Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Əsərləri IV cild

M.Ə.RəsuIzadə 
“Açıq söz”,  18 sentyabr  1917, JV®568
Eraz -  ərz etmə, böyüklərə demə 
Raddə -  dərəcə, mərtəbə 
Mötəhəvvər  - cəsarət 
Əmdən -  qəsdən, bilərəkdən
337

Federalizmin qələbosi
Millətlər  biri  digəri  ardından  Rusiya  cümhuriyyətinin  federasyon 
üsulu üzərinə qurulması tolobindo olduqlarmı bildirdilər.
Yalnız millətlər degil, xüsusi şərait təhtində yaşayan vilayətlər də bu 
rəylə şərik olduqlannı göstərdilər.
Federasyon tərəfdarı olan millət, fırqə və vilayətlər Ukrayna paytax- 
tmda federasyon fikrinin qaynar bulağı olan Kiyevdə toplanan millətlər 
qurultayı dəxi  son sözünü söylədi.
Rusiya  binayi-cümhuriyyəti  federasyon  təməli  üstündə  qurulacaq. 
Millətlərə milli-məhəlli muxtariyyət verilacək!
Bunu yalnız millətlər, firqələr və vilayətlər degil, müvəqqəti inqilab 
hökuməti də müvafiq görməkdə, millətlər qurultayındakı nümayəndəsi 
Slavinskinin dili ilə böylə deməkdədir ki:
“Rusiyada gərək milli  və  gərək  siyasi  hürriyyətləri  təmin  edən bir 
şəkli-idarə varsa, o da muxtariyyət və federasyon şəkli-idarəsidir”.
“Hökumət Məclisi-Müəssisandan  əvvəl  federasyon  elanına kəndini 
həqli görmüyor. Fəqət bununla bərabər məhəllərdə bu xüsusda görülən 
işlərə məmaniət də etmək istəmiyor”.
Qafqasiya Rusiyanın bu xüsusda ən geri qalmış qitələrindəndir.  Bu- 
rada  muxtariyyət  fikri,  federasyon  idealı  ta  qədimdən  bəri  fıkir  və 
proqramları  işğal  etmiş  və  inqilabın  əvvəlbrində  bilxassə,  Gürcüstan 
səmtindən muxtariyyət sədası yüksəlmişsə  də, hüsni-qəbul  görməmiş. 
Gürcü  federalistləri  Gürcüstanda  qüvvətli  olan  sosial-demokratlar 
tərəfindən təzyiq  altına alınmışlardı.  Həmçinin ilk dəfə Bakıda  topla- 
nan Qafqasiya müsəlman qurultayınm federasyon həqqindəki qərarı da 
Qafqasiya sosial-demokratlannm xoşuna gəlməmişdi.
İnqilab  hərəkətini  davam  etdirdi.  Nəhayət,  zaman  gəldi.  Məclisi- 
Müəssisan dəvəti yaxmlaşmaya başladı. hər tərəfdən xüruşan bir sel id- 
rak  şəklində  gələn  federalizmə  Qafqasiyanm  mərkəziyyətçi  sosial-de- 
mokratları dəxi hesab vermək məcburiyyətində qaldılar. Bu hesaba da- 
xil olub da tədiyə olunan vəkilbrdən birisi heç şübhəsiz ki, keçən nöm- 
rəmizdə elan olunan beynolfərq Gürcüstan Şurayi-Millisinin təşkilidir.
338
Gürcüstan  Şurayi-Millisinə  Qafqasiya  sosial-demokrat  cərəyanım 
idarə  edən  gürcü  sosial-demokratları,  Jordaniya  ilə  Çxenkeli  kibi  piş- 
rovlar dəxi daxil olmuşlardır.
Başda  sosial-demokratlar  olmaq  üzrə  bütün  Gürcüstan  firqələrini 
birləşdirən  Gürcüstan  Şurayi-Millisi  köhnə  sosial-demokrat  ənənə- 
sinin  xatirini  saxlamış,  federasiya  sözünü  dilinə  gətirməmişdir.  Fəqət 
iş  sözdə  degil,  mənadadır.  Məna  isə  Gürcüstandan  ötrü  milli-məhəlli 
muxtariyyət tələbindən ibarət. Həm də bu tələblə Məclisi-Müəssisandan 
əvvəl  belə  hesablaşmaq,  müvəqqəti  hökumət  tərəfindən  m illətbrin 
hüquqi-siyasiyyəsinə ehtiram etmək tələb olunmaqdadır.
Demək  ki,  Rusiya  demokratiyasmı  incitməmək  üçün  gür- 
cü  federalistlərinin  ağzına  vuran  sosial-demokratlar  imdi  özləri 
federalistlərin  istədikləri  təşəbbüsü  Petroqraddakı  demokratiya  şura- 
sından tələb ediyorlar.
İştə,  federalizmin qələbəsi!
Nikolay  taxtdan  düşürüldükdən  bir  az  sonra  Rusiyamn  cümhu- 
riyyətdən başqa bir üsuli-idarə  ilə mümkün degil  idarə  oluna biləcəgi 
həqqində hər kəsə  adətən bir qənaət gəlmiş,  bütün firqələrlə  qurultay- 
lar haman bu məsələdə qətnamələr çıxarmışlar. Kadetlər belə proqram- 
larını o yolda təshih etmişlərdi. Nəhayət, cümhuriyyət qənaəti bir əmri- 
vaqe halında elan edildi. İmdi Rusiya cümhuriyyət binasının yalmz fe- 
derasyon təməli üzərində qaim olacağı bəddihiyyat dərəcəsinə gəlmək 
üzrədir.
İmdi  artıq  şübhə  yoxdur  ki,  Rusiya  Məclisi-Müəssisanı,  hökumət 
nümayəndəsinin  m ilbtlər  qurultaymda  dedigi  kibi:  cümhuriyyətdən 
geri  dönməyib pək  ilərilərə gedəcəkdir.  Bu “iləri”  isə heç  şübhəsiz ki, 
milli-məhəlli muxtariyyətlər üzərinə müəssəs federasyondan ibarətdir.
Fəqət bununla bərabər bir şeyi də millətlər nəzərlərindən dur tutma- 
lıdırlar, bilməlidirlər ki, bu qədər bədihi surətə yetən hədəf muxtariyyət 
hazırhqları  olsun.  Baxüsus ki, bu hazırlığa “hökumət məmaniət etmək 
niyətində degildir”.
Hazırhq məsəbsinə gəlincə,  ən ziyadə biz Qafqasiya müsəlmanları 
kəndimizi  tənqidə başlamalı,  əldəki  fürsətdən  istifadə  cəhətini  düşün- 
məliyiz.  Bunu ələlxüsus  hər növ milli  amal  və  milli  təşkilata zidd ge- 
dən  sosial-demokratlarımız  zaman  və  məkan  düşünmədən  yapdıqla-
339

n   saysız  hərəkətlərindən  zövqlənən  müxalifətçilərimiz  nəzərə  almalı- 
dırlar.  Görməlidirlər Gürcüstan  Şurayi-Millisini,  anlamalıdırlar ki,  si- 
n if mübarızəsi  hökmü,  firqə  ixtüaflarının vücudu  ilə  bərabər millətin 
hüquqi-siyasiyyəsini  müdafiə  üçün  birləşmək  nəinki  mümkün,  bəlkə 
də vacibdir.
Bu bir fürsətdir ki,  zamamn hökmü:  bu bir borcdur ki, məkanm iq- 
tizasıdır.
M.Ə.
“Açıq söz”, 19 sentyabr 1917, JV»569
Xüruşan -  gurlayıcı 
Tədiyə -  ödəmə, əldə etmə 
Bəddihiyyat -  aksioma 
Müəssəs -  təsis edilmiş 
Dur -  uzaq 
Bədihi -  aydm
340
Bakı uyczdi həqqində üç nəzər
Bunlardan ikisi əvvəldən vardı. Birisi də tazə çıxdı.
Məqsəd  Bakı  uyezdinin  özünü  idarə  etməsidir.  Qafqasiyaya zems- 
tvo vermək məsələsi köhnə üsuli-idarə zamanmda da vardı.  Bu məsələ 
köhno  idarənin  dəftərxanələrində  müzakirə  ediliyordu;  ara-sıra müşa- 
virələrə də  salmıyordu.  O  zamanlar Bakx uyezdi bir zemstvo vahidimi 
olsun?.  Yoxsa  mədənlər  kəndlərdən  ayrılıb  özlərinə  məxsus  bir  idarə 
halınamı qoyulsun? -  deyə bir mübahisə vardı.
Neft  mədənlərinin  idarəsini  inhisara  almış  Sovet  syezdçilər,  başqa 
sözlə  erməni burjuaları  var qüvvələrilə səy ediyordular ki,  mədənlərin 
kəndlərdən  ayrı  özlərinə məxsus bir idarəsi  olsun.  Məqsədləri  də bəlli 
idi.  İstəmiyorlardı  ki,  əllərinə almış olduqları işə başqaları da qarışsın. 
Onlar neft milyonlarına hakimi-mütləq olub qalmaq arzusunu bəsliyor; 
başqa  heç  bir  mətləbə  qulaq  vermək  istəmiyorlardı.  Öz  mətləblərini 
həqli  çıxarmaq  üçün  diyorlardı  ki:  mədənlərin  özünəməxsus  ehti- 
yacı,  özünəməxsus  həyatı  var.  Halbuki  kəndlər  -   onlarca  -   “hər  növ 
mədəniyyətdən ari qara müsəlman cəmaətindən ibarətdir. Onlara idarə 
lazımsa zemstvo idarəsi verilməlidir”.
Məlum  işdir ki,  o  zamanlar bu “qara müsəlman  cəmaətindən” ötrü 
dəftərxanələrə getmək,  müşavirələrdə bulunmaq imkanı yox idi. Fəqət 
bir dərəcəyo qədər və dəftərxanə və müşavirələrdə bulunmaq imkanm- 
da olan müsəlman ürəfası erməni neftçilərinin bu həqsiz tələblərinə la- 
qeyd  qalamazlardı.  Həm  qalmadılar  da.  Sovet  Syezdin  mədən  idarəsi 
təsəvvürünə  qarşı  müsəlman  ürəfası  uyezd  zemstvosu  layihəsini 
müdafiə  elədi.  Mədənlər  kəndlərdən  ayrılmaz  dedi.  Çünki  mədənlər 
Bakı  kəndlərindən  ayrılarsa,  o  zaman  kəndlər  qüvveyi-maliyəcə  zəif 
düşərlər;  zəif düşən bu zavallı  kəndlər  isə  axıra qədər zavallı  olub  qa- 
larlar.  Hər növ mədəniyyot və abadlıqdan məhrum edilərlər.
Bakı  uyezdinə,  uyezddəki  toprağın  bərəkətsizliginə,  kəndlərin  nə 
dərəcədə sərvət və samansız olduğuna  bəlod olanlar bilərlər ki,  müsəi- 
man  ürəfasmın  bu  nəzəri  əsas  ctibarilə  kəndistan  demokratiyasınm 
mənafeyini müdafiədən ibarət idi.
341

Kondlərin  mədonlərdon  ayrılmaması  -   iştə,  müsəlman  ürəfasınm 
tələbi,  iştə, müsəlman demokratiyasının eyni mənfəəti!
Mədən  əmələsinin  mənfəətlorini  müdafiə  adıyla  meydana  çıxan- 
lar  birinci  nəzərə  erməni  burju nəzəri  deyib,  ikincisinə  də  müsəlman 
bəylərinin  fikri-əzasmxn  admı  verdilər.  Üçüncü  bir  nəzər  çıxardılar: 
mədənlərin şəhərə bitişdirilməsi.
Köhnə  idarə zamanmdakı  zemstvo üsullarına görə bu tənqid bəlkə 
də  doğru  idi.  Çünki  kəndlərə  veriləcək  seçki  həqqi  ümumi  olmaya- 
cağından  yəqin  bu  həqdən  kəndlilər  degil,  bir  takım  qolu  güclülər, 
mütəqəllibələr faidə görə biləcəklərdi. Buna görə də zənn etmək olardı 
ki,  mədən ayrı bir idarə olursa,  əmələlərin  işi yalnız mədənçilərlə  ola- 
caq;  halbuki kəndlər də  buraya qatışsa burjualar ilə  mülkdarlar əlində 
qalacaqlardır.
Fəqət  inqilabdan  sonra  iş  böyta  olmamalıydı.  Artıq  dördquyruqlu 
seçki  üsulu  Rusiya  idarələrinin  guşo  daşını  toşkil  etmişdi.  Demək ki, 
mədəndə də, kənddə də ixtiyar məhdud adamlarm degil, çoxluğu təşkil 
edən fəhlə ilo rəncbərlərin əlindədir.
Buna görə dəxi əslində siyasi bir intriqa qəsdilə meydana çıxan üçün- 
cü nəzərin müdafeləri,  yəni  mədənlərin kondlordən ayrılıb  da hökmən 
şəhərə bitişməsini  istəyənlər nahaq yerə  ortaya müğalitə atıyorlar.  On- 
ların müqəllidi  “Hümmət”  qəzetəsi  dəxi  bihudə yerə hər kəsi  inandır- 
maq istiyor ki:
“Bu gün mədon və bunlara bağlı kənd əhalisi nə zemstvoda müsəl- 
man  bəylərinin  əlinə  düçar  olmaq  və  nə  xüsusi  mədən  zemstvosun- 
da  erməni  sərmayədarlarma  giriftar  olmaq  istəməyib  özü  uca  səs  ilə 
şəhərə bitişmək xahişini izhar edir”.
Hər  şeydən  əvvəl  təkzib  edəlim  ki,  kəndlərdən  heç  biri  şəhərə 
bitişməyi  yüksək  degil,  alçaq  səslə  olsa  belə  istəməmişdir.  Biləks 
“Hümmət”  qəzetəsinin  qulağı  açıq  olsaydı  Suraxanıdan,  Ramanadan, 
Xilədən,  Keşlədən  və  sair  kəndlərdən  gələn  sədaları  eşidərdi.  Göz- 
ləri  bir  az  da  kəndçilərin  mənfəətini  görə  bilsəydi  məzkur  kondlərin 
bu xüsusda aldıqları qətnamələri oxurdu.  Bu qətnamələrdə mədənlorin 
şəhərə bitişməsi degil, uyezd zemstvosu tələb olunuyor. Bu mitinqlərdə 
kəndlərin şəhərə bitişməsi degil, mədənlərdən ayrılmaması tələb olunu- 
yor.  Bu iki tələb arasmda bir “azca” fərq olsa gərək.
342
Uyezd  zemstvosu  olursa,  yəni  mədənlərlə  kəndlər  bir  idarəyə  tap- 
şırılırsa,  erməni  sərmayodarları  ilə  müsəlman  bəyləri  omələlərlə 
rəncbərləri  sıxacaqlarmış.  Buna  görə  də  həm  mədənlər,  həm  də  onla- 
ra bağlı olan kəndlər şohərə bitişmək istiyorlarmış.  Onlar bu bitişmək- 
lə əcəba, düşmənləri burjua ilə bəyə qarşı hanki qüvvəyi qazanmaq is- 
tiyorlar? Şəhər demokratiyasınımı?
Anlaşılmıyor.  Mürşidləri  Şaumyan  mədənləri  şəhərə  bitişdiri- 
yor ki,  burada  şəhər burjualarını,  “bəhimi  mübarizə”  ilə  məşğul  olan 
“əhalini” (obıvatel) əqlləndirsin; buraya sinfi mübarizə köçürsün. Fəqət 
müridlərin sözündən çıxır ki, hayır, mədən əmələsi ilə onlara bağlı olan 
rəncbərləri ağaların əlindon qurtarmaq üçün mədənləri şəhərə bitişdiri- 
yorlar.
Mürşidmi  mötəbərdir,  yoxsa  mürid?  Onu  artıq  siz  özünüz  ayırd 
ediniz!
Uyezd zemstvosu müsolman bəylərinin nəzəriyyəsi imiş, “Açıq söz” 
ilə  “Müsavat”  da  bu nəzoriyyəyi  müdafiə  edərkən bəylərlə  müsəlman 
sərmayədarlarmm  mətlobinə  rəvac  veriyorlarmış.  “Hümmət”in  əvam 
firibligi  (demaqogiyası) böylə iqtiza ediyor.  Fəqət bu nəzəriyyonin bəy 
nəzəriyyəsi  degil,  bitərof və  biqərəz  bir  mühakimə  nəticəsi  olduğunu 
bəndən degil, keçən mart intihalarında müvəqqəti inqilab hökumətinin 
təşəbbüsilə  daxiliyyə  vəzarətində  vəzir  müavininin  riyasəti  altm- 
da  comaət  müəssisəlorinin,  siyasi  firqələrin,  milli  nümayəndələrin 
iştirakilə  ictima  edən  xüsusi  məhəll  və  zemstvo  islahatı  komitəsin- 
dən eşitdiniz.  Bu komissiyamn Zaqafqasiya zemstvosu həqqində aldığı 
qərarlardan  11-ci maddosi diyor ki:
“Bakı mədon dairəsi nə xüsusi bir idarə hahna qoyulsua, nə də Bakı 
şəhərinə bitişdirilsin. Çünki mədənlor şəhərə bitişmoli olseydi, o zaman 
şəhər qorardadı bilatəxir onlara da şamil olmalıydı ki, bu da Zaqafqasi- 
yada zemstvo  işini  gecikdirər.  Digor tərəfdən  də mədən  dairəsinin  da- 
imi  və  müəyyən  sərhəddi  olmamaq və  bu  dairodəki  ərazinin  zemstvo 
ərazisi  ilə  arındırmamaq  surətdə  qarışıq  olduğu,  həmçinin  mədənsiz 
uyezdin  maliyyəcə  zəifligi  mədənlərin  xüsusi  bir  idarə  halına  qoyul- 
ması əleyhindodir”.
Yoxsa inqilab hökuməti tərəfindən təşkil olunan Petroqrad komisyo- 
nu Bakı bəylərinin mənafeyini müdafiə ediyor?
343

Hər  bitərof bir  adam  üçün  məsələ  aşkardır;  bir  takım  fırqə  müla- 
hizələrindən  ötrü  80 minlik kəndistanı həyat sərçeşməsindon məhrum 
etmək, əti sümükdən ayırmaq olmaz. Petroqrad komisyonu da böylə dü- 
,  şünmüş, yalnız “Hümmət”dəki füqərayi-kasibə tərəfdarı bunu qanmaq 
istəmiyorlar. Kəndlilərin degil, mədəndəki müsəlman əmələlərin səsini 
belə  eşitməyib  məsələni  bütün  mənasilə  müğalitəyə  salıyorlar.  Qöv- 
lü degil,  qaili  (sözü  degil,  söyləyəni)  çürütmək məqsədinə  düşüyorlar. 
“M üsavaf’çı Rəsulzadə həqiqətən də kəndçi tərəfdarı isə, neçün toprağı- 
nı müftə olaraq əkinçiİərə vermək istəmiyor da mənsub olduğu firqənin 
topraq  həqqində  “yerlər  adilanə  bir  qiymətlə  kəndçilərə  veriləcək” 
maddəsinə  iştirak  ediyor,  deyə  səmimiyyətimizi  şübhələndirmək  is- 
tiyorlar.  Fəqət  hafizəsizlikdənmi,  yoxsa  diqqətsizlikdənmi,  nədən  isə, 
Türk Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsi  “Müsavat” proqramımn başma yazı- 
lan ixtarı oxumuyorlar. Bu ixtarda deniliyor ki: “Müsavat toprağm bila- 
əvəz alınıb toprağı işlədənlərə verilməsi rəyindədir”.
Bundan  keçəndən  sonra anlamaq  istiyoruz  görək ki,  bəy  və xəzinə 
yerlərini  kəndçilərə  müftə  vermək  surətilə  kəndistan  zemstvosunun 
halı necə düzələcəkdir?
Əgər yerin  altındakı  sərvət qəsd  edilərsə,  bu  sosial-demokrat nəzə- 
riyyəsi ilə kəndçilərə degil, dövlətə mal  ola bilər.
Mürşidləri Şaumyan “Tiflis komisyonu” hüzurunda bəni bu qəziyyə 
ilə  cərh  etmək  istiyordu.  Toprağın  üstündən  əkib-biçmək  vasitəsilə 
istifadəyə  gəlincə,  yel  aparmış  dağlar,  bitkisiz  şoranlardan  ibarət, 
təbiətdən  yoxsul  yaranmış  topraq  istər  kəndçi  əlində  olsun,  istərsə 
mülkədar, zemstvo kassasmın halına heç bir faidə etməz. Ələlxüsus ki, 
Bakı uyezdində  təsəvvür olunan böyük mülkdarlar da,  böyük mülklər 
də yox.
Qəribədir,  mədənlərin  kəndlərdən  ayrılması  ilə  Bakı  uyezdinin 
nə  kibi  səfil  bir hala  düşdügünü  söylədigimiz  zaman  sosial-demokrat 
Roxlinlər mətləbi anlıyor, heç olmasa kəndçilərə təzminat vermək fikri- 
ni düşünüyorlar. Gözləməlidir ki, bu dərd aşinalığım “aşinalar” edəydi. 
Fəqət  onlar həqiqəti  görməmək və ya  daha  doğrusu  kəndi  vəziyyotlə- 
rindən  ötrü  sərfəsiz  olan  həqiqəti  göstərməmək  üçün  göz  örtüyor,  ör- 
tünüyorlar.
344
Varsın  kəndlər  səfil  qalsın;  varsm  uyezd  viran  olsun,  onlar  başqa 
rəydə  olamaz.  Mürşidlərindon  ayrılamazlar:  aman  demokratlıqlarma 
şübhə gələr!
İşto, məntiq,  iştə, ruh!
Kimdə  bu  məntiq  yoxsa  -   sərmayədar,  kimdə  bu  ruh  yoxsa  -  
bəydir!...
Görüyorum  o  günü  ki,  dünyaları  sərvətə  tutan  neft mədənləri,  ya- 
nındakı Bakı kəndçiləri yoxsul zemstvo daxilində səfil qalaraq:
Mən əz bikakan hərgez nə naləm,
Ke, bər mən horçe kərd an aşna kərd!1 -  
kilayəsini virdi-zəban ediyorlar.
M.Ə.Rəsulzadə 
“Äçıq söz”, 19 sentyabr  1917, JVe569
Bəhimi -  sərt
Təqid -  anlaşılmazlıq
Mütəqəllibə -  aferist, dələduz
Corh -  yaralama, qəlb smdırma, sancma, təhqir etmə
Virdi-zəban -  dilin(in) ozbəri
1  Mən bu işsizlorin alindən heç vəqt gileylonmirom, 
Mənə nə etdisə, o tanış etdi.

Böyük bir itik
Tavatürlə  aldığımız  müəssif xəbərlərə  görə  türk  şairi  Tofiq  Fikrət 
bəy ölmüşdür. İştə,  “tarixi-qodim”in bir cilvəyi-dühası daha!
Türk  ədəbiyyatmın  Osmanlı  şivəsi  ilə  aşina  olanlar  bu  gün  sənət 
naminə  duyduğumuz böyük bir təsirlə  vəfatını xəbər verdigimiz Tofi- 
qin “tarixi-qədim”ini bilməz degildirlər.
“Tarixi-qədim”i,  bu  dövri-Həmididə  degil,  əsri-hürriyyətdə  belə 
Türkiyə həqayiqinə sığmayan dəhşətli mənzuməyi görməyən, bilməyən 
varsa -  qanlı müharibəyi görsün.
Fıkrət  dünyamn  yaradılışmdan  bəri  keçirdigi  dəhşoti,  vəhşəti 
kəndisinə məxsus bir qüvveyi-təsvir ilə qələmə almış:
“Din şəhid istər, asiman qurban
Har zəman, hər məkanda qan, qan, qanf” -  deyə, Adəm oğlunun da- 
ima qan içində qan içib, qan qusduğunu bildirmişdir.
Bir şair üçün  təsaviri-xəyaliyyəsini həqayiqi-həyatda görmək;  kən- 
disinə daldığı zoman kəndi hissiyyatım oxşamaqüçün yazdığı nəşidələri 
görmədigi, bilmədigi ağızlardan  eşitmək nə böyük bir hədiyyə,  nə bö- 
yük bir zövqdür!
“Tarixi-qədim”  bütün  dəhşətlərilə  təkərrür  etdi.  Şair  xəyahnda tə- 
cəssüm  etdirdigi  əlvahi-fəcayei  bizzat  tamaşa  elədi.  Nə  dəhşətli,  nə 
mənfur, nə üryan bir həqiqot təsvir etmiş olduğunu bütün şairligilo dərk 
etdi.  Dərk etdi  də dayanamadı.  Haman gözlərini qapadı, bütün dünya- 
yı boğan qanları, məmurələri yakan vulkanları, gözləri qapayan sisləri 
görmək istəmədi.
Tofiq Fikrət öldü!
Qəribədir  ki,  aldığımız  xəbərlərdən  bir  qismi  Tofiqin  çıldırdığmı, 
digər qismi isə vərəmlədigini bildiriyorlar.
Fikrət çıldırmış!..  Çıldıra bilər;  çünki insani duyğularla həssas olan 
bu  qəlbi-rəqiq  boşəriyyətin  min  dürlü  vəhşətlərlə  cilvələnən  çılğm  si- 
masını görüncə çıldırmaya bilməzdi!
Tofiq vərəmləmiş!..
346
Bütün  bəşəriyyətin  dərdi  ilə  dordmond,  bütün  dünyanın  fərəhi  ilo 
fərəhmənd olan bu qəlbi-müşfiq afaqı çulğayan səfaləti görünco olbəttə 
ki, vərəmlənər!
- k i t ' k
Şairləri çıldırtan, böyük qolbləri vəromlodən bu qanh ülər millotlərə 
yalmz  maddi  degil,  mənovi  bir  çox  xosarətlər  dəxi  toxundurmuşdur. 
Millətlər  yalnız  məmlokətlor,  şəhərlor,  qəlolər  itirmomişlərdir.  Bu 
itiklər nə qədər ağır olsa da qaytarüır, əvəzi bulunur şeylordir.  Halbuki 
dühayi-hərb millotlərdən qaytarılmaz qurbanlar almışdır.  Bəşəriyyətin 
ən böyük faciəsi də buradadır.
Belçikalılar yalmz Liej, Mubij, Namyur, Anvers və Brüssellərini de- 
gil, Emillorini Verxarnlarmı da ğaib etdilor.
Fransızlar yalnız  zongin  Şimal  quberniyalarım  degil;  müharibonin 
ta ibtidasında ikən Joreslorini itirdilər.
Avstriyanm  xəsarəti  yalmz  Qaliçiyadan  ibarət  degildir.  Adleri 
itirmək Avstriya demokratiyasından ötrü daha böyük itikdir.
Romaniya yalmz xarabəzara dönon şəhərlərini degil, Karmen Silva- 
smı da ağlayır.
İngiltəro  zahirdə heç  bir şeyi  itirməmişdir,  deniliyor.  Ilalbuki  Kiç- 
nerini  itirmiş.
Almaniya yalmz  koloniyalanm  degil,  “Milləti-müsolləhə”  müəllifi 
Fon Der Qoviç Paşasım da ğaib efmişdir.
Rusiyanm  bu  xüsusdakı  itgisi  dəxi  digər  mühariblordon  daha  fəci, 
daha ağırdır. Rusiya Meçnikovunu itirmişdir.
Türkiyənin itirdigi doxi yalnız Ərzurum, Bağdad, Trabzon degildir. 
Tofiq Fikrət də getmişdir!
Belçika təkrar istiqlahnı qaytara bilər, fəqət Verxarn dirümoz!  Fran- 
sa bəlkə  Elzas-Lotaringiyanı  da  qaytarar,  foqət Jores  qayıtmaz!  Rusi- 
ya  düşdügü böhranı  keçirər,  özünü düzəldər,  foqət vətonindən uzaqda 
keçinən Meçnikovu artıq görə bilməz!
Türkiyə  çox  ümidvar  ki,  Ərzurum,  Bağdad,  Trabzonu  qaytarsm. 
Fəqət Tofiq Fikrət bir daha dönməz!
İştə, bəşəriyyətin ən böyük faciəsi burada!
347

***
Bu 
f a c İ D d ə   y a l n ı z  
bir cəhət vardır ki, mucibi-təsəllidir. 
Ö b n ,  
itən nə 
Verxarndır, nə Meçnikov, nə də Fikrət.
Gözdən  yox  olan  şey  başqa  qaliblərə  bənzəyən  bədənlərdir  ki,  bu 
kibi böyük ruhların məhfəzəsi olmaq şərəfini qazanmışlardır. Yoxsa nə 
Belçika şairinin mənəviyyəti, nə Rusiya elminin şəxsiyyəti-aliyyəsi, nə 
də  türk  sonətkarmın o  təqlidedilməz  xüsusiyyəti  ölməz.  Çünki  bunlar 
layəmutdur. Çünki bunlar nə zəmanm, nə də məkanmdır. Zəman keçər, 
məkanlar alt-üst olar; fəqət onlar yaşar, daima yaşarlarL.
Heç kimdən ötrü olmasa da, bu gün mərsiyəsini yazdığımız böyülc 
Tofiq üçün bütün səmimiyyətlə söyləyə bilərəm ki:
Yalandır,  Tofiq  ölməmiş.  Tofiq  nə  çıldırar,  nə  də  vərəmlər!  Çıldı- 
ran  bir  nərəsə  varsa,  bu  ruh  Fikrətin  fəvəranma  tohəmmül  etməyən 
şüur;  vərəmbyən bir vücud varsa, bu Tofiqin təəssüratına tab  etməyən 
ürəkdir!
Yoxsa  Tofiq  əyarındakı  şairlər  ölməz,  məhv  olmazlar.  Onlar  fər- 
danxn, fərda onlarmdır!
Əvət, ey ustad, ey gözəl türk sənətkarı, ey aşiqi-nalani-hürriyyət, ey 
nəvazəndeyi-alami-bəşoriyyət,  ey  ruhi-fəyyazi-şairiyyət,  əmin  ol  ki, 
sən:
‘TJğraş, dedin, çalış, ara, bul, qoş, atıl, bağır, durmaq zəmanı keçdi, 
çalışmaq zəmanıdır!”
Dedinsə,  bu  xitabın boşa  getmədi.  Türk  gəncligi  çalışdı,  çalışmağa 
əzm etdi; bu əzmi heç şübhəsiz ki,  “ümid olunan feyzi” verəcək!
Əvət,  ey  şanlı  şair,  səndən  aldığı  imani-fərda  ilə  ruhlanan  türk 
gəncligi ruhi-pürfütuhinə qarşı təzim edər və hərimi-səmimiyyətindən 
çıxan bir sədayi-şükranla der ki:
“Fərda sənin,  sənin bu təcəddüd, bu inqilab!”.
M .Ə .R əsukada 
“Açıq söz”, 20  sentyabr 1917, JVe570
Tovatür -  ağızdan ağıza yayılma, rəvayət
Nəşidə -  məsəl yerinə keçmiş məşhur beyt və ya misra
Fəcaye -  faciəbr
Məmurə -  abm , kainat
348
Rəqiq -  incə, nazik; həssas
Müşfiq -  şəfqətli, mərhəmətli; mehriban
Fərda -  gələcək zaman
Nəvazəndə -  oxşayan, mehribanlıq edən
Pürfütuh -  fateh, fəth edən
Məhfəzə -  qab, mücrü
Layəmut -  ölməz,  əbədi
Fəvəran -  fəvvarə vurma,  qaynayan
Əyar -  meyar
M üəssif- təəssüfli
Cilvə -  işıqlı
Təsavir -  təsvirlər
Təkərrüz -  təkrarlama
349

Mədənlardə zabastovka
Bakı dairəsində, neft mədənləri daxilində zəhmət ilə sərmayə arasm- 
da ta inqilabın əvvəlindən bəri başlanan mübarizə nəhayət, zabastovka- 
ya müncər oldu.  Əmələlər səbr kasalarmın dolub-daşdığını  söyləyərək 
bu  vəqtə  qədər  kəndilərinə  rəhbərlik  cdən  firqələrin  məsləhətini  belə 
dinləməlidilər.  Hər növ  müşavirə  və  danışığı  artıq görərək  tətil  etmə- 
yə  qərar  verdilər.  Əmələ  “konfcrensiya”smm  qərarma  görə  dünəndən 
etibarən  mədənlər  zabastovka  halmdadır.  Əmələlər  tərəfindən  təklif 
olunan kollektivnı doqovor (müştərək müqavilə) şərtlərindən əmələlərin 
qəbul  edilməsi  ilə  çıxarılması  və  sair bir  çox  iqtisadi  şərtlər həqqində 
olan  maddələri  mədən  sahibləri  hiddətlə  rədd  ediyor.  Əməlolər  isə  bu 
xüsusda  israr  ediyörlar.  Əlbəttə,  hər  iki  tərəfin  israrı  üzərinə  bu  gün 
Bakı həyatı olduqca mühüm günlər keçirməgə başhyor. Zabastovka adi 
vəqtlərdə,  hər şey öz yerində durduğu zamanlarda belə -  məlum oldu- 
ğu üzrə -  ağır və məsuliyyətli bir işdir. İmdi isə məsələnin nə dərəcədə 
müşkül olduğu özlügündən məlum.  Onsuz da həyəcanlı,  sıxmtılı, ehti- 
yaclı -  buna görə də -  hər növ təhriklərə müstəid olan mühitimizə tazə 
amillər daxil oluyor.
Bu  amilləri  nozərə  alaraq əmələlərə vacibdir ki,  bir dəfə başlanmxş 
işi peşimançılıqsız başa apara bilmək üçün bütün imkanlarım, bacarıq- 
larınx sərf eləsinlər.  Hər növ fitnə və fəsada yol verməsinlər.
Bilsinlər ki, böylə həyəcanlx dəqiqələrdə, siyasət havasmm elektrikə 
döndügü  böylə  bir  zamanda  cüzi  bir  səhvdən,  kiçicik bir  xətadan  bö- 
yük  fəsadlar  törəyə  bilər.  Bu  fəsadlara  yer  qalmamaq,  müfsidləri 
sevindirməmək üçün lazımdır ki,  fəhlələr hər növ həyəcandan, hər növ 
düşüncəsiz hərəkətdən saxlansxnlar.
Cəmaəti  təcavüzə,  tərtibsiz  çıxışlara  çağıran  məchul  adamlara 
göz  olsunlar.  Onlara  qulaq  verməsinlər.  Bunun  üçün  də  lazımdır  ki, 
zabastovka  komitəsi  ilə  (stateçni  komitet)  birlikdə  hərəkət  edib  onun 
göstərməsi ilə  iş görsünlər.  Hər yanda,  hər tərəfdə bir hadisə bulundu- 
mu, dərhal mənsub olduqları firqələrə biidirib nə cür hərəkət etmək la- 
zım gəldigini ögrənsinlər.