Mehman ağayev

 
BÖYRƏKLƏRİN  QAN  DÖVRANI 
 
Bədən çəkisinin 1/200 hissəsini təşkil edən böyrəklərdən bir 
dəqiqə ərzində ürək tərəfindən bədənə vurulan qanın 1/4 hissəsi keçir 
(dəqiqədə 1l və ya gün ərzində 1500 l). Beləliklə, böyrək qan 
təchizatı başqa üzvlərin qan təchizatından xeyli intensivdir. Misal 
üçün, 100 q toxumaya düşən qan dövranı böyrəkdə 430 ml/dəq, 
ürəkdə – 66, qaraciyərdə 57, baş-beyində 53 ml/dəq-dir. 
Böyrək arteriyası  (a.renalis) qarın aortasından ayrılır, nisbətən 
böyük damar olub, diametri 9 mm-ə qədərdir. Böyrək qapısına girən-
dən sonra o bir neçə pay, sonra payarası arteriyalara (aa. Interloba-
res), sonra qövsvari arteriyalara (aa. arcuatae) bölünür ki, bunlar da 
paycıqarası arteriyalara və onun dalınca yumaqcıqların gətirici arte-
riyalarına (vaz afferens) bölünürlər. Gətirici yumaqcıq arteriyası yu-
maqcıq kapsuluna daxil olandan sonra yumaqcıq kapillyarlarına bö-
lünürlər və sonra yenidən birləşərək çıxarıcı arteriyanı (vaz efferens) 
əmələ gətirirlər. 
Yumaqcıq kapsulundan çıxandan sonra çıxarıcı arteriya yenidən 
kapillyarlara bölünür, proksimal və distal kanalcıqların ətrafında tor 
kimi hörülərək onları qidalandırırlar və həmçinin sidik əmələgətirmə 
prosesində istirak edir. Beləliklə, paycıqarası arteriyalar iki dəfə 
kapillyarlara bölünmüş olurlar. Böyrəklərin kapillyar sisteminin 
prinsipial xüsusiyyəti fərqli olduğu üçün «möcüzəli tor» adı almışdır. 
Payarası arteriyalar bir-biri ilə çoxlu anastomoz vasitəsi ilə birləşirlər 
ki, bunların da mühüm kompensator rolu vardır. Kanalcıqyanı ka-
pillyar torun əmələ  gəlməsində Lyudviq arteriolasının  əhəmiyyətli 
rolu vardır, bu da paycıqarası arteriyadan və ya yumaqcığın qətirici 
arteriyasından ayrılır. Əgər yumaqcıq tələf olursa Lyudviq arteriola-
sının hesabına kanalcıqların ekstraqlomerulyar qan təchizatı  təmin 
olunur. 

---

 
16
Kanalcıqətrafı arterial kapillyar tor vena kapillyarlarına keçir. 
Onlar da birləşərək böyrəyin fibroz kapsulasının altında yerləşən ul-
duzvari venaları əmələ gətirir. Bu venalardan paycıqarası vena başlan-
ğıc götürür və qövs venalarına, bunlar da payarası arteriyanın yanında 
yerləşən eyni adlı venalara tökülürlər. Payarası venalar birləşərək 
böyrək venalarını əmələ gətirir ki, bu da aşağı boş venaya tökülür. 
J. Truetaya görə böyrəklərdə iki qan dövranı mövcuddur-böyük-
qabıq və kiçik-yukstamedulyar və buna uyğun olaraq iki növ nefron-
qabıq və yukstamedulyar. Normada böyrək qabıq qan dövranı 85-
90%, yukstamedulyar qan dövranı 10-15% təşkil edir. 
Böyrəklərin qabıq qan dövranını payarası arteriyalar və onlar ara-
sındakı anastomozlar, Lyudviq arteriolası, gətirici və çıxarıcı yumaq-
cıq arteriolaları, qabıq nefronların yumaqcıq kapillyarları, kanalcıq-
ətrafı arterial və venoz kapillyarları, payarası venalar təşkil edirlər. 
Böyrəklərin yukstamedulyar qan dövranı payarası arteriyanın və 
venasının proksimal hissələri, yukstamedulyar yumaqcıqların gətirici 
və çıxarıcı arteriolaları, yumaqcıq kapillyarları, piramidlərin (arterial 
və venoz) düz damarlarından ibarətdir.  
Qabıq və yukstamedulyar nefronlar arasında  əhəmiyyətli fərq 
vardır. 
Qabıq nefronların yumaqcıqları qabıq maddədə yerləşir. Gətirici 
arteriolanın diametri çıxarıcı arteriolanın diametrindən 1/3 qədər 
çoxdur.  Henle ilgəyi qısadır, böyrəyin beyin maddəsinə yukstame-
dulyar nefronlarda olduğu kimi çox dərinə getmir.  
Yukstamedulyar nefronların yumaqcığı qabıq maddədə yerləş-
məsinə baxmayaraq, beyin maddə ilə  sərhədə yaxın olur. Bu 
yumaqcıqlarda, kortikal nefronlardan fərqli olaraq, gətirici və 
çıxarıcı arteriolaların diametrləri bərabər olur. Çıxarıcı arteriola 
yumaqcıqdan çıxandan sonra kapillyarlara bölünmür, amma 
piramidlərin zirvəsinə doğru gedərək məməciyə çatana qədər bir 
neçə düz damarlar əmələ gətirir, sonra ilgək əmələ gətirərək bunlar 
geri dönür və qabıq maddəyə artıq venoz kapillyar kimi qayıdır. 
Venoz və arterial düz damarlar, gətirici və  çıxarıcı arteriola 

---

 
17
arasında çoxlu anastomoz vardır. Yukstamedulyar nefronların 
Henle ilgəyi böyrəyin beyin maddəsinin dərin qatlarına gedir, 
piramidlərin zirvəsinə çatır. Yukstamedulyar nefronların düz 
damarları Henle ilgəyinin enən və qalxan hissələri ilə yanaşı 
yerləşir, bu da böyrəyin  əkshərəkət-dönmə-artma sisteminin 
əhəmiyyətli elementi olub, sidiyin osmotik qatılaşması və durulaş-
ması proseslərində əhəmiyyəli rol oynayır. 
Fizioloji halda böyrək qan dövranının 85-90% böyük dövranla 
(qabıq dövranı), amma bəzi patoloji vəziyyətlərdə qanın  əsas 
hissəsi kiçik və ya qısa dövranla hərəkət edir. Belə halda 
yukstamedulyar qan dövranı özünəməxsus  şunt rolunu görür (bu 
fenomen ilk dəfə  J.  Trueta  tərəfindən açılıb və onun şərəfinə - 
Trueta şuntu adlanır). Bu zaman qanın çox hissəsi qabıq yox, beyin 
maddə ilə  hərəkət edir və  maddənin işemiyası, hətta nekrozu baş 
verə bilər. Bu zaman yukstamedulyar düz damarlar genişlənir və 
venadan axan venoz qan arterial qana bənzəyir. Buna görə 
yukstaqlomerulyar yumaqcıqlar təkcə filtrasiya aparatı yox, həm də 
böyrəyin drenaj sistemi rolunu oynayır.