Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Əsərləri IV cild

350
Xülasə,  sərvəqt olsunlar,  fitnə və  fəsad törətmək istəyən şübhəli  fi- 
kirli, iblis niyətli  adamlara ara qarışdırmaq imkam verməsinlər.
Zabastovka əmələlərin son çarəsidir.  Onlar bu  son  çaroyə  əl  atmış- 
lar.  İmdi  böylə bir çarəni  işlətmənin  vəqtimi  idi,  degilmi  idi?  Artxq  iş 
orasınx müzakirə etməkdən keçmiş. İmdi bütün imkanlar, bütün səylər 
burasına münhəsir olmalıdxr ki, zabastovka rahətliklə, sakitliklə keçsin.
Fəhlələrin  qalibiyyəti  ancaq  bu  tədbirdə,  zabastovkanxn  sakitliklə 
keçməsindədir.
Başqa cür olursa fəsad çxxar. Fəsada bilxassə müsəlman zəhmətkeş- 
ləri, türk əmələləri yol verməməlidirlər. Çünki çxxacaq fəsaddan ən çox 
zərər görən yerli  əhali olmaları  hesabilə heç  şübhəsiz ki, müsəlmanlar 
olacaq!
Bütün  əmələ  firqələrinin rəyi  bu xüsusda budur.  Bütün Bakı  mütə- 
şəkkil  demokratiyası  ilə  bərabər  müsəlman  təşkilatlarxnxn  əzcümlə 
türk və müsəlman demokratiyasının mütəşəkkil firqəsi olan “Müsavat” 
firqəsinin də rəyi budur.
Dün nəşr  elədigi  bəyannaməsi  ilə  “Müsavat”  bütün  firqə  əzalarını 
haman bizim dəvət elədigimiz ətalət və sükunətə dəvət ediyor. Hamımx- 
za lazımdxr ki, vaqe olan bu dəvətləri eşidək. Səlamətimiz, mənfəətimiz 
bu məqul dəvətlərə qulaq asmaqdadxr!
Əvət,  millətdaşlar,  həyəcana  tutulmayalxm,  mətanətimizi,  iqtidarı- 
mızı  itirməyəlim,  bütün  qüvvətlərimizi,  bacarıq  və  səylərimizi  sakit- 
liklə səbr və mətanətə həsr edəlim, qardaşlar.
M.Ə.
“Açıq söz”, 28 scntyabr 1917, JV»576
351

Yürüdügümüz yol
İgirminci  əsrin  bariz  tocəllisi  aydm  vo  açıqca  isbat  etdi  ki,  bəşə- 
riyyətin  ümumi  məfkurəsi  hər  dürlü  qeydlərdən  uzaq  bir  hürriyyət 
və  hər  cür  təhəkküm  və  təzyiqlərdən  arı  milli  bir  müsavat  almaqdır. 
Bu  hürriyyət  bir  həqqi-təbii  olduğu  kibi  o  təbiiyyətin  bir  xüsusiyyəti 
demək  olan  milliyyət  dəxi  müsavat  şüarlarma  görə  qüvvət  və  inki- 
şafmı  əldə  edə  bilir.  İgirminci  əsr  bəşəriyyətin  tarixi  həyatma  mis- 
li  görülməyən  hadisə  və  vəqeələr yazdı.  Fəqət  bu  yazılar  arasında  ən 
gözə çarpan bir həqiqət, ən vazeh oxunan bir səhifə, milliyyətin elmi və 
fənni varlığı oldu. Atəşlər säçan, dəhşətli gumburtular çıxaran, qələlər, 
istehkamları devirən, orduları pozan,  şəhərləri xak ilə yeksan edən, bir 
millətin  qalibiyyət və məğlubiyyət höccətini  qaralayan toplar eyni  za- 
manda milliyyətin həyati-bəşəriyyədə müstəsna bir üzv, ayrı bir ünsür 
olduğunu da rəna göstərdi. Hər millətin milli bir həyat daxilində qalma- 
sı  tarix,  elmi-ictimai,  elmi-iqtisad  amillərilə  olduğu  kibi  bu  amillərin 
həqiqi  bir tərz  və  əsas  ilə paydar ola  bilməsi  dəxi  siyasi  bir  hüquq  ilə 
qabildir.
Avropa müharibəsi bəşəriyyətə milli mübarizəyi, milliyyəni ögrətdi. 
Bu  milli  təarüfün  əsrimizdə  hər  şeyin  üstündə  qaldığını  izah  və  is- 
bat etməkdən  isə  onu paydar  edəcək,  qiymət və  etibarmı  yüksəldəcək 
əsaslardan bəhs eləmək daha mətlub keyfiyyətdir.
Bilxassə bizim kibi həm məhkum, həm də milli bilgilərdən nisbətən 
məhrum bir millət üçün xaricdən dəlil və vaqeələr araşdırılmaqdan isə 
mövcudiyyətimizdə,  daxildə  duran  xüsusiyyətlərimizi,  milli  amalları- 
mızı vicdani bir etiraf ilə ortaya çıxarmaq, və əsl simamızla yolumuza 
yürümək daha müstəhsən və məqbul bir istiqamətdir.
Milli  bir  mövcudiyyət  və  təarüfdən  məhrum  qalmış  hər  hanki  bir 
qalib millət üçün bu qalibiyyət bir fəlakət olduğu kibi, bu milli təarüfə 
naiİ  olmuş  hər  hanki  bir  məğlub  millətin  də  məğlubiyyəti  həqiqi  bir 
fəlakət  olamaz.  Çünki  birinci  qalib  millət  daxili  və  xüsusi  amil  və 
əsaslardan məhrum olduğu halda ikinci məğlub fəqət bir təarüfı-milliy- 
yəyə  məzhər  olmuş  millətin  gələcəgi  daima  aydm  və  parlaqdır.  Tari-
352
xi,  bəşəriyyətin müstəsna üzvlərindən olan hər hanki bir millətin  şan- 
lı  və  şərəfli  mədəniyyətli  sənət  və  ürfanmı  qeyd  edər  ikən  o  millətin 
bəşəriyyət  hüzurundakı  böyük  və  alicənab  xidmətini  yad  etməkdən 
də əl çəkəmiyor.  Çünki bəşəriyyət və  insaniyyət cameəsini  hasil edən 
əsaslar  milliyyət  cameəsidir.  Din  cameəsinin  milliyyət  cameəsindən 
ayrı  olduğunu  da  qəbul  edəməyiz.  İbtidai  insan  əvvəl  bavəl  özlügü- 
nü dərk etdikdən  sonra bir qüvveyi-müdrikəyə  iman  etmişdir.  Halbu- 
ki insanın özlügünü dərk etməsi milli bir halətdir. Çünki bu haləti-dərk 
tarixi,  irqi-aləm  və  zaifi-əlaəza,  aləmi-heyvanat  kibi  mövzulara  bağ- 
lı  olduğu  kibi  millət dəxi  bu  mövzuların  ümumiyyətinə  daxildir.  Din 
cameəsi isə milliyyət cameəsinin bir kəmal və qayəsi olduğu üçün milli 
halət ilə dini halət arasında təbii bir surətdə münasibət daim oluyor. Bu 
münasibət millətlər arasında pək doğru denildigi üzrə dini bir beynəl- 
miləliyyət  əsasmı  ortaya  çıxarıyor.  İnsanların  hürriyyəti  nə  qədər ge- 
niş bir dairədə olursa bəşəriyyətin ümumi tərəqqisi də o qədər möhkəm 
və  qüvvətli  əsaslarda cərəyan  ediyor.  Dini  azadəlik,  milli  müsavat  isə 
bu hürriyyətin qəti və lazım ərkanındandır. İnsanlarm hürriyyəti bizcə 
hər  dürlü  təhəkküm  və  təzyiqlərin  ortadan  qalxması  və  hüquqi-ənam 
əsas  və  üsullarınm  hakim  olması  şərtilə  mümkün  ola  biləcəgi  kibi 
millətlərin müsavatı da ədəmi-mərkəziyyət və muxtariyyət amilləri  ilə 
qabildir.  Bu əsas və amilləri  təyin  etməyin  ilk sayısım  sizə  təqdim et- 
digimiz “Müsavat”ın bundan sonrakı saylarında ifa ediləcəgi üçün tu- 
tacağımız  yol  və  məsləkin  əsaslarını  imdilik  bu  qədər  göstərmək  ilə 
vəzifəmizə başlıyoruz...
Millət yoludur, həqq yoludur tutduğumuz yol,
Ey həqq, yaşa,  ey sevgili millət, yaşa, var ol!
Heyəti-təhririyya 
“Müsavat”,  10 sentyabr 1917, JVsl
Təhəkküm -  hakim olma, məhkum etmə 
Mətlub -  arzu olunan
353

Avazi-Müsavat
1914-cü ilin şəamətli günü, iyul ayınm  19-da millətlər qitahna işarə 
olan  ilk  top  açıldığı  zaman  siyasi  falçılar  bu  atışmanm  misli  tarix- 
lərdə  görülməmiş  bir  boğuşmaya  müncər  olacağını  söylədilər.  İcti- 
mai  kahinlər  dəxi  bu  müharibə  nəticəsində  bütün  şeylərin  qiymət  və 
əhəmiyyəti dəgişəcəgini elan etdilər.
Dördüncü  ildir  ki,  millətlər  biri-birini  qırıyor,  dördüncü  ildir  ki, 
məmurələr uçurulub, aclıq dünyanm hər tərəfıni bürüyor.
Bəşəriyyət  böyük,  təhəmmül  olunmaz  bir  fədakarlıqda bulunuyor. 
İnsanlar ileyhi-hərbə, o xunxar “mövəllux”a qurbanlar veriyorlar.
Adəm övladmın bu milyonlarla verdigi qurbanlar nəticəsində Həcci 
qəbul olunacaqmı?
Rusiya  inqilabı  əzimənin  hərbi-əkbər  nəticəsində  zühur  elədigi  və 
bu inqilabda elan olünan əsasati-hürriyyətin böyüklügü bir kərə nəzərə 
almırsa  o  zaman  hökm  etmək  lazım  gəlir  ki,  Adəm  övladmm  həcci 
qəbula  keçməkdə,  heç  olmasa,  rusiyalılar  Kəbəyi-amallarmı  təvvafə 
irişməkdədirlər!
Doğrudur,  inqilab  daha  genişlənməkdədir.  Doğrudur  ki,  inqila- 
bm elan  elədigi  hürriyyət,  müsavat və üxüvvət əsasları  daha tamamilə 
tətbiq  olunmamışdır.  Doğrudur ki,  inqilabı hər zaman və hər dəqiqədə 
qorxutmaqda olan  qanlı hərb hənuz  qurtarmamışdır.  Doğrudur ki,  ca- 
nını  ucuz  satmaq  istəməyən  əjdahayi-istibdad  hənuz  can  çəkişməkdə 
və axırıncı qüvvəsini toplayaraq əksinqilaba hazırlaşmaqdadır.
Əvət,  doğrudur ki,  imdi bir yanda vəlvəleyi-hərb,  bir yanda  şurişi- 
inqilab, bir tərəfdə aclıq təhdidi, bir tərəfdo də irtica qorxusu var.
Zaman təsəvvürə  gələcək ən təşvişli  zamanlardandır.  Böylə  bir za- 
manda mətbuatm, həm də müəyyən bir firqə qəzetəsinin, müəyyən bir 
fikri-siyasi naşiri-əfkarı olaraq intişarə başlayan qəzetənin vəzifəsindən 
daha ağır, ondan daha məsuliyyətli bir vəzifə təsəvvür olunamaz!
İştə,  böylə  məsuliyyətli  bir  zamanda  “Müsavat”  meydana  gəliyor; 
meydana gəliyor da -  hərbin bir an əvvəl qurtarmasını, demokratiyanm 
var  qüvvətlə  irticayə  qarşı  çıxıb  inqilab  hökumətini  möhkəm  əllərdə
354
saxlanmasını,  fikri-inqilabın  əmələlərlə kəndlilər arasında  sözlə degil, 
işlə  tərvic  edilməsini,  millətlərin  amalına  zərrə  qədər  əngəl  olmayıb 
da istədiklərinin bir an əvvəl təminə alınmasını,  Rusiyanın  federasiya 
əsası üzərində binalanmış cümhuriyyəti-ənam vasitəsilə idarə olunma- 
sını tələb edən inqilab qəzetələri ilə həmavaz oluyor.
Hürriyyət  və  milliyyət  əsasmın  qələbəsinə  imanmdan  aldığı  bir 
qüvvəti-qəlblə:  insanlara hürriyyət, millətlərə müsavat! -  diyor.
İştə, afaqı çulğamış top gurultularını qaplayan bir seyhi-intibah:
-  Avazi-Müsavat!
M.Ə.RəsuIzadə 
“Müsavat”, 10 sentyabr 1917, JVel
Avaz -  şöhrət,  səda, nərə
Şəamət -  uğursuzluq
Məmurə -  əhalisi çox olan tikintilər
Təvvaf -  Həcc mərasimində Kəbənin ətrafına dolanma
Seyhə -  nərə, bağırtı
355

Finlandiyadan dərs
Məlum  ki,  müvəqqəti  hökumət  Finlandiyamn “SeymTini  ləğv  edib 
tazədən  seçilmələrini  qərara  almış  idi.  Çünki  müvəqqəti  hökumətin 
ümidi  var idi  ki,  finvalılar köhnə üsul  və  əsaslan  qəbul  edər və  Seym 
tərəfindən  tərcih  edilən inqilabi yollardan kənar qoyar.  Bu ümidi  Fin- 
landiya  qövldən-felə  çıxardı.  Tazə  seçilən  Seymdə  əskisinə  nisbətən 
daha  az  sosial-demokratlar  vardır.  Fəqət  göründügünə  görə  bu  əhval 
milli  siyasətin  gedişini  də  dəgişdirəməmiş,  bəlkə  də  burjuaziya- 
nın  əksəriyyətini  təşkil  edən  imdiki  Seym  finlanlarm  hürriyyət  və 
istiqlaliyyəti üçün daha da mübarizəyi artırmışdır.
Şübhəsiz,  əski  Seymin cürətli və cəsarətli qədəməsi hamımızın ya- 
dma gəlir:  sosial-demokratiya fraksiyası  Seymin  sədri  ilo  birlikdə  rus 
general-qubernatoru tərəfindən möhürlənmiş qapıları smdıraraq az bir 
müddət içində bir çox mühüm muxtariyyət səlahiyyətlərinə aid qanun- 
lar  qəbul  etmiş  və  fövqəladə  bir  surətdə  işə  şüru  etmiş  idi.  Vətənpər- 
vərlik  seyhəsi  ilə  duyğulanan  finva  sosial-demokratları  qoxmuyorlar 
idi.  Müvəqqəti hökumət  isə ümidləniyor idi  ki,  tazə  Seym  daha burju 
az olur,  daha da güzəştəyə tərəfdar bulunur.  Əgər teleqraf xəbərlərinə 
qulaq versək, tazə Seym öz simasım yenə bəlli və aşkar etdi. Bu Seym 
niyət  ediyor  ki,  özünü  milli  Məclisi-Müəssisan  və  Finlandiyayı  cüm- 
huriyyət  olaraq  elan  etsin.  Vazeh  qanun  səlahiyyəti  Seymdə  ola- 
caq  və  qəreyi-icraiyyə  isə  tamamilə  cümhuriyyət  rəisinə  aid  buluna- 
caq,  cümhuriyyət rəisi isə millət tərəfindən altı il vədə ilə seçiləcəkdir. 
Cümhuriyyət rəisi eyni zamanda finva qüvai-əskəriyyəsinin baş koman- 
damdır, hərb və sülh məsələləri və müştərək dövləti məsələlərdir. Daxi- 
li  işlərdə isə Finlandiya tamamilə müstəqildir.  Əgər Finlandiya və  Ru- 
siya Məclisi-Müəssisanı  arasında  etilaf vaqe  olmazsa,  o  halda  Finlan- 
diya  gələcəkdəki  beynəlmiləl  konfransa  müraciət  edəcək  və  bu  konf- 
ransda  özünün xüsusi  nümayəndəligi  bulunacaqdır.  Bir sözlə,  Finlan- 
diya  Rusiyanm  muxtariyyətli  bir  əyaləti  olmayacaq.  Biləks  müstəqil 
bir  dövlət  olacaqdır.  Rusiya  və  Finlandiya  arasxnda  cari  olan  siya- 
si  mübarizədə  bir  cəhət  şayani-diqqət  və  mövcibi-əhəmiyyət  idi.  İn-
356
qilabın  başlanğxcxna  qədər  Finlandiya  sair  məhkum  millətlər  kibi  ta- 
rixi  hüquqlar  əsasilə  danışıb  durmaqda  idi.  Hətta  o  zamankı  Avropa 
üçün  bu  cür  danxşxqlar  daha  da  anlaşıla  bilər  idi.  1809  tarixində  Bi- 
rinci  Aleksandr  tazə  işğal  və  ilhaq  edilmiş  olan  Finlandiyaya  yalnız 
məşrutiyyət  verməgə  iktifa  etməyib  Aleksandrdan  daha  əvvəl  zəbt 
edilmiş  olan  Vıborq  əyalətini  də  geri  qaytarmış  idi.  İkinci  Aleksandr 
zamanmda isə Finlandiyanın hüquq və səlahiyyəti daha da genişlənmiş 
idi. Üçüncü Aleksandrdan İkinci Nikolaya qədər isə Finlandiya hüquq 
və səlahiyyətinin süqutu dövrüdür.
Bu  gün  isə  fmvalılar qəlb  açıqlığı  ilə  diyorlar vo  israr ediyorlar ki, 
onların  niyyət  və  məqsədləri  tarixi  bir  məşrutiyyətdən  ibarət  degil, 
biləks tamamilə istiqlaliyyətdir.  Qəribə də əsl buradadır ki, Finlandiya 
heç bir tarixdə müstəqil bir dövlət olmamış və İsveçin əyaləti daxilində 
qalmış idi.
Fəqət  heyrət  edilməsin  ki,  siyasət  aləmində  bu  cür  səhifələr  çox 
vardır.  Zatən  bizzat  fınva  diplomatları  da  Avropa  qəzetələrinin 
müxbirlərinə  söylüyorlar  ki,  “bu  gün  bizzat  Rusiya  da  Finlandiyanın 
durduğu  bir  vəziyyətdə,  yaxud  inqilabi  bir  haldadır.  Tarixi  hüquq  və 
ixtiyarlar Romanovlarm idarəsində idi.  Fəqət əskər inqilab yaparaq bu 
sülalə  əleyhinə  durmuş  və  müvəqqəti  hökuməti  vücuda  gətirmişdir. 
Binaənileyh  müvəqqəti  hökumətin  ixtiyarı  yoxdur  ki,  Seymin  qarşı- 
sında tarixi hüquq və əsasları çıxarıb səbəb və amil saysm”.
Əcəba,  Seymin  müvəqqəti  hökumətə  qarşı  mübarizə  etmək  üçün 
ümidi nərədə və nə tərəfdədir?
Bizcə  məsələ  şu  surətdədir.  Son  zamanlarm  əhvalı  və  əfkari- 
ümumiyyə  Finlandiyanm  faidə  və  mənfəətinə  müvafiq  çıxdı:  əvvəla, 
Helsinqfor  və  Vıborqda  olan  Rusiya  qüvvəyi-əskəriyyəsi  əksəriyyətlə 
bolşeviklərdəndir,  kəza  Finlandiya  sahilini  mühafizə  edən  rus  flo- 
tu  da  bolşevikdir.  Digər  tərəfdən  Baltik  dənizinin  əksəri  qismi  al- 
man  flotanun  hakimiyyəti  altındadır.  Düşmon  tərəfindən  Finlandiya 
sahillərindən  birinə  əskər  çıxarılması  qayət  mümkün  və  məlhuzdur. 
Digər tərəfdən İsveçin Finlandiyaya qarşı təvəccöh vo səmimiyyəti var- 
dır.  Bu  iki  məmləkət  əsasən  tarixi  macəralarla  yekdigərlərilə  birləş- 
məkdədir,  münasibəti-diniyyə  və  mədəniyyələri  var.  Bundan  baş- 
qa  da  bu  gün  Finlandiyamn  altıda  bir  qismi  İsveç  lisanilə  danışmaq-
357

dadır.  Nəhayət,  bir  cəhət  daha  var:  üç  ildən  bəri  davam  edən  böyük 
müharibədən Finlandiya nə iqtisad cəhətilə, nə də qüvvət etibarilə heç 
bir  zəifıyyətə  düçar  olmamışdır;  əvvəla,  gənc  və  zində  qüvvətlərini 
əldə etdi.  Saniyən, öz pulu olan mark öz qiymətində qaldı.
Finlandiya  başqa  məhkum  və  kiçik  millətlərə  yaxşı  bir  dərs  veri- 
yor.  O dərs də  şudurki, bu gün Finlandiyada milli siyasəti ən qüvvətli 
bir  surətdə  işlətən  Finlandiyanm  sosial-demokratiyasıdır.  O  sosi- 
al-demokratiya  ki,  əsla  güzəşt  etməgi  də  bilmiyor.  Əcəba,  Finlandi- 
ya  sosial-demokratları  bu  səbrsizliyi  nə  üçün  ediyorlar,  nə  üçün  Ru- 
siyanm Məclisi-Müəssisanmı  gözləyib bəkləmiyorlar?  Əcəba,  onlarda 
beynəlmiləliyyətə  məxsus  bir  əqllilik  yoxmu  ki,  milli  məsələləri  həll 
etmək  üçün  demokratiyanı  ayırmaq  degil,  etilaf lazımdır?  Finva  de- 
mokratiyası  bu  suala  müəyyən  və  aşkar  bir  cavab  ilə  müqabilə  etdi: 
hər  millətin  demokratiyası  öz  milli  məsələsini  həll  etdikdən  sonra 
beynəlmiləliyyətə doğru yürüyə bilər -  dedi.
İştə, Finlandiyadan dərs!
“Müsavat”,  1  oktyabr  1917, JV®3
. Seyhə -  bağırtı, qışqırmaq
Məlhuz -  nəzərə çarprmş; gözə dəymiş
358
“M üsavaf’m  mühazirəsi
Türk  Ədəmi-Mərkəziyyət  firqəsi  “Müsavat”  idarəsi  tərəfindən 
cümə  gecəsi  tərtib  edilən  “İsmailiyyə”  binasındakı  mühazirə  müvəf- 
fəqiyyətlə keçmişdir. Mühazirəyə əvvəla Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 
başladı.  Mərkəziyyət vo  ədəmi-mərkəziyyət  mövzui  ilə  sözə  başlayan 
natiq  dəfələrlə  alqışlandı.  Mərkəziyyət  həqqində  müfəssəl  və  aydm 
məlumat verdi. Natiq mərkəziyyəti şu surətlə təhlil ediyor idi:
“Əvvəllərdə  hökumətlər  daima  şuriş  və  ixtilal  içərisində  yaşadığı 
üçün  lazım  idi  ki,  bütün  qüvvət  və  hakimiyyəti  mərkəzə  toplayıb  hər 
cür  qarışıqhq  və  vəhşi  hallara  qarşı  mübarizə  etməgə  və  mübarizəyi 
də  bir  ahəngdə  icra  etməgə  diqqət  və  əhəmiyyət  verilsin.  Babi-Aliyə: 
mərkəziyyət  müşəvvəş  əhvalla  və  qeyri-təbii  hadisələrə  qarşı  bir  is- 
tibdad  hökuməti  görüyor.  idi.  Mərkəziyyətin  müqabili  isə  ədəmi- 
mərkəziyyətdir ki,  istibdadı hürriyyətə əvəz eləmək deməkdir.  Ədəmi- 
mərkəziyyət millətlərin hüququnu müsavi bir halda yaşaya bilmələrini 
təmin etdigi üçün istibdada qarşı həmişə mübarizə etməkdədir.  Alma- 
niyanın  şövkət  və  sətvətini  bütün  hökumət  və  dövlətlərə  göstərən 
əsaslar  bir  gözdən  keçilirsə  əlbəttə,  görüləcəkdir ki,  Almaniya  ancaq 
ədəmi-mərkəziyyət  üsulilə  idarə  olunmasmdan  bu  dərəcəyi  tapmış- 
dır.  Mərkəziyyət  üsulilə  və  mərkəziyyət  düstur  və  qanuni  ilə  ədəmi- 
mərkəziyyəti  tədqiq  edənlər  diyorlar  ki,  bu  hökumətin  zəif bulması 
deməkdir.  Halbuki hər əsasm, hər idarənin özünəməxsus bir tədqiq və 
üsul dairəsi vardır. Və əgər buüsul ilə tədqiqatdabulunsaq, heç şübhəsiz 
o  zaman  təsdiq  edəriz  ki,  ədəmi-mərkəziyyət  əvvəla  millətlərin  həyat 
və  fəaliyyət  qüvvətlərini  artırdığmdan,  sonra milli  təarüfi,  milli  ehti- 
yacları  təmin  etdigindən  əlbəttə  ki,  ədəmi-mərkəziyyətlər  təşkil  edən 
bir böyük hökumət də daima nicat və tərəqqiyə doğru getmiş olur. Əlli 
milyonluq  türk  aləmi  və  Rusiya  müsəlmanlığı  dəxi  bu  amaldan,  bu 
tələb etdigi həqdən heç bir zaman məhrum olmaq istəməz. Milli nicatı- 
mız ədəmi-mərkəziyyətin qələbəsi, milli hürriyyətimiz və milh qüvvə- 
timiz  ədəmi-mərkəziyyətin  müzəffəriyyətidir”.  Natiq  sürəkli  alqışlar- 
la salamlandı.
“Müsavat”,  13 oktyabr 1917, JV®4
Müşəvvəş -  təşvişli, həyəcanh
359

Bizim “qərəzimiz”
“Müsavat”  milli  bir firqə  olduğundan hər işində,  hər təşəbbüsündə 
millətin mənafeyini gözləməkdədir. Onda ki, Bakıda Milli Komitə yeni 
təşkil  edilmişdi,  onun  işini  cəmaətimizdən bir çoxu bilmiyordu,  “Mü- 
savat”  firqəsi  öz işlərini  ikinci dərəcəyə buraxıb cəmaət arasında Mil- 
li  Komitə  lehinə təbliğatda bulunuyordu.  O  zamanda ki,  Milli Komitə 
əleyhinə bir çox bədgulər vardı, onun dağılması istənilirdi və onu yeganə 
müdafiə edən istər nəşriyyat ilə, istər təbliğat ilə bədgulərə cavab verən 
“Müsavat” firqəsi idi. Hətta bir çoxları “Müsavat” əleyhinə bu sözü də 
çıxarmışlar idi ki,  guya “Müsavat” firqəsini Milli Komitə təşkil etmiş, 
“Müsavat” firqəsi Milli Komitənin parası ilə əmələ gəlmişdir.
“Müsavat”  firqəsinin  vaxtilə  Milli  Komitə  lehinə  bu  qədər  ciddi- 
cəhddə  bulunmasınm  səbəbi  nə  idi?  Məclislərə,  mitinqlərə  natiqlərini 
göndərib  Milli  Komitənin  əhəmiyyətindən  və  cəmaətə  verəcəgi 
faidəsindən bəhs etməkdə bir qərəzimi var idi?
Əvət,  “Müsavat”  firqəsmin  bir  qərəzi  var  idi.  O  qərəz  onun  tut- 
duğu  məsləkinin  iqtizası  idi.  Bu  qərəz  də  ancaq  türk  millətinin  və 
müsəlmanlarının mənafeyi idi.  Hər zaman bu milli mənafe nəzərdə tu- 
tulub  hərəkət  ediliyordu.  Bu  hal-hazırda yenə  bu  məqsədlə  çalışıldığı 
kibi bundan sonra da bu qərəzlə çahşılacaq.
Lakin  təəssüf ediləcək  bir  hal  var  ki,  Milli  Komitənin  bədguləri 
yenə var, yenə ciddiyyətlə komitənin dağıdılmasma çalışıyorlar.  Onun 
qədr və qiymətini  və  əhəmiyyətini  cəmaət arasmda aşağıya endiriyor- 
lar və bir az müvəffəq də oluyorlar. Budur ki, Milli Komitə əvvəlki kibi 
işləyə bilmiyor.  O  vəqtinin bir- çoxunu ancaq ortada olan  intriqalar  ilə 
keçirməgə məcbur oluyor. 
i'
Necə ki  məlumdur  ki,  duma. seçkilərinə  cəmaəti  hazırlamaq  üçün 
Milli  Komitə  vəzifəsi  icab i’olaraq  ta  iyun  və  iyul  aylarından  bəri 
işləməkdədir.  Bu  xüsusda  “Müsavat”  üzvləri  də  hər  zamankı  kibi  öz 
müavinətini etməkdə idi. İbtida bir proqram tərtib edilmişdi ki, vəqtilə 
təb  edilib  cəmaətə  paylandı.  Sonradan  bir  namizədlər  siyahısı  tərtib 
edilib Milli Şuraya təqdim edildi. Milli Şurayı dəvət etməkdən məqsəd 
bu idi ki, haman siyahıyı tənqid eləsin. Hətta Şuranın sədri öz nitqində
360
diyordu ki, komitənin şurayx dəvət etməkdən məqsədi budur ki, siyahı- 
ya baxsm. İxtiyar şuradadır, kənardan lazım bildigi adamlardan haman 
siyahıya əlavə edə bildigi kibi haman  siyahıdan istədigi şəxsləri çıxar- 
da bilər. Habelə yenə ixtiyarı var ki, bu siyahıyı əbədən qəbul eləməyib 
yenidən bir siyahı tərtib eləsin.
Komitənin bu bəyanatı hüsni-təvəccöh ilə qarşılanacağı bir anda şu- 
rada bir qiyamətdir ki, qopmuşdu. Əvvəlcədən hazırlanmış bir surətdə 
hər natiq komitəyi tənqid ediyor, hətta ona hücum belə ediyordu.
Əcəba,  komitə  burada  vaqeən  bir  günah  işmi  işləmişdi.  O  özünə 
həvalə  olunan  bir  vəzifəyi  yerinə  yetirmişdi.  Bir  çox  damşıqlardan 
məclis  nümayəndələrinin nümayişkəranə bir surətdə  məclisi  tərk  edib 
getdikdən  sonra  şura  yenidən  siyahı  tərtib  etmək  üçün  bir  komisyon 
intixabına  qərar  vermişdi.  Lakin  məclisdə  əksəriyyət  olmadığı  üçün 
ikinci  bir  iclas  dəvət  etməgi  təhti-qərara  almışdı.  Lakin  ikinci  iclasa 
təsisə  yüz  səksən  nəfər  üzvdən  ancaq  otuz  nəfər  gəldigi  üçün  məclis 
yenə  baş tutmayıb qərar vermədən dağıhb  getmişdi.  Bu halların şahi- 
di  olan  “Müsavat” firqəsi  Komitənin  artıq siyahı  çıxarmıyacağmı  gü- 
man edərək öz üzvlərindən bir siyahı tərtib edib onu keçirmək üçün la- 
zım gələn təşəbbüslərdə də bulunmuşdu.  Ancaq siyahıyı tərtib etdikdə 
böylə bir mülahizəyi nəzərə almışdı ki, əgər Milli Komitə öz tərəfindən 
bir siyahı  çıxararsa onsuz da Bakıda əqəliyyətdə qalan müsəlmanların 
səsi  təfriqəyə  uğramamaq  üçün  öz  siyahısından  keçsin.  Buna  görə  də 
onu  lazım  gələn  yerinə  təqdim  etməyib  axırmcı  günədək  göziüyordu. 
Nəhayət,  15  oktyabrda Milli  Komitənin  iclasmda bu xüsusda  yenidən 
müzakirə  edildi.  “Müsavat”dan  başqa  siyahı  tərtib  edən  dəstəiərin 
nümayəndələri  ilə  bu  barədə  sözləşdi.  Nəhayət,  əksəriyyəti-ara  ilə 
müttəfiq bir siyahı tərtibi  qərara alındı.  Bunun üçün hər tərəfin nüma- 
yəndələrindən ibarət bir komisyon  seçildi.  Mütəəssüfanə komisyon ra- 
zılaşa bilməyib bir iş görmədən dağıldı. Nəhayət, komitənin  17 oktyabr 
tarixli  iclasında  təkrar bu  məsələ  müzakirəyə  qoyulub  hər  necə  olur- 
sa-olsun komitə adından bir siyahı verilmək lazım görüldü.  “Müsavat” 
nümayəndəsi firqənin qərarmı komitəyə bildirib dedi:
-  
Necə bir siyahı olursa-olsun,  əgər komitə onu təsdiq edərsə ancaq 
cəmaət arasında ixtilaf düşməmək üçün “Müsavat” güzəştə gedib öz si- 
yahısım milli mənfəətə fəda edər.
361

Budur ki, filmoclis bir siyahı tərtib edildi.
“Müsavat”  firqəsinin  böylə  bir  fədakarhqda  bulunmasınm  səbobi 
məlumdur. Bunda heç bir qərəz də yoxdur. Onun yeganə bir qərəzi var- 
sa, o da türk millətinin və müsəlmanların ittihadı və səadətləridir. “Mü- 
savat” bu məqsədlə təşkil olunmuş, bu məqsədlə işləmiş və bu məqsədlə 
də işləyəcək. Çünki:
Millət yoludur, həqq yoludur tutduğumuz yol,
Ey həqq, yaşa, ey sevgili millət, yaşa, var ol!
M üsavatçı
“M üsavat”, 20 oktyabr  1917, JVa5
Bədgu -  iftiraçı, qeybətçi 
İqtiza -  lüzum, tələb 
Filməclis -  məclisdə