Menecment- mühazir ə mətnləri [ ]

Müəssisələrin təsnifat əlamətlərinə görə növləri. 
№ Təsnifat əlamətləri Növləri 
1. Əsas fəaliyyət sferasına görə 
-istehsal 
-tikinti 
-nəqliyyat 
-rabitə 
-maliyyə-kredit 
-ticarət 
-tədris 
-səhiyyə və s. 
2. Mülkiyyət formasına görə 
-dövlət 
-xüsusi 
3. Həcminə
(mənfəətin və satışın həcminə, işçinin sayına görə) 
-iri 

---

-orta 
-kiçik 
4. Nizamnamə kapitalının mənbəyinə görə 
-xarici 
-birgə 
-milli 
5. Təşkilati-hüquqi formalarına görə 
-məhdud məsuliyyətli cəmiyyət 
-səhmdar cəmiyyətlər (açıq və ya qapalı) 
-ortaqlıqlar (tam və komandit ortaqlıqlar) 
-kooperativlər və s. 
6. Yaratdığı ittifaqlara görə 
-holdinq 
-trest 
-konsern 
-assosiasiya 
-maliyyə-sənaye qrupları
7. Sənaye sahələrinə görə 
-ağır sənaye 
-yüngül sənaye 
-hasilat sənayesi 
-emal sənayesi 
Müəssisələrin formaları. Müəssisə və təşkilatların formalarına fərdi müəssisələri, kooperativləri, 
məhdud məsuliyyətli cəmiyyətləri, açıq və qapalı səhmdar cəmiyyətləri, birja və hərracları, 
ittifaqları və ya birlikləri və s. göstərmək olar.
Fərdi (ailə) müəssisələr. Fərdi müəssisələr qeyri-dövlət müəssisələri hesab edilir. Bu tip müəssisələr 
hər hansı şəxsin öz vəsaiti hesabına yaradılıb, onu zəruri vasitələrlə təmin etmək məqsədi daşıyır. 
Fərdi müəssisələr bəzən ailə üzvləri tərəfindən təşkil olunur. Fərdi müəssisələrin mülkiyyətçiləri 
öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə görə öz əmlakı (ailəsinin əmlakı) ilə məsuliyyət daşıyırlar. 

---

Fərdi (ailə) müəssisələrə kəndli-fermer təsərrüfatlarını, pərakəndə ticarət köşklərini, avtomobil 
təmiri emalatxanalarını, məişət cihazları təmiri ilə məşqul olan müəssisələri misal göstərmək olar. 
Fərdi müəssisələr olduqca kiçik miqyaslı müəssisələrdir və kapital çərçivəsi məhduddur. 
Azərbaycan qanunvericiliyində hal-hazırda fərdi müəssisə anlayışı yoxdur. 
Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyət (MMC). MMC-lər bir və ya bir neçə şəxs tərəfindən yaranır. MMC-
nin kapitalı təsis sənədilə müəyyən olunmuş ölçüdə paylara bölünür. Cəmiyyətin iştirakçıları onun 
öhdəliklərinə cavabdeh deyillər. Onlar qoyduqları əmlakın dəyəri həcmində risqə məruz qalırlar. 
Əgər cəmiyyət 2 və ya daha artıq şəxs tərəfindən təsis olunursa, o zaman əvvəlcə təsisçilər arasında 
təsis müqaviləsi bağlanır, sonra həmin müqavilənin əsasında nizamnamə tərtib olunur. Məhdud 
Məsuliyyətli Cəmiyyətin iştirakçılarının sayı müəyyən olunmuş həddi keçdikdə 1 il müddətində 
müəssisə səhmdar cəmiyyətə çevrilməlidir. Bu müddət ərzində cəmiyyət iştirakçıların sayını 
azalda da bilər. Əks təqdirdə məhkəmə qaydasında cəmiyyət ləğv edilməlidir.
MMC-nin ali orqanı onun iştirakçılarının ümumi yığıncağıdır. Ümumi yığancaq müstəsna 
hüquqlara malik olur: 
-Nizamnamə və nizamnamə kapitalını dəyişdirmək; 
-Cəmiyyətin icra orqanlarını, təşkilati strukturu yaratmaq; 
-İllik hesablatları, müəssisənin balansını təsdiq etmək, mənfəəti bölüşdürmək; 
-Cəmiyyəti ləğv və ya yenidən təşkil etmək haqqında qərar qəbul etmək; 
-Cəmiyyətin təftiş kommisayasını yaratmaq, cəmiyyətin fəaliyyətini yoxlamaq və ya yoxlatdırmaq. 
Ümumi yığıncaq MMC-nin rəhbərlərini təyin edir. MMC-yə rəhbərlik kolleqial və ya vahid 
rəhbərlik qaydasında həyata keçirilir. Rəhbər iştirakçılardan və kənar adamlardan seçilə bilər. 
Rəhbər MMC-nin fəaliyyətinin nəticələrinə görə məsuliyyət daşıyır və onların fəaliyyətini idarə 
edir.
Səhmdar Cəmiyyət. Nizamnamə kapitalı müəyyən sayda səhmlərə bölünən cəmiyyət Səhmdar 
Cəmiyyət adlanır. Səhmdar Cəmiyyətin iştirakçıları öhdəliyə görə məsuliyyət daşımırlar və 
səhmlərin dəyəri həcmində risqə məruz qalırlar. Səhmdar Cəmiyyətlər MMC-lərə müəyyən 
mənada oxşar müəssisələrdir. Lakin aşağıdakı fərqlər vardır. 
1. Səhmdar Cəmiyyətlərdə paylar bərabər bölünür və səhmləşdirilir. 
2. Səhmdar Cəmiyyətlərdən çıxmaq istəyən səhmdar öz səhmini götürə bilməz, yalnız sata və 
kiməsə verə bilər. 
3. Səhmdar Cəmiyyətdə böyük kapital kiçik əmanətçilər arasında təmərküzləşir. 
4. Səhmdar Cəmiyyətdə paylar MMC-yə nisbətən daha asanlıqla satılıb və özgəninkiləşdirilə bilər. 
Səhmdar Cəmiyyətin ali idarəetmə orqanı səhmdarların ümumi yığıncağıdır. Ümumi yığıncağın 
müstəsna səlahiyyətləri vardır. 
-Səhmdar Cəmiyyətin nizmnaməsini və ya nizamnamə kapitalını dəyişdirmək; 
-Direktorlar şurasının (müşahidə şurasının), təftiş kommisyasının üzvlərini seçmək və onların 
fəaliyyətinə xitam vermək; 
-Cəmiyyətin icra orqanlarını, təşkilati strukturu yaratmaq. Bu funksiya nizamnamə ilə direktorlar 
şurasına (müşahidə şurası) da həvalə edilə bilər. 

---

-Cəmiyyətin illik hesabatlarını, mühasibat balansların təsdiq etmək, mənfəəti bölüşdürmək; 
-Cəmiyyətin təşkili və ya ləğvi haqqında qərar qəbul etmək; 
Səhmdarların sayı əllidən çox olduqda SC-lərdə direktorlar şurası yaradılır. Direktorlar şurası 
gördüyü işlər barəsində ümumi yığıncağa hesabat verir. Direktorlar şurası cari idarəetməni və 
nəzarəti həyata keçirir.
Səhmdar Cəmiyyətlər Açıq Səhmdar Cəmiyyətlərə (ASC) və Qapalı Səhmdar Cəmiyyətlərə (QSC) 
bölünür. ASC-də səhmdarlar digər səhmdarların razılığı olmadan öz səhmlərini sərbəst surətdə 
sata və ya başqasına verə bilər. ASC-lərin səhm buraxmaq və ona açıq abunə yazılışı elan etmək 
ixtiyarları vardır.
Lakin QSC-lərdə səhmlər yalnız təsisçi və qabaqcadan müəyyən edilmiş şəxslər arasında 
bölüşdürülə bilər. QSC-lərdə səhmlərə açıq abunə yazılışı həyata keçirilə bilməz. Qapalı Səhmdar 
Cəmiyyətinin səhmdarlarının sayı çoxalarsa Açıq Səhmdar Cəmiyyətinə çevrilməlidir. 
Səhmdar Cəmiyyətin idarə olunmasının ali orqanı səhmdarların yığıncağıdır. Bu yığıncağa 
səlahiyyətlər Mülki Məcəllənin müddəalarına əsasən verilmişdir. Həmin səlahiyyətlər heç kim 
tərəfindən, hətta yığıncağın özü tərəfindən də artırılıb azaldıla bilməz. Səhmdarların sayı 50 
nəfərdən çox olduqda müşahidə şurası, yəni direktorlar şurası yaranır. Bu şura daha çox 
səlahiyyətə malikdir. Şura direktorların işinə nəzarət edir və səhmdarların maraqlarını müdafiə 
edir.
Təsərrüfat ortaqlıqları. Təsərrüfat ortaqlıqları tam ortaqlı və komandit ortaqlığı formasında olur. 
Təsərrüfat ortaqlıqları şərikli nizamnamə kapitalı əsasında yaranır. 
Tam ortaqlı müəssisələr şərikli müəssisələr hesab edilir. Onun firma adında iştirakçı olan hüquqi 
və fiziki şəxslərin adları və tam ortaqlıq sözləri görünür. Ali idarəetmə orqanı, iştirakçıların 
yığıncağıdır. İştirakçılar 1 səsə malik olurlar. Ortaqlığın mənfəəti ortaqların paylarına münasib 
olaraq bölünür. 
Komandit ortaqlığında iştirakçıların hamısı təsisçi olmur. Təsisçi olamayan iştirakçılar payçılardır. 
Onlar qoyduqları pay müqabilində məsuliyyət daşıyırlar. Komandit (payçı, maya qoyan) maya 
qoyarkən ortaqlıq ona şəhadətnamə verir. Komandit ortaq maliyyə ili qurtardıqdan sonra 
ortaqlıqdan çıxa bilər. Payçılıqdan çıxdıqda onlar yalnız öz paylarını götürürlər.
Kooperativlər. Kooperativlər fiziki və hüqüqi şəxslərin könüllü birliyi olub, iştirakçıların əmlak 
haqlarından pay birləşdirilməsi ilə yaradılır. 
Kooperativin ali idarəetmə orqanı kooperativlərin ümumi yığıncağı hesab edilir. Kooperativin 
iştirakçılarının sayı 50-dən artıq olduqda müşahidə şurası yaradılır. Şura cari idarəetməni və 
nəzarəti həyata keçirir. Ümumi yığıncağda qərarlar qəbul edilərkən kooperativin üzvü bir səsə 
malik olur. 
Kooperativin ümumi yığıncağı MMC-nin ümumi yığıncağı ilə demək olar ki, eyni səlahiyyətlərə 
malikdirlər. 
Fondlar. Fondlar fiziki və ya hüquqi şəxslərin qoyduqları haqlar əsasında yaranan əmlak, sosial, 
xeyriyyə, mədəni, təhsil və ya digər ictimai faydalı məqsədləri güdən təşkilatlardır. Fondun idarə 
edilməsi nizamnamədə göstərilən müddəalar əsasında həyata keçirilir. Fondun nizamnaməsi 

---

təsisçilər tərəfindən tərtib edilir. Fond ləğv edildikdə onun əmlakı nizamnadə göstərilən 
məqsədlərə, bu mümkün olmadıqda isə dövlət büdcəsinə yönəldilir. 
Birjalar. Birjalar vasitəçilik funksiyasını həyata keçirib topdan satış ticarəti ilə məşğuldurlar. 
Birjaların aşağıdakı növləri mövcuddur. 
1. Əmtəə birjaları. (Əmtəələrin alqı-satqısı üzrə vasitəçilik fəaliyyəti göstərirlər.) 
2. Fond birjaları. (Qiymətli kağızların alqı-satqısı ilə əlaqədar əməliyyatları həyata keçirirlər.) 
3. Valyuta birjaları. (Qızıl və valyutaların alqı-satqısı ilə məşqul olurlar.) 
4. Əmək birjaları. (İşçi qüvvəsinə təlabatı uçota alır və onların təklif edilməsi ilə məşqul olurlar.) 
Hərraclar. Hərraclar məhsulun satışı üçün tətbiq edilən, özünə- məxsus xüsusiyyətləri olan satış 
üsuludur. Birjalarda məhsullar hərraclar təşkil edilməklə satıla bilər. Hərraclarda birja müştəriləri 
iştirak edirlər. İştirakçılar daimi və birdəfəlik olurlar. Daimi müştərilərin iştirak müddəti üç 
ilədəkdir.
Hərraclarda əmtəələrin başlanğıc qiyməti müəyyən olunur. Hərracların digər satış obyektlərindən 
fərqi odur ki, məhsulun satış qiyməti müştərilər arasında hərracın keçirildiyi dövrdə formalaşır. 
Burada məhsulun satış qiymətinin son həddi alıcı və satıcının qarşılıqlı razılaşması ilə deyil, 
alıcıların təklif etdiyi qiymətlərin ən yuxarı həddi ilə müəyyən olunur. 
Banklar. Bank özündə müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərini cəmləşdirən, onu kredit şəklində 
müvəqqəti istifadəyə verən, hüquqi və fiziki şəxslər arasında qarşılıqlı ödəmələrdə və 
hesablaşmalarda vasitəçilik edən ixtisaslaşdırılmış maliyyə institutudur. Bu tərif dövlət və 
kommersiya bankları üçün xarakterikdir. Milli bank əlavə olaraq pulun missiyasını və pul 
tədavülünün tənzimlənməsini də həyata keçirir.
Bankın ali idarəedici orqanı bankın idarə heyətidir. Bankın rəhbəri isə idarə heyətinin sədridir. 
Aşağı həlqələrdə isə idarəetməni şöbə və ya bölmə rəhbərləri həyata keçirirlər. 
İttifaqlar (Müqavilə birlikləri). Mülki məcəlləyə əsasən təşkilatlar kordinasiya etməklə, ümumi 
əmlak maraqlarını qorumaqla ittifaqlar yarada bilərlər. Bu cür ittifaqlara assosiasiyalar, konsernlər, 
holdinqlər, maliyyə sənaye qrupları və s. aiddir. Birliklərin (ittifaqların) yaranması aşağıdakı 
şərtləri tələb edir. 
1. Birlik könüllülük prinsinə əsaslanır. 
2. İştirakçılar hüquq bərabərliyi əldə edir. 
3. Təşkilati forma sərbəst surətdə seçilir. 
4. Birlik müqavilə əsasında yaranır. 
İttifaqın iştirakçıları özlərinin müstəqilliyini və hüquqi şəxs statusunu saxlayırlar. İttifaqın 
iştirakçıları maliyyə ili qurtardıqda ittifaqdan çıxa bilərlər.
İttifaq öz iştirakçılarının öhdəliyi üçün məsuliyyət daşımır. Onlar nizamnamədə göstərilən 
miqdarda ittifaqın öhdəlikləri üçün məsuliyyət daşıyırlar. 
Əgər iştirakçıların qərarı ilə ittifaqa sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirmək həvalə olunursa, belə 
ittifaqlar təsərrüfat ortaqlığına və ya cəmiyyətə çevirilir. 
Holdinq. Holdinq bir çox kompaniyaların səhmlərinin bir yerə cəlb edilməsidir. Burada ana 
cəmiyyət və törəmə (qız) cəmiyyətlər olur. Ana cəmiyyət törəmə cəmiyyətlərə sərancamvericilik 

---

səlahiyyətinə malik olur. Holdinqlərin yaranmasında məqsəd bura daxil olan müəssisələr arasında 
hesablaşmaların asanlaşdırılması, investisiya imkanlarının yaxşılaşdırılması, rəqabət qabiliyyətinin 
gücləndirilməsidir. Lakin bəzi hallarda holdinqlər inhisarlara çevrilir ki, bu da dövlətin nəzarəti 
altında olmalıdır.Maliyyə-sənaye qrupları (MSQ). MSQ pul vəsaitlələrinin istehsala yönəldilməsi 
ilə əlaqədar yaradılıb, müəssisə, bank, sığorta təşkilatlarının, beynəlxalq ticarət təşkilatların, 
nəqliyyat, reklam şirkətlərinin birliyidir. MSQ-lər həm maliyyə, həm ticarət, həm də istehsal 
müəssisələrinin sahibləri olduqlarına görə onlar daha geniş investisiya fəaliyyəti ilə məşğul olmaq 
imkanı əldə edirlər.