapşırmayınız,  füqərayi-kasibənin halına qalan bir firqə varsa,  o 
da beşinci nömrədir.
Dördüncü nömrəli avtomobil artıq dayanmıyor. 5 ilə  12 mübahisəyə 
başlıyor. 9 da bir iş görəməyəcəgini hiss edərək bir neçə qədəm kənarda 
bir məclis qurub şəriətdən, Qurandan bəhs edir.
Budur,  dəniz  kənarından  əskəri  bir  avtomobil  gəliyor.  Avtomobi- 
lin  hər  tərəfi  beş  nömrə  ilə  donadılmışdır.  Parapet  qarşısına  toplan- 
mış bir dəstə müxtəlif cəmaət  arasına “vətəndaşlar,  5-ci  nömrəyə” ya- 
zıh  vərəqələr tullayır.  Bunun müqabilində dörd-beş yerdən  12, 4, 2,  10 
nömrəli vərəqələr tullanmaya başlıyor.
Hacı Pirverdi məscidində şeyx Qəni diyor:
-   Cəmaət,  Müsavat  firqəsi  Quranm  və  şəriətin  xilafmda  hərəkət 
ediyor,  bunun  üçün  hər  kəs  Müsavata  mənsub  olarsa  kafirdir.  Kafi- 
rin  də İslam  qanunilə müsəlmanlara qanı  və malı  mübahdır.  Arvadla- 
rı  özlərindən boşdur.  Bunu bən demiyorum,  şəriət  və  Quran  əmr edi- 
yor. Hər kəs istiyor ki, işlərimiz Quran və şəriətə mütəabiq getsin, 9-cu 
nömrəyə səs versin.
Bunun əleyhinə müsavatçılardan birisi çıxıb şeyxin müfəttinlik edib 
fəsada səbəb olacağım söylüyor. İkinci natiq habelə şeyxin əleyhinə da- 
nışır.  Şeyx məsciddən özünü kənara çəkiyor.
Aym  29-da seçki günü yalnız divarlara qənaət edilməyib  qaldırım- 
lar  və  səkilər  üzərində  də  qırmızı  rəng  ilə  rusca  və  müsəlmanca  12- 
ci  nömrəyə  səs  veriniz,  5-ci,  4-cü  və  2-ci  nömrəyə  səs  veriniz,  deyə 
müxtəlif reklamlar yazılmışdı.
Budur, Nikolayevski küçədə cəli bir xətt ilə yazılmışdır:
-  Milli qüvvələrin birləşməsini istiyorsan isə  12-ci nömrəyə səs ver.
-  Yaşasın millət,  12-ci nömrə.
393

-  Yaşasm milli və məholli muxtariyyət və qoşma xəlq cümhuriyyəti, 
nömrə  12.
Budur,  9 ilo  12 mübahiso ediyor.  12  diyor:  Dumda İvan, Karapet ilə 
əgləşib şori mosolo holl etmoyocəgiz. Orada danışılacaq bir mosolo var- 
sa,  o da bundan başqadır.  Onun üçün do biz də dumda iş görə biləcək, 
hüququmuzu müdafiə edə biləcək şəxslər Iazımdır.
9  diyor:  bu  vəqtədək  biz  Rusiya  qanunları  ilə  dolanmışıq.  Qoy 
bundan  sonra  rüslar  bizim  şəriətimiz  ilə,  bizim  qanunumuz  ilə  roftar 
etsinlər.  Siz  12-lər  diyorsunuz  ki,  gərək  qazılarımız  arvaddan  olsun. 
Quranın  yeddi  cüzini  çıxarıb  ataq,  qızlarımız,  arvadlarımız  başıaçıq 
gəzsinlər.  On  iki  doqquzu  qandırmaq  istiyor:  “Vallah,  billah,  həzrət 
Abbas haqqı böylə şey yoxdur,  səni aldatmışlar.  Burada qazı  məsələsi, 
Quran məsələsi yoxdur”.
Bir digəri konardan söhbətə müdaxilə ediyor.
Hacı, nədən arvaddan mərsiyəxan oluyor, buna kimsə bir söz demi- 
yor.  Qoy qazı da olsun.
Bir  üçüncüsü  kənardan:  “Müsavat”  hətta  diyor  ki,  gərək  dumda 
qlava  müsəlman  arvadından  olsun.  Biz  heç  vaxt  şəriətin  ayaq  altma 
düşməsinə razı ola bilməriz.
Budur, bir 5-ci nömrə meydan etmiş:
-   Müsəlmanlar,  siz  o  adamları  seçmək  istiyorsunuz  ki,  onlar 
füqərayi-kasibənin  həmişə  qanını  içmişdir.  Görünüz  sizə  hürriyyəti 
verən kimlərdir.  Biz  fəhlə  sinfi Nikolayı  taxtmdan  aşağı  saldıq.  Buna 
görə də dumda Nikolayı taxtından salanlar əgloşməlidirlər. Ancaq bun- 
lar sizin mənafeinizi gözləyə bilərlər.
Bir digəri buna cavab veriyor:
-  Nikolayı taxtmdan salan  əgər fəhlolər olmuşsa,  onlar da siz degil, 
Petroqrad fəhlələri olmuşdur.
Bacılarım, əgər istiyorsunuz ki, çarşabmız başımzdan götürülməsin,
9-cu nömrəyə səs veriniz.
394
-  Sən hansma saldm.
-  Adam məəttəl  qalıb...  Heç  bilmiyor hansına  inansın.  Diyorlar ki, 
12-ci nömrənin adamları iş biləndir.
-  Canım, bizə iş bilən lazım degil.  Nə edim öylə iş biləni ki, Qura- 
nı yox etmək istiyor.
-  Diyorlar ki, axı dumda Quran söhboti olmayacaq.
-  Necə Quran söhbəti olmayacaq? Görmədin ağa nə buyururdu. Di- 
yordu ki, hər kəs  12-ci nömrəni əlinə alsa, öylə bilsin ki, İmam Hüseyn 
əleyhissəlamın özünə qılınc  çəkmiş, Həzrət Sahibəzzəmanın üzünə ağ 
olmuşdur.
-  Əlbəttə ki,  öylədir.  Onlarm  qərəzləri  məlumdur.  Onlar  bizim  ar- 
vadları urus arvadları kibi etmək istiyorlar.
-  Yenə Allah atalarına rəhmət eləsin ki, bizi vəqtində başa saldılar.
-  A kişi, belə gəl gedək.  Bizim evimizi yıxan helə bu gəldi-gedərlər 
degilmi?
-  Necə yəni.  Bizi məscidimizdən qovalayacaqlar?
-  Cəmaət, əsl müsəlman nömrəsi 9-dur.
Bir başqası: cəmaət, hcç kəsin sözüylə iş görməyiniz. Hər iki tərəfin 
siyahısmı alımz, diqqətlə oxuyunuz, hanki tərəfi layiq bilsəniz ona şar 
salmız.
-  Budur,  Çadrovı küçədə  ali  ibtidai  ünas məktəbi  qarşısında bir  12 
bir 9-u kənara çəkib onu məzəmmət ediyor.
-  Heyf səndən! Mən səni bir əqlli adam bilirdim (konvertini əlindən 
alıb istiyor 9-un əvəzinə  12 qoysun).
-  Sən Allah eləmə!  Bənə yazığın gəlsin.
-  Ədə, axmaq, burada kim görəcək?
-  Yox.  Yerin qulağı var deyirlər.  Sonra gərək məhəllədə qalmayım.
Bir  seçki  yerində  budur,  bir  qiyamotdir ki,  qopdu.  Məlum  oldu ki, 
yeşik  başında  dayanmış  bir müsəlman  bir çox müsəlmanın  sosini  itir- 
miş, ora gələn müsəlmanlardan pasport istiyormuş.
395

Bir crmoni  onu müdafio ediyor:
-  Canım, hor iş gorok qaidosilo olsun.
-   Bu  qaidə  yalnız  bədbəxt  müsəlman  üçünmü  olmalıdır.  Əgər 
pasport  göstərmək  şərt  isə,  niyə  başqalarmdan  istənilmiyor.  Yalmz 
müsəlmanlardan istəniliyor.  (Protokol tərtib ediliyor).
“Açıq söz”, 2 noyabr 1917, JVe604
Cəli -  uzaqdan görünən, aydın 
Mübah -  haram 
Müfəttin -  fitnəkar
396
Türk Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsi “Müsavat”
Əmələ yoldaşlar!
Ayın  22-də  siz  Fəhlə  və  Soldat  Vəkiləri  Şurasma  adamlar  seçdi- 
niz.  O  günü siz bütün əngəllərə, maneələrə mütəhəmmül  edib səsinizi 
“M üsavaf’a  verdiniz.  Bu  rəyləriniz  ilə  siz  Müsavat  firqəsi  həqqində 
olan  etibarınızı  göstərdiniz,  anlatdınız  ki,  bu  firqə  ilə  sizin  aranızda 
ünsiyyət var, aşinalıq var.  Sizin firqə tərəfindən olan  dəvətə bu surətlə 
qulaq asmamz nəticəsində təsisinin əvvəlində bir danə də olsa müsəlman 
fəhləsinə malik olmayan “Müsavät”m yarıdan çoxu müsəlmanlar oldu.
Seçkilərin  nəticəsini  böylə  görüncə  bu  vəqtə  qədər  fəhlə  və  əmələ 
işini  özlərinin müxtəs malı hesab  edən  firqələr cuş  qoydular, bu vəqtə 
qədər  rəsmən  tammaq  istəmədikləri  “Müsavat”  firqosinin  qələbəsinə 
qulp qoymağa başladılar.  Seçkilər düz olmamış, seçkilərdə əngəllər ol- 
muş,  “Müsavat”çilar  müsəlman  əmələlərini  aJdatmışlar -  dcyo  ortaya 
söz saldılar. Mərkəzi seçki komissiyası  12 adama qarşı  15 səslə seçkiləri 
təsdiq  etmiş  ikən  məsələni  bir  kərə  əmələlərin  etimadma  malik  ol- 
mayıb  zavadskoy  komitələrin  iştirakı  ilə  genişlənmiş  “Sovetə”  saldı- 
lar.  “Müsavat”dan da zavodlara keçirdilər.  Nəhayət,  müəyyən ruhlu və 
məxsus nəzərli əmələlərdən daha aşkar sözlə seçkilərdə çoxluq qazan- 
maq  niyyətində  ikən  azlıqda  qalan  firqələrdən  və  Müsavat  fırqəsinin 
birdən-birə ortaya çıxıb da qalib gəlməsi  fikri  ilə heç  bir növlə ögrəşə 
bilməyən  adamlardan  ibarət  olan  bir  məclisdə  bu  seçkilərin  qəbul 
edilməyib  də  tazədən  seçilməsini  istədilər.  Dedilor  ki,  yanlış  olmuş, 
həqiqət bilinməmişdir.  Bir daha seçki olsa  “Müsavat” bu və qədər səs 
qazana bilməz, yəni sovetə bu qədər müsəlman keçə bilməz.
Ay  müsəlman  əmələsi,  imdi  söz  sənindir.  Tazədən  seçkilər  başla- 
nacaq.  Bu seçkilərin vəqti,  qaidəsi, tərtibi vəqtilə firqə tərəfindən sənə 
bildiriləcəkdir.  Bu kərə məlum işdir ki, bütün fırqələr çalışacaqlar, var 
qüvvələrini  işlədəcəklər,  bəlkə  də  öylə  yolla  və  tədbirlərlə  meydana 
gələcəklər ki,  səni  öz tərəflərinə çəksinlər.  Fəqət sən sərvəqt ol, bil ki, 
sənin hüququnu, həm sinfi, həm milli hüququnu müdafiə edən “Müsa- 
vat” firqəsidir. “Müsavat” firqəsi səni birligə, özlügünü tanımağa dəvət
397

ediyor,  özünü bilən  dostunu da bilər -  diyor.  O  səni bayrağı  altına ça- 
ğırdıqda yoldaşların ruslar, ermənilər və sair millətlərlə mübarizəyə ça- 
ğırmıyor.  Biləks  diyor  ki,  ay  müsəlman  əmələsi,  ay  türk  oğlu,  birləş. 
Həqqini  bil,  sinfi  məsələlərdə,  həmkarlıq  işlərində  yoldaşlarını,  milli 
məsələlərdə millətdaşlarım  saxla!  Öylə bir qüvvət ol ki, səninlə hesab- 
laşsınlar.  Sən bu vəqtə  qədər səslərini  başqasma  vermiş,  özün  siyasət 
məktəbinə  daxil  olmamışsan,  vəqtdir  sən  də  həqqini  öz  əlinə  alasan. 
Həddi-buluğa  yetişəsən.  Ayın  22-də  sən  öz  hökmünü  verdin,  “Müsa- 
vat” bayrağmı qaldırdm. Fəqət bayraqdarlığına şübhələnənlər basılmış 
uşaqlar  kibi  “ko”  degil  diyor.  Tazədən  boy  smamaq  istiyorlar.  Haydı 
millətdaşlar,  haydı  əmələ  yoldaşlar,  göstəriniz  ki,  siz degil,  onlar,  sizi 
“M üsavaf’dan ayırmaq istəyənlər aldanıyorlar.
Var olsun əmələlər, yaşasm “Müsavat” !
Türk Ədəmi-Mərkəziyyat firqəsi “Müsavat”ın Bakı Komitəsi.
“Açıq söz”,  16 noyabr 1917, JY®607
Müxtəs -  məxsusi
398
Türk Ədəmi-Mərkəziyyət ürqəsi “Müsavat”
Millətdaşlar! Aylardanbəri gözlədigimizMəclisi-Müəssisan seçkiləri 
yaxmlaşır.  Şəhərlərdə üç gün, kəndlərdə isə 7 gün yeşiklər, qutular qo- 
yulub  seçkilər başlıyacaqdır.  Seçkilər siyahı üzrədir.  Ilər kəs hankı si- 
yahıdakı adamlara tərəfdar isə o siyahını konvertə qoyub aparıb qutuya 
salmalıdır. Milli müsəlman komitələri ilə Türk Ədəmi-Mərkəziyyət fir- 
qəsi “Müsavat” firqəsinin bir yerdə bütün Zaqafqasiya milli komitələri 
ilə  siyasi komitələrinin məsləhəti  ilə Gəncə məşvərət məclisində tərtib 
olunan  millət  siyahısmm  nömrəsi  10-dur.  10-cu  nömrə  Zaqafqasiya 
türklərinə,  Rusiya  Azərbaycanma  muxtariyyət  istiyor.  Bu  nömrədəki 
adamlar istiyorlar ki, Rusiya Qoşma Xəlq Cümhuriyyətindən ibarət ol- 
sun.  Bu  cümhuriyyətdə  cəmaətin,  xəlqin  könlü  ilə  hökumət  eləsinlər. 
Hər  millətə,  yəni  öz  dili,  adəti,  dini,  məzhəbi  ilə  dolanan  cəmaətə 
özünəməxsus  muxtariyyət  verilsin.  10-cu  nömrə  istiyor  ki,  topraq- 
lar  zəhmətkeşlərin  malı  olsun.  Hər  kəsə  özü  əkib  biçəcək,  külfətini 
dolandıra biləcək qədər də yer verilsin.  Özü də bu yerlər onlara, yəni o 
rəncbərlərə  ariyə,  bürovuz degil,  həmişəlik verilsin.  Hər kəs  bir parça 
yerə malik olsun,  əksin, biçsin, nə edirsə etsin,  özü öldükdən  sonra da 
vərəsəsinə  qalsın.  Ancaq bir ölçü qoyulsun kı, bu ölçüdən artvq kimsə 
yer  ala  bilməsin.  Tainki  tazədən  mülkdarlıq  olmasın.  Tainki  tazədən 
zəhmətkeşləri, rəncbərbri əsir və dostigir etməsinlər, şirosini sormasın- 
lar.  10-cu nömrə istiyor ki, əmələlərə səkkiz saətlik iş günü təyin olun- 
sun,  zəhmət  qanuni  ilə  zəhmətkeşlərin  həqqi  qorunsun  və  onlara  hər 
növlə kömək olunsun.
10-cu  nömrə  istiyor  ki,  biz  bir  millət  olaq,  hökumətimiz  olsun, 
millətimizin  əksərindən  ibarət  olan cəmaətin,  zəhmətkeşlərin  qayğısı- 
na qahnsın, millətimizin ixtiyarı özünə verilsin, özünə bir gün ağlasm, 
özü öz ağası  olsun.  Öz cümhuriyyəti  olsun və bunun bu cümhuriyyəti 
başqa  yerli  və  milli  muxtariyyətlərlə  bərabər  olub  Rusiya  qoşma  xəlq 
cümhuriyyəti  əmələ  gətirsin.  Budur  10-cu  nömrənin  əsl  məqsədi.  Bu 
məqsəd  hasil  olunca  millətimiz  azad,  özümüz  azad,  dinimiz  də  azad