Mehnat jamoalarini boshqarish tushunchasi Reja

9.3. Xodimlarni boshqarish tamoyillari
Xodimlarni boshqarish ikki guruhdan iborat tamoyillarga asoslanadi. Har bir tamoyil xodimlarni boshqarishning u yoki bu jihatini takomillashtirishga xizmat qiladi. Masalan, ilg’orlik tamoyili korxona doirasidagi boshqaruv tizimining chet el yoki mahalliy ilg’or korxonalar boshqaruv tizimiga mos keladimi, zamon talabiga javob beradimi yoki yo’qmi degan savolga javob bersa, muvoziylik tamoyili esa xodimlar boshqaruvidagi tezkorlikni oshiradi va hokazo (15-jadval).


15-jadval. Xodimlarni boshqarish tamoyillari

T/r	Xodimlar bilan ishlashning umumiy tamoyillari	T/r	Xodimlar bilan ishlashning tashkiliy tamoyillari
	Samaradorlik		Kontsentratsiya
	Ilg’orlik		Ixtisoslashtirish
	Istiqbollilik		Muvoziylik (parallelnost)
	Komplekslilik		Ixchamlik (adaptivnost)
	Tezkorlik		Izchillik (preestvennost)
	Optimallik		Uzluksizlik
	Oddiylik		Bir me'yorlilik
	Ilmiylilik		Texnologik birlik
	Ko’p bo’g’inlilik		Badastirlik (komfortnost)
	Avtonomlik		Boshqarishda kollegiallik
	Barqarorli
	Ko’p qirralilik
	Rejalilik
	Rag’batlantiruvchi
	Tanlash va joy-joyiga qo’yish
	Samarali bandlik

Korxonada band bo’lgan barcha xodimlar ikki toifadan iborat: ishlab chiqaruvchilar yoki xizmat ko’rsatuvchilar va boshqaruvchilar (rahbarlar, mutaxassis-menejerlar). Xodimlarni, ya'ni inson omilini boshqarish quyidagi jihatlarni boshqarishni o’z ichiga oladi (6-chizma).

Ishlab chiqarishni boshqarish tizimida mehnat resurslarini boshqarish juda ham murakkabdir. Chunki ishlab chiqarish va boshqarish masalalarining markazida odamlar-ishchilar, mutaxassislar va rahbarlar turadi. Korxona maqsadiga erishish va rejalarning bajarilishi faqat shular ishtirokida bo’ladi. Inson omilini hisobga olmaslik, insonga bee'tiborlik iqtisodda kamsamaralikka va ishlab chiqarish samaradorligini pasayishiga olib keladi.
Mehnat resurslarini boshqarishning asosiy maqsadi ishchilar va xodimlarning qobiliyatlarini, yanada jadal va unumli mehnat qilishga qo’zg’atishdir.
Inson omiliga e'tibor, odamlarga nisbatan jiddiy, mas'uliyat bilan yondoshish mehnat resurslarini boshqarishning bosh g’oyasidir.




6-chizma. Mehnat resurslarini boshqarish chizmasi


Xodimlarni rejalashtirish
Xodimlarni rejalashtirish - bu inson omiliga bo’lgan ehtiyojni oldindan aniqlashdir. Bu jararayon uch bosqichdan iborat (7-chizma).

1

Mavjud xodimlarni baholash

2

Istiqbolda xodimlarga bo’lgan talabni rejalashtirish

3

Xodimlarni rivojlantirish dasturini ishlab chiqish

7-chizma. Xodimlarni rejalashtirish

Mavjud xodimlarni baholashda, eng avvalo ularning shakllanishiga ta'sir etuvchi tashqi omillarga, xususan mehnat bozoridagi vaziyatga e'tiborni nqaratmoq lozim. Zero, mehnat bozoridagi holat ko’p jihatdan quyidagilarga bog’liq:

• 
  aholi soni, yoshi, jinsi salmog’idagi o’zgarishlar;
  
• 
  tarmoq va hududiy bandlikdagi o’zgarishlarga;
  
• 
  qo’shimcha ishchi kuchini yollash darajasiga;
  
• 
  ishlab chiqarish hajmi, tarkibi va o’sish sur'atiga;
  
• 
  mehnat resusrlarini boshqarish usuliga va hk.
  

Ichki omillarni baholash uchun quyidagi ma'lumotlar tahlilini bajarmoq zarur:

• 
  doimiy band bo’lgan xodimlar soni, familiyasi, yashash joyi, ishga qabul qilingan vaqti va hk.;
  
• 
  xodimlarning tarkibi (malakasi, mutaxassisligi, yosh tarkibi, milliy tarkibi, nogironlar, salmog’i, ishchi va xizmatchilar, ITX va hk.);
  
• 
  xodimlar qo’nimsiziligi;
  
• 
  ish kunining davomliligi (to’liq yoki qisman bandligi, necha va qaysi smenada ishlashi, ta'tilning davomliligi va hk.);
  
• 
  ish haqi, uning tarkibi, qo’shimcha ish haqi, ta'rif yoki ta'rifdan yuqori to’lova va hk.;
  
• 
  davlat yoki huquqiy tashkilotlar tomonidan ko’rsatiladigan ijtimoiy-maishiy xizmat (ijtimoiy ehtiyojlarga ajratiladigan mablag’)lar.
  

Qayd qilingan tashqi va ichki omlilarning ta'sirida mehnat bozoridagi vaziyat o’zgarib turadi va shunga mos ravishda mehnat resurslariga bo’lgan talab va taklif ko’lami aniqlanadi.
Mehnat resurslariga bo’lgan talabni rejalashtirish xodimlarni rejalashtirish jarayonining boshlang’ich bosqichi bo’lib, uni tuzishda quyidagi ma'lumotlar asos vazifasini bajaradi:

• 
  mavjud va rejalashtirilayotgan ish joylari;
  
• 
  tashkiliy va texnik tadbirlar rejasi;
  
• 
  shtatlar ro’yxati va bo’sh lavozimlarni to’ldirish rejasi.
  

Xodimlarga bo’lgan ehtiyojni rejalashtirishda mahsulot ishlab chiqarish rejasi, mahsulot birligiga sarflanadigan vaqt normasi va bir yilda o’rnatilgan ish vaqti fondidan foydalaniladi. Amaldagi texnologiya darajasi doirasida xodimlarga bo’lgan talabni rejalashtirish uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:

Т_i = q_i * H_i / B_i

Bu erda: T_i - i guruhidagi xodimlarga bo’lgan talab normasi (kasbi, malaka darajasi);

q_i - bir yilda i mahsulotni ishlab chiqarish rejasi;
H_i - i mahsulotning bir birligiga mazkur guruh xodimining sarflaydigan ish vaqti normasi;
B_i - mazkur guruhdagi bitta xodimga to’g’ri kelgan yillik vaqt fondi.
Korxonaning xodimga bo’lgan ehtiyojini rejalashtirish mehnat bozorida ishchi kuchiga bo’lgan talab va taklif muvozanatiga bog’liq.
Agar mehnat bozorida ishchi kuchiga bo’lgan talab taklifdan ko’proq, ya'ni:

talab>taklif

bo’lsa, u holda korxonaga ishchi kuchining qo’shimcha manbaalaridan qo’shimcha taklif rejalashtiriladi. Bunday manbaa bo’lib - mehnat nafaqasi oluvchilar, talabalar va o’quvchilar hisoblanadi. Bunday vaziyatda mehnat birjalarining faoliyatlari kuchaytiriladi va takomillashtiriladi, boshqa hududlardan qo’shimcha ishchi kuchining oqib kelishi rag’batlantiriladi, har bir ishsizning shaxsiy hisobi yuritiladi va hk.

Agar mehnat bozorida ishchi kuchiga bo’lgan talab taklifdan kam, ya'ni:

talab

bo’lsa, u holda qo’shimcha ish joylarini tashkil etish, ish smenasini ko’paytirish, ish bilan bandlikning noan'anaviy yo’llaridan foydalanish, boshqa hududlarga ortiqcha ishsizlarni jalb qilish rejalashtiriladi.

Agar ishchi kuchiga bo’lgan talab taklif bilan teng, ya'ni

talab=taklif

muvozanatda bo’lsa, u holda korxonada:

• 
  ishlab chiqarish vositalarini zamonaviylashtirish va qayta tiklash;
  
• 
  ish vaqtini yo’qotishni kamaytirish;
  
• 
  ishchilarning malakasini oshirish;
  
• 
  mehnatni rag’batlantirish va ish haqini samarali tashkil etish kabi tadbirlar rejalashtiriladi.
  

Erkin bozor sharoitida boshqaruv vazifalarining murakkablashuvi korxona rahbarlariga xodimlarni to’g’ri tanlash, ularni joy-joyiga qo’yish va tarbiyalash ishlariga juda katta mas'uliyat bilan yondoshishni talab qiladi.