Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Əsərləri IV cild

309

Bu ismlər haman vəqtilə “tərəqqipərvər blok” namı ilə məşhur olan 
duma partiyasmm ərkanmdan olub son zamanlarda kəmali-şiddətlə de- 
mokratik  müəssisələrin  dağılmasmı,  Sovetlərin  buraxılmasını  tələb 
ediyorlardı.
Bütün  bu  əlamətlər  diqqətə  alındıqda  aşkar  görünüyor  ki,  inqilab 
bilzəruro  alacağı  nəticəyə  yaxmlaşıyor.  İnqilab  dayanmayıb  davam 
ediyor.  Siyasi  anlayışlar  və  sinfi  ixtilaflar  arasındakı  təzad  getdikcə 
dərinləşiyor və  istər-istəmoz cəmaət  iki  düşmən qismə bölünüb  daxili 
müharibə bütün şiddət və dəhşətilə ərzi-rüxsar ediyor.
Bu gün Kornilov macərası yatırılsa belə, heç də təmin olunmamışıq 
ki, yarın başqa bir macəra qarşısında bulunmayalım. Kornilov macərası 
inqilabın  intəhası  degildir.  Şübhə  yoxdur  ki,  bu  macəra  dərinlənməgə 
başlayan  inqilabın  təkrir  edəcəgi  mühəqqəq  görünən  macəralarmdan 
olub, qiyama hazırlaşan kadetizmin cəsuranə bir cilvəsidir.
Bu cəsuranə  cilvə  kəndi  qarşısında müttəhid və müttəfiq demokra- 
tiya  degil,  zəif və  yek-digərilə  anlaşamaz  ayrı-ayrı  qüvvətlər  görürsə, 
o  zaman bu gün zəif bir cilvədən ibarət olan “kornilovçuluq” qorxunc 
bir irtica halmı alıb həqiqi hürriyyət əsasları tamamilə təhlükəyə məruz 
qalacaqdır.
Böylə bir təhlükəyə meydanverməmək üçün vaqeələrin künhini an- 
lamalı, intriqanın hanki tərəfdən gəldigini dərk eləməlidir.
Həqiqət və  qaimi-idrak  isə bizi vadar  etməlidir ki,  var  qüvvəmizlə 
hazırlaşaq, inqilabçı demokratiya ilə əl-ələ verərək hürriyyət və inqila- 
bı müdafiəyə hazır duraq!
M.Ə.
“Açıq söz”,  1  sentyabr  1917, JV®556
İğfal -  aldatma
Künh -  mahiyyət
310
Diviziyamn bəyanatı
Kornilovun əksinqilab ordüsu içində diviziya da var. Bu əsəfli xəbəri 
alır-almaz müsəlman  təşkilatları inqilab  hökumətini müdafiə  üçün  al- 
dıqlan  qətnamələrində diviziyanm mütləqa aldanmış  olduğuna,  yoxsa 
diviziyanm  hürriyyət  əlöyhinə  əbədiyyon  çıxmayacağına ümidvar  ol- 
duqlarım bildirmişlərdi.
Onlar düşünüyor, biliyorlardı ki,  diviziya Qafqasiya övladı  isə dağ- 
ların tərbiyə  elədigi  hürriyyətpərvərligə  əks  çıxamaz.  Diviziyadakılar 
müsəlman isələr, müsəlmanların əfkarı və amallarma zidd getməzlər.
Öylə  də  oldu.  Dünki teleqraflarla  alman  xəbərlər diviziyanın  həqi- 
qətən  də  iğfal  olunduğunu,  Kornilov  tərəfindən  digər  əskər  qitəmati 
kibi onlarm da başdan çıxarüdıqlarmı qət etdilər.
Diviziyanın bulunduğu yer daxilində bulunan müsəlman heyətinin 
əzası  böylə  anlamışlar  ki,  diviziya  əskərlərinin  son  dəqiqəyə  qədər 
hərəkətlərinin nə  səbəbə olduğundan xəbərləri  yoxmuş.  Diviziya qitə- 
mati  əskəriyyəsi  heyəti  tərəfindən  vaqeələrin  mahiyyətinə  aşina  ol- 
duqdan  sonra  bəyan  eləmişlərdir ki,  onlar  daxili  müharibə  və  siyasət 
işlərindən  kənarda  olub  Vəzifələrini  ancaq  vətəni  düşmənə  qarşı 
müdafiədə görüyor.
Bu xəbərin müvafiq həqiqət olduğunda heç şübhə yoxdur.  Bu böylə 
ikən  qəzetələrin  gözəl  bir  şey  bulmuş  kibi  bütün  70  minlik  Kornilov 
ordusu  içində  “Dikaya  diviziya”yı  ayırıb  gözə  soxmalarmın  nə  qədər 
səhv  və  xəta  olduğu  anlaşılar.  Bu  ehtiyatsızlığı  yalnız  qəzetələr  degil, 
baş vəzir Kerenski özü do işləmişdir. Kerenski Kornilov əleyhinə ordu- 
ya xitabən nəşr elədigi boyannaməsinin bir yerində diyor ki: “Kornilov 
hürriyyəti müdafiə ediyorum -  deyə Petroqrad üzərinə tuzemnı divizi- 
yanı göndəriyor”.
Bununla  ehtimal ki, baş vəzir və yainki  onun  ağzmdan  alıb  təkrar 
edən  qəzetələr  Rusiya  cəmaəti  üzərində  daha  şiddətli  bir  təsir  ha- 
sil  etmək  istiyorlar.  Fəqət  təsir  ardından  qoşaraq  onlar  nə  qədər  bö- 
yük  bir  yanlışlıqda  bulunduqlarınm  fərqinə  varmıyorlar.  Dərk  etmi- 
yorlar ki,  əski  ordu  içindən ancaq bir qismini  gözə  dürtmək  arzu olu-
311

nan  nəticə  kibi  arzu  olunmayan  təsirlər  də  tövlid  edəmiyor.  İştə,  bi- 
rinci  nəticəyi  alalım,  deyə  hərəkət  edildikdə  ikinci  təsirə  göz  örtmək 
mülahizəsiz  qəzetəçilərə  yaraşsa  da  tədbirli  ricali-hökumət  bu  kibi 
tədbirlərin müavinətinə ariz ehtiyac göstərməməlidirlər.
Dikaya diviziyanm  “tuzemligini”  qeyd və  təkrara ehtiyac  görənlər 
burasmı  dəxi  nəzərə  almalıdırlar ki,  bu  diviziya nüfuz  etibarı  ilə  “tu- 
zemni” olsa da komanda etibarı ilə pək də “tuzemni” degildir.
Heyəti-zabitan əksərən ruslardan və qeyri-müsəlmanlardan ibarətdir. 
Bir diviziya və ya polkovnik komandanca aldamla bilməsi isə aşkardır. 
Heç şübhə yoxdur ki,  70 minlik Kornilov ordusunun ən birinci günah- 
karları  zabitlərdir.  O  zabitlər ki,  Kornilov himayəsində  xüsusi  zabitan 
cəmiyyətinə  mənsub  olub  Kuçkov-Rodzyanko  politikasma  tabedirbr. 
Diviziyadakı  zabitlərin  dəxi  bu  zabitan  kompaniyasma  mərbut  olma- 
ları  möhtəməldir.  İştə,  bu  nöqteyi-nəzərdən  baxdıqda  Qafqasiya  divi- 
ziyasınm Kornilova aldanışındakı “tuzemni”ligin mənası da anlaşılar.
Biz  diviziyamn  həqiqətən  də  iğfal  edilmiş  olduğu,  kəndisinin  bil- 
mədən əksinqilab dairəsində bulunduğu və kəndisinin qətiyyən vətəni 
düşmənə  qarşı  müdafiədən  başqa  bir  məqsəddə  olmadığı  həqqindəki 
xəbəri  böyük  bir  təsəlli  ilə  eşitdigimiz  kibi,  Kornilov  ordusu  içindən 
yalnız Qafqasiya diviziyasım ayxrıb da “tuzemni” diviziyayı gözə sox- 
maq taktikasmdakı xətaya da o dərəcədə dilgiriz.
M.Ə.
“Açıq söz”, 3 sentyabr 1917, JV®557
Əsəf -  təəssüf etmə 
Qitə -  hissə 
İğfal -  aldatma
312
Bakı kəndlərinin müqəddəratı
Bakıdakı  mədən  əmələbri  israrla  tələb  ediyorlar  ki,  mədənlər 
şəhərə  bitişdirilsin.  Eyni  zamanda bunu da tələb  ediyorlar ki,  kəndlər 
mədənlərə qovuşmasın.
Bu  məsələdə  müsəlmanlarm,  müsəlman  demokratiyasınm  rəyi 
məlumdur.  Bu  rəycə  mədonlər  şəhərə  bitişdirilməməlidir.  Bu  bir. 
Mədənlər kəndlərdən ayrtlmamahdır.  Bu da iki.
Bu tələbdə hər şeydən əvvəl Bakı kəndlərinin mənfəəti nəzərə alm- 
mışdır.  Cəmaət idarəsi yalmz mədənlərə,  yaxud yalnız  şəhərə məxsus 
olmayıb  kəndbrdə də  olm,ahdır.  Həm  də tezliklə  olmalıdır.  Kəndlərin 
idarəsi  isə  zemstvo  idarəsindən  ibarət  olacaq.  Əgər  Bakı  kəndbrini 
mədənbrdən  ayırsamz  məlum  işdir  ki,  onları  gəlir  mənbəyindən 
məhrum  edəcəksiniz.  Aşkardır  ki,  onlar  suyu  sıxılmış  bir  puçal  kibi 
atılacaqlar.
Bakı kəndlərini bibnlər biliyorlar ki, burada təbiət olduqca xəsisdir, 
hasilxiz  topraq  azdır.  Çöllər  yalnız  yağışm  mərhəmətinə  sığmıyorlar. 
“Yağmadı,  bitmədi”  məsəli  bəlkə  də  Bakıdan  çıxmış  zərbülməsəldir. 
Kəndlərin güzəranı əksərən bağ bostanladır.  Bu bostanlar dərin quyu- 
lardan  çəkilən  sularla  suvarılır.  Bakı  kəndbrinin  geridə  olduğu,  yarı- 
xarab bir halda bulunduğu hər kəsə məlumdur. Bakı “altun dibli”ligi ilə 
məşhur  ikən  Bakı  uyezdindəki  kəndlər bəlkə  də  Rusiyanm  ən  ziyadə 
məhrum mədəniyyət kəndbrindəndir,  Bu kəndlərin əksərində bu günə 
qədər  məktəb  degil,  məktəbə  bənzər  bir  şey  də  yoxdur.  Doktor  yox, 
dəva yox, yol yox, poçta yox,  heç bir şey yoxdur. Əgər az da olsa mək- 
təblərdən,  narodnı  dumalardan,  ambulatoriyalardan,  xəstəxanalardan, 
gecə  kurslarından  istifadə  edə  bilən  mədən  əmələsi  öz  günündən 
həqqilə  şikayət ediyorsa, Bakı  kəndlisi, bu gecə-gündüzdə bəlkə də 24 
saət  işləyib  doyunca  çörək  tapmayan kəndli  əm əb,  o  qabarlı  zəhmət- 
keş, gördügü həqsizliyə qarşı  edəcəgi  şikayətə  şikayətdən başqa bir ad 
verməlidir.
Bakı kəndlisi gözliyordu ki,  zemstvosu olacaq.  Gözlüyordu ki, yur- 
dundan almıb da uzaq məmləkətləri abad edən sərvətdən bir az da olsa
313

onun  dərdinə  sərf olunacaq.  O  düşünüyordu  ki,  əgər neft mədənçiləri 
kəndlilərin  ata-babalarmdan  qalma  sərvətlərindən  bir  qəpik  də  olsa 
onlara  sərf etmək  istəmiyorlarsa,  ədalət  zamanı  gələr;  iş  demokrati- 
ya  əlinə  keçər.  O  zaman  mədənlərlə  kəndlər birlikdə  uyezd  zemstvo- 
su  təşkil  edərlər.  O  zaman  mədənlər  kəndlərə  həm  maddətən,  həm 
də  mənən  kömək  edərlər.  Açılacaq  məktəblərə,  çəkiləcək  şosselərə, 
tikiləcək  xastəxanalara yol  tapıldığı  kibi  kəndisinə nisbətlə daha yük- 
sək olan mədən əmələsi cəmaət işlərində də kəndisinə rəhbər olar.
Heyhat, böylə  degilmiş,  Mədən  demokratiyası  da mədən burjua- 
ziyası  kibi  əlindəki  parayı  kəndlilərə  vermək  istəmiyor.  Mədənçilər 
mədənlərə  məxsus  zemstvo  idarəsi  istədikdə  mədənlərlə  kəndlərin 
birlikdə  zemstvo  idarəsi  ıstəməsi  üçün  diyorlardı  ki,  bu  müsəlman 
bəylərinin  diləgidır.  İmdi  də  mədən  demokratiyası  bu  sözü  təkrar 
ediyor:
Kənd  ayrı,  mədən  ayrı  diyor.  Mədənlərdə  həyat başqa,  mədəndəki 
əhali də başqadır. Burada beynəlmiləl bir cəmaət yaşıyor. Halbuki ətraf 
kəndlər hamısı mütədəyyin müsəlman cəmaətindən ibarət. Heç yararmı 
ki, bu iki biri-birinə zidd olan cəmaətlər bir yerə yığılsın?!  “B.Raboçi” 
qəzetəsincə  erməni  burjuaziyası  denilən  mədənçilərin  keçmişdə  söy- 
lədikləri  sözü imdi  də əmələ ideoloqları  təkrar ediyorlar.  Bu məsələdə 
taqiyanosovlarla şaumyanlar birləşiyorlar.
Etiraf  etməlidir  ki,  şaumyanlar  taqiyanosovlardan  daha  ziyadə 
müvəffəq oluyorlar.  Çünki  ikincilər kəndi diləklərinə müsəlmanlardan 
tərəfdar  tapa  bilmədikləri  halda,  birincilər  müsəlman  sosial-demok- 
ratlarını  kəndilərilə  həmavaz  ediyorlar.  “Hümmət”  də  uyezd  zemst- 
vosunun  əleyhinə  rəy  veriyor.  Füqərayi-kasibə  tərəfdarları  80  minlik 
kəndlinin  mənfəəti  ilə  hesablaşmaq  istəmiyorlar.  Çünki  onlar  raboçi 
tərəfdarıdırlar.  “Kəndlilərin mənfəətini  o  dərəcədə  müdafiə  edirlər ki, 
bu mənfəət raboçi mənfəətinə zidd gəlmiyə”.
Zaqafqasiya  komitəsi  tərəfindən  göndərilən  heyət  öz  “vəzifə”sini 
gördü.  Kəndlərin rəyini eşitmədən öz rəyini verdı.
Ramişvili  ilə Arzinkyan lazım bildilər ki, mədənlər şəhərə bitişsin. 
Topçubaşov  isə  kəndlilərin  mənfəətini  fəda  edəmmədi.  Zatən  bunun 
böylə olacağım əvvəlcədən də söyləmək olardı.
314
İmdi  məsələ  yenə  Zaqafqasiya  komitəsindədir.  Əmələ  ideoloqları 
ümidvardırlar  ki,  məsələ  onlann  istədigi  kibi  həll  olunacaq.  Bununla 
belə taktika üsuluna sadiq qalaraq təklif ediyorlar ki, əmələlər tazədən 
qətnamələr çıxarıb tələb etsinlər ki,  mədənlər şəhərə  bitişdirilsin.  On- 
lar diyorlar ki:
“Erməni  burjuaziyası  tələb  ediyor  ki,  mədənlərə  ayrı  zemstvo  ve- 
rilsin.
Müsəlman burjuaziyası tələb ediyor ki, uyezd zemstvosu olsun.
Demokratiya tələb ediyor ki, mədənlər şəhərə bitişdirüsin”..
Ey  demokratiya  nəzərində  ögey  olan  türk  kəndlisi,  ey  müsəlman 
“fəqirpərəstləri”  tərəfindən  atılan  zavallı  zəhmətkeş,  sən  də  səsini 
yüksəlt, mitinqlər qur, qərarlar çıxar, de ki:
-  Kəndçilər də istiyorlar ki, mədənlərdən ayrılmasınlar.
Sənin həyati mənfəətini bir takım fırqə mənfəətlərinə fəda edən de- 
mokratlara  de  ki,  uyezd  zemstvosu  müsəlman  burjuaziyasmın  degil, 
sənin tələbindir!
“Harada mədən,  orada  mən!”  şüarını  təmin edən şey yalnız uyezd 
zemstvosudur.  Uyezd  zemstvosunu  inkar  edənbr  səni  -   ey  var-yoxu 
əlindən  alınan  kəndli  -   mədənlərdən  ayırıyorlar.  Sənin  qan  damarla- 
rmı  əmiyorlar.  Sənin  ətini  kəmigindən  ayınyorlar,  səni  yoxsulluğa, 
dilənçihgə,  mədəni  səfaləto  məhkum  ediyorlar,  Sən  buna  razı  olma! 
Qoyma göz görə-görə səni soysunlar.
Sən də ey müsəlman əmələsi,  sən daha kəndlə əlaqəni üzməmişsən; 
sən ki Tambov quberniyasından gələn raboçi kibi Bakı kəndlərinin ha- 
lına  nabələd degilsən.  Heç  kəs  anlamasa,  sən anlamalısan ki,  mədəni 
kəndlərdən  ayırmaq,  bostanı  bulaqsız  qoymaq  kibidir.  Razı  olma  ki, 
sənin həmkəndlin, qardaşm, ailən susuz, bulaqsız qalsm. Razı olma ki, 
uyezd  bostanı  bulaqsız,  tərəqqi  bağı  bağbansız  qalsın.  Sən  də  kəndli 
zəhmətkeşin səsinə səs verib tələb et ki:
Mədənlər şəhərə bitişdirilməyib uyezd zemstvosu təşkil olunsun!
M.O.Rəsulzadə 
“Açıq söz”, 5 sentyabr  1917, JVe559
315

Cümhuriyyət elanı
Yaşasm cümhuriyyət!
İştə,  Kornilovun  əksinqilab  toşəbbüsünə  qarşı  inqilabçı  demokrati- 
yanm qoti cavabı.
Sentyabrm  2-də  müvəqqəti  inqilab  hökuməti  iradeyi-məxsus 
sədurilə  Rusiyanın rəsmən eümhuriyyəti-idarəyə malik olduğunu elan 
elədi.
Qanlı Nikolaym təxtdən düşdügi Mixayıl Aleksandroviçin kəndisinə 
keçən hüquqi-hökmranidən istefa elodigi ilə Rusiya zatən cümhur tərə- 
findən  ı'darə  o/unmaya  başlamışdı.  Kimsodon  ötrü  heç  bir  şəkk  və 
şübhə  yox  idi  ki,  Rusiya  üsuli-idarəsi  cümhuriyyət  olacaq.  Damşıq 
cümhuriyyətdə degil, cümhuriyyətin şəklində idi. Əgər bu vəqtə qədər 
inqilab  hökuməti  tərəfindən  Rusiyanm  rəsmən  cümhuriyyət  olduğu 
elan olunmuyordusa, səbəbi o idi ki, zahirən də olsa Məclisi-Müəssisan 
hüququna  “təcavüz”  olunmaq  istənilmiyordu.  Cümhuriyyət  elanı  bir 
şərəfdir.  Bu  şərəf Məclisi-Müəssisanə  saxlanıyordu.  Fəqət  xanədanə 
monsub  knyazkrın  cünbişi,  Niko2aym  qaçmaq  təşəbbüsündə  olması, 
Kuçkov-Kornilov-Milyukov intriqasmm açılması, varlı sinfm get-gedə 
inqilaba  qarşı  ayaqlanması  göstərdi  ki,  “rəsmiyyətpərdazlıq”  çox  da 
ümidli bir tədbir degildir.
Qoy  bütün  təbəqati-millət  bilsin  ki,  Rusiya  cümhuriyyətdir. 
Cümhuriyyət  bir  əmri-vaqedir.  Heç  bir  müəssisə,  heç  bir  qüvvət  Ru- 
siyada cümhuriyyətdən başqa bir şəkli-idarə bərpasma qadir degildir.
Sentyabrın  2-si  Rusiyamn  ən  qaranlıq,  ən  fəlakətli  və  ən  qorxunc 
günlərində hasil olan ən böyük bir gündür. Bu günü ifadə edən kəlmələr, 
tarixi-inqilabm qanlı səhifələri içində altun və bərcəstə hərflərlə yazıla- 
caq kəlmələrdir.
Fəqət  bu  kəlmələrin  safiyyətini  baqi  saxlamaq,  onu  çamurlardan 
təmizləmək, daha sadə təmirlə əbədən cümhuriyyətə malik ola bilmək 
üçün lazımdır ki, inqilabçı demokratiya tamamilə birləşsin, hər növ qi- 
yam  və  dəfə  hazırlaşsın,  bu  günə  qədər  irtikab  etdigi  xətaları  təkrar 
etməsin.
316
Kornilovçuluq  heç  şübhəsiz  ki,  əksinqilab  cilvəsidir.  Fəqət  ona bu 
cilvəyi verdirən heç şübhəsiz ki, demokratiyanın səmtligi, idareyi-inqi- 
labı mətin əllərdə bulundurmamasıdır.
İmdi  artıq  demokratiya  diksinmişdir.  İmdi  artıq  şiddətli  inqilab 
hökumətinə iman gəlmişdir. Petroqrad Əmələ və Soldat Şurasmm vəzi 
tamamilə dəgişmiş, bolşevik qətnaməsi əksəriyyət peyda etmişdir.  Hər 
nə  qədər  bu  qətnamə  icraiyyəti  tərəfındən  qəbul  edilməmişsə  də  bö- 
yük  bir  əhəmiyyətə  malik  olmaq heysiyyətindən  ari  degildir.  Bu  qət- 
namənin birinci tələbi -  cümhuriyyətin bilatəxir elanı -  artıq bir əmri- 
vaqedir.
Bu  əmri-vaqei  vaqeligində  saxlamaq  üçün  fövqüzzikr qətnamənin 
başqa tələblərindən bir çoxu, bilxassə sülh ilə milliyyət məsələsinə aid 
olan tələbləri də əmri-vaqe halmı almalıdır.
Həqiqət  də  böylədir.  Hərbin  şiddəti,  aclığın  təhdidi  altında  qalan 
xəlq,  milli  amallarınm  hala  qəbulə  keçmədigini  görən  millətlər,  hür- 
riyyətin faidəsini sözdə degil,  işdə görməyən kəndlilərlə əmələlər han- 
ki bir qüvvənin, hanki bir saiqin təsirilə vətənpərvər kəsilər, inqilab və 
cümhuriyyəti müdafiə edərlər.
-  Heç!
İştə, “var” olmaq istəyirsək, bu “heç”i qaldıralım!
Kornilov macərası  ilə Rusiya inqilabmm aldığı  cərəyan bu  “heç”in 
qaldırılacağına ümid veriyor.
Ümidvar olalım!
M.Ə.
“Açıq söz”, 6 sentyabr  1917, JV®560
Bərcəstə -  görkəmli
Baqi -  daimi,  əbədi
317

Türküstanlı qardaşlarımıza
Qəzetələrinizdə  oxudum,  sizdən  bizə  qardaşlıq  salamı,  biganəlik 
pəyami  gətirən  həmvətənlərimizdən  eşitdim:  cəmaət  işinə  fövqəladə 
əhəmiyyət veriyormuşsunuz. Mitinqləro, ictimailərə on minlərlə topla- 
şıyor, seçkilərə də fövqəladə həvəs və maraq göstəriyormuşsunuz.
Bu halınız  şayani-təqdir;  nəticəsi də meydandadır.  Daşkənd duma- 
smm əksəriyyəti sizdə imiş. Zatən öylə də olması təbii. Başqa dürlü ola 
bilərmidi?
Aramzda  məslək  nizaları  varmış.  “Şurayi-islamiyyə”  cəmiyyətinə 
qarşı “Üləma cəmiyyəti” mübarizə ediyormuş.  “Şurayi-islamiyyə” ov- 
zäi-zaman ilə aşina əhli-məarif siyähısı hazırladığı bir zamanda üləma 
siyahısı mollalarla baylardan ibarət imiş.
Bəlkə də “Şurayi-islamiyyə” əzası doğrudan doğruya mübariz olub 
bu  mübarizədə məğlub  olduqlan  üçün  acıyorlar.  Bu  acı  onlarda bəlkə 
də fəzlə infial hissi doğuruyor.  Bəlkə də onlara rənglər daha kəsif gö- 
rünüyor.
Fəqət  buradan  daha  bitərəfanə  baxdıqda  belə  üləma  cəmiyyətinin 
yanlış bir yolda yürüdügü görünüyor. Bu yanlış hərəkət yalnız üləmaya 
degil, bütün Türküstana zərər gətirə bilər.
Bən  istərdim  ki,  uzaqdan  da  olsa  sözümü  möhtərəm  üləmaya 
yetirəm.
Türkistan qəzetələrində  oxuyuram.  Daşkənd bələdiyyə  iclaslarmda 
üləma partiyası  şurayi-islamiyyə siyahısı ilə keçən müsəlman qlasnıla- 
ra etibar etməyib kadet ruhlu,  qarä fikirli rusları belə öz tərəqqipərvər 
müsəlmanlarına tərcih  ediyorlarmış.  Bu xüsusda o  qədər inad və  israr 
göstərmişlər ki, dumada olan sosial-revolyusionerlər dəxi üləma firqə- 
sindən etiraz eləmişlərdir.
Bu yaxşı siyasət degildir. Böylə bir siyasətdən millət faidə görəməz. 
Üləma  bilməlidir  ki,  tərəqqipərvər  müsəlmanlar  millətin  istiqbalına 
xadim üləmalardır.  Onları  işdən  kənar etmək millətin istiqbalmı  sədd 
etməkdir. İstiqbalı sədd olunan bir millət iləriləyə bilərmi?
318
Görüyorsunuz,  sizin  öz  tərəqqipərvərlərinizə  nisbət  bəslədiginiz 
ədavət rus  demokratiyasmı  da  incidiyor.  Halbuki  bugünki  siyasət  de- 
mokratiyadan  uzaqlaşmaq  degil,  ona  yavuqlaşmaqdan  ibarət  olmalı. 
Kadetlər və yainki onlardan daha sağda olan firqələr baylarm, üləmanın 
xatirini oxşar sözlər söyləyə bilərlər. Bu cür demokratiyaya qarşı onlar- 
dan  istifadə  etmək  istərlər.  Fəqət  bunlar  əbədiyyən  müsəlmamn  dos- 
tu  olamazlar.  İstiqbahmız  onlardan  faidə  görəməz.  Onlar  iş  başı- 
na  gəlincə  hər  şeydən  əvvəl,  yəqin  Türküstanı  hürriyyətdən  məhrum 
edərlər.  Yəqin millətlərə hürriyyət və muxtariyyət bəxş  etməzlər.  Şüb- 
həsiz  Daşkənddə  ruslara  məxsus  ayrı  duma  təşkili  fikrini  iləri  çəkib 
köhnə hökumət kibi Türküstanı  siyasi hüquqdan məhrum edərlər.  On- 
lar demokratiyanm düşməni olduğu kibi millətlərin də düşmənidirlər.
Diqqət ediniz, siz öz aranızdan çıxan adamlarımza yol vermiyorsu- 
nuz. O zaman özünüz yola çıxmalısmız. Halbuki bunu yapmıyorsunuz. 
Demək ki,  yapamıyorsunuz.  Başqasmı  çağırıb işi ona tapşırıyorsunuz. 
Hətta bu tapşırma işini də bilmiyorsunuz.  Qoyunü qurda -  Türküstam 
kadetə veriyorsunuz.
Müsəlmanlar bütün qurultaylarında, qərarlarında içəri Rusiyada ol- 
sun,  Qafqasiyada  olsun,  Türküstanda,  Qırğızıstanda  olsun  hər  yanda 
inqilabçı  demokratiya  ilə bərabər getməgə  əhd  etmişlər.  Bu  əhdə  vəfa 
etməlidir.  Faidəmiz bundadır.  Mənfəətimiz buradadır.  Bu yoldan baş- 
qa yol  ilə getsək ayaqlarımıza tikan batar.  Demokratiya yolundan baş- 
qa gediləcək yol birahədir.
Biz  öz  tərəqqipərvərlərimizi  anlamasaq  demokratiya  da  bizi  anla- 
maz.  Bu həm bizi,  həm də  inqilabçı demokratiyanı zəif düşürər.  Onla- 
rın zəifi isə bizim zəifmizdir. Bu gün Türküstan seçki ediyor, seçkilərdə 
öz  qüvvətini  göstəriyorsa,  ona bu  həqqi  verən  rusların  bayları,  yaxud 
keşişləri degil,  əmələsi,  fəhləsi, köylüsüdür.  Onların işıq fikirli demok- 
ratik ürəfasıdır.
Zaman artıq dəgişmiş, bu zamam idarə edən adamlar da dəgişməlidir. 
Türküstanm  şübhə  etmiyoruz  ki,  üləmaya  ehtiramı  var,  etibarı  var. 
Fəqət  bu üləma zamanın  iqtizasmı  dərk  etməzsə,  o  zaman  milləti bö- 
yük  təhlükələrə,  ağır  zəhmətlərə,  çəkilməz  xəsarətlərə  düçar  edər.  O 
zaman  əxlaf;  əslafınm kəndisinə bahaya oturan bu  ehtiramı  hər halda 
rəhmətlə yad eləməz.
319

Vəqtilə bizdə də üldma qismi əhli-məarifi özünə düşmən saydı. İmdi 
də  bu  kibi  dar  fikirlilər,  gödək  nəzərlilər  vardır,  fəqət  zaman  onları 
mülzəm etdi. İmdi onlar özləri cəmaət işinə qarışmaqla bərabər ürəfanm 
bu xüsusdakı xidmətini təqdir ediyorlar. Biliyorlar ki, zəmanədə şərəflə 
yaşamaq üçün zəmanə uyğun bilgi və silahlarla silahlanmalıdır.
Siz  də  böylə etməlisiniz,  ürəfanızı  kənar degil,  işə  qoymalı,  onlar- 
dan iş istəməlisiniz, yoxsa oturduğunuz şaxı kəsmiş olursunuz.
Biz  qafqasiyalılar,  Türküstanı,  o  baba  yurdunu  sevəriz.  Biz  o  bö- 
yük yurdun parlayacağına ümidlər bağlarız.  Biz biliyoruz ki, Uluğbəy 
rəsədxanası  kibi  abdat fənninə malik olan yurd fonn düşməni olamaz. 
Biz düşünüyoruz ki, Fərabi ilə İbn Sina kibi filosoflar yetirən ölkə elm 
və fənnə qarşı çıxmaz. Biz biliyoruz ki, yasası ilə dəmir ordular; tüzügi 
ilə(l-) mətin qanunlar vəz edən Çingiz və Teymur övladı zamanın yasa- 
sı ilə tüzügünü anlamaqdan məhrum bir hala gələməzlər.
Qoy  Türküstan  üləması  ilə  ürəfası  arasına  düşən  anlaşmamazlıq 
rəf olsun.  Qoy Türküstandan bu ümidlərimizdə  aldanmadığımıza dair 
xəbərlər alınsın.
Qoy Daşkənd üləması  göstərsin ki,  onlar yalnız  göydə uçarkən  sü- 
qut edən quşları degil (2),  göyün üzündə uçuşan ayroplanları  da görü- 
yor, bunun üzərinə də düşünüyorlar.
M.Ə.Rəsulzadə 
“Açıq söz”, 6 sentyabr 1917, JY®560
1) Yasa -  Çingiz tərəfindən tərtib olunan ilk nizamnameyi-əskəriyyə 
Tüzük  -   Teymur  tərəfindən  tərtib  olunan  məcmueyi-qəvanini-
mülkiyyədir.
2) “Əl-izah” qəzetəsindəki bir “məsələ”yə işarədir.
Pəyam -  xəbər,  sifariş 
Niza -  çəkişmə, qalmaqal 
İnfial -  utanma; acığı tutma 
Birahə -  dolanbac, dolama 
Ə xlaf -  xələflər 
Ə slaf -  sələflər
M ülzəm -  ifşa etmək, üstünü açmaq
320
Bihudə toklifiər
Milli şuranm dünki iclası bir tərəfdən ümid və digər tərəfdən də yas- 
h göründü.
Ümidlə  göründü.  Çünki  bu  günə  qədər  kəndilərini  hər  növ  mil- 
li  və  siyasi  təşkilatdan  uzaqda  saxlayan  siyasi təşkilatlarımız  dəxi  za- 
manın  əhəmiyyətini  etirafla  Milli  Şuraya  gəlməyi  təhti-qərara  almış, 
məclisdə  isbati-vücud  etmişlərdi.  Ümidlə  göründü.  Çünki  bugün- 
ki  məclisdə  kəndliləri  də,  əmələlər  də  vardı.  Ümidli  göründü.  Çünki 
artıq  şura  tamamilə  cəmaət  təşkilatları  ilə  siyasi  cərəyanların  hamısı 
tərəfindən  nümayəndələrə malik olmuş millətin  bütün  təbəqə,  sinif və 
məsləklərini  göstərmişdi.  Ümidlə  göründü.  Çünki  məclisdə  söylənən 
nitqlərdən hamı böyük millət dərdi ilə dərdimənd idilər.  Fövqəladə za- 
mandakı  fövqəladə  müstövi-niyyət  fikir  və  idrakı  ilə  müstəh  görülü- 
yorlardı.
Bu  görünüş  bilxassə  siyasi  firqələrlə  daha  sıx  və  daimi  bir  irtibat 
bəsləmək  üçün  milli  komitədə  siyasi  firqələrə  məxsus  nümayəndəlik 
istəyən təklifin sürəkli alqışlar və  əksəriyyəti-tammə alması ilə nüma- 
yiş ediyordu.
Yasla göründü. Çünki xüsusi sinif və heyət mənfəətləri ilə ümumi və 
milli mənfəətlər yan-yana gəlincə əvvəlincisi qələbə çaldı.  Çünki dəlil, 
sübut və məntiq degil,  qızğın nitqlərə, hissiyyata toxunan sözlərə uyan 
məhzər (auditoriya) bir saət əvvəl verdigi bir yığm qərarlarımn nəticədə 
kəndisini nə mənasızlıqlara qədər vardığmı görüb hamısmı birdən fəsx 
etmək məcburiyyətində qaldı.
Bir  takım  mənasız  demaqogiyalarla  qorxudulan  kəndlilərlə 
əmələlərin milli komitədə xüsusi nümayəndəlik istəmələri ilə izah olu- 
na bilər. Onlara bu yer verilsə mənası da yox degildir. Çünki bunlar birər 
sinifdir. Kəndilərinə məxsus sinif mənfəətləri vardır. Milli məsələlərdə 
fəzlə sinifçiligə məhəl yoxsa da, qorxudulmuş sinifləri təskin üçün va- 
qe  olan təsəlliyi  qəbul  etmək  mümkündür.  Buna  görə  də  əski  qərarla 
kəndlilərə də, əmələlərə də komitədə üçər yer verilmişdi.
321

Ancaq tələbə heyəti kibi sinif və firqə xaricində bulunan təşkilatiara 
ayrıca yer  imtiyaz vermək  siyasiyyat  ilə  ictimaiyyətdə  bisavad olmaq 
deməkdir.
Tələbələr; şura natiqlərindən biri demişkən “qəhrəmani-millət”dirlər. 
Digəri demişkən:  füqəra və möhtacin millətə yardım etmişlər.  Çox əla. 
Qəhrəmanlıq,  rəhmkarlıq  başqa,  hüquqi-ictimaiyyə  və  siyasiyyə  baş- 
qadır.  Qəhrəmanlığa  qarşı  yerinə  görə  nişan,  təqdir  və  alqış  verilər. 
Rəhmkarlığm  mükafatı  da  zikri-xeyr  ilə  rəhmətdir.  Bunların  heç  biri 
siyasi bir hüquq istehqaqını təşkil etməz.  Bir fərz tələbələr qəhrəmani- 
millət  və  ya  pəhləvani-şəfqət  isələr  -   ki,  buna  şəkk  edən  yoxdur  -  
qoy  onlar  getsin  xəlqin  içinə,  getsinlər  firqələrə,  əmələlərə,  kəndlərə, 
kooperativlərə, həmkarlar ittifaqına; oradan millətin etibarilə, etimadilə 
vəkil  olub  gəlsinlər  şuraya.  Buna  kimsənin  sözü  ola  bilməz.  Böylə 
olunca  millətin  siyasi  və  ictimai  işləri  də  yerinə  gələr,  tələbələr  də  öz 
qəhrəmanlıq və rəhmkarlıqlarmm mükafatını mənən almış olurlar.
Tələbə  olsun,  müəllim olsun və  ya başqa bir heyət və  sinif olursa- 
olsun,  səyi,  xidməti  qarşısmda xüsusi imtiyaz  degil, millətdən etibar 
və  etimad  almaqla  qane  olmalıdır.  Bilməlidir  ki,  hüquqdan  ağa payı 
olmaz.
Böylə  vecsiz,  məntiqsiz  hüquq  paylamağm  nə  kibi  mənasızlıqlara 
müncər olduğu isə haman aşkar oldu.  Kimsə təhəmmül etmədi ki, hü- 
quqda  tələbələrdən  geri  qalsm.  Haman  bir müsabiqeyi-hüquqdur  açıl- 
dı...
Nəhayət,  yasm  ən  böyügü  oradakı  üçüncü  dəfə  intixab  olunan 
komitə  fəzlə  firqəçilik  və  lüzumsuz  “izzəti-nəfs”  dəvaları  nəticəsində 
yenə bir takım narazılıqlara məruz qaldı.
Axınncı  Şurayi-Milli  iclası  bir  dəfə  daha  isbat  etdi  ki,  nə  kibi  bir 
seçki olursa-olsun, bütün təbəqati-nası və “izzəti-nəfs” dəvasma qalxan 
bir çox nəfspərəstləri razı salamaz.
Aşkar  surətdə  anlandı  ki,  əhvali-ictimaiyyəmizin  bu  pis  xəstəligi 
ilə  əmri-vaqe  olan  etirazlara güzəşt degil,  həqsiz,  hüquqsuz  etirazlara 
şiddətlə müqabilə, mübarizədə bulunmaqla çarə etmək olar.
Siyasi  firqələrə,  əmələlərə,  kəndlilərə müstəqimən komitədə bulun- 
maq  imkam  verildikdən  və  Milli  Şurada bütün  təbəqati-millət bulun- 
duqdan və nümayəndəligin əksəri dəxi demokratik siniflərə məxsus ol-
322
duqdan sonra fəzlə dedi-qodulara, mənasız tələblərə, məntiqsiz izzəti- 
nəfslərə meydan yox!
Meydan millət meydanı! Millətdəki zihəyat qüvvətlərin hamısına bu 
meydanə  gəlmək  imkam  verilmiş.  Su  səsin  qərəzini  dinlər.  Çəkilsin 
boşuna  izzəti-nəfs  dəvasmda  bulunan  zəhərli  nəfslər!  Vəqt  bihudə 
çəkişmələr vəqti, zaman Iüzumsuz mülahizələr zamanı degildir.
İnqilabdan  altı  ay  tamamdır  keçiyor.  Biz  hala  komitə  toşkili  ilə 
məşğuluz.
Bundan sonra vəqtdir ki, bir az da işlə məşğul olalım!
İş zamam gəlmiş, keçmişdir belə!
Öhdəmizdəki  böyük  mükəllifi  düşünəlim  də,  bihudə  təkliflərdən 
vaz keçəlim.