Menejer mádeniyatı

8. 2. Basqarıw usıllarınıń gruppalanıwı hám basshılıq túrleriniń túrleriniń oziga tán qásiyetleri.
Basqarıw usılı - bul shólkem qoygan maqsetlerge erisiw ushın basqarilayotgan obiektlerge tasir qılıw usılları jıyındısı.
Menejment usılı - baslıq jeke sapalarınıń taplami, baslıqtıń az iskerliginde isletetuǵın usılı hám jalları baslıqtıń oziga boysunuvchilarni ámelde biliwi bolıp tabıladı.
Baslıq - bul professional bilimlerge iye bolǵan, arnawlı tayarlıq korgan, basqarıwdıń sır-sırların biletuǵın, basqarıw nızam -qaǵıydaların puqta iyelegen hám olarǵa ámel etetuǵın maman qánige bolıp tabıladı.
Basshılardıń basqarıw iskerligindegi ulıwma faktorların atap kórsetiw múmkin. Baslıq jumısı kop qırlı. Ol ámelge asırilatuǵın iskerliginiń qısqa múddetliligi, hár túrliligi hám anıqlıǵı menen xarakterlenedi.
Gestning izertlewlerine muwapıq basqarıw boyicha usta bir kúnde 583 túrli operatsiyalardı atqaradı. Baslıq miyneti mazmunına muwapıq tárzde, Mintsberg basqarıw jumısınıń taǵı bir ulıwma ózgeshelikine bólek itıbar qaratdı - bul baslıq roli. Mintsberg tarifi boyicha, baslıq roli - bul «aniq shólkem yamasa anıq lawazım ushın uyqas bolǵan malum hatti-háreket qaǵıydaları taplami» esaplanadı. Bólek shaxs rol orınlaw xarakterine tasir korsatishi múmkin, lekin onıń mazmunın ozgartira almaydı. Mintsberg baslıqtıń túrli dáwirlerde hám túrli dárejede az moynına alatuǵın 10 rolin ajratadı. Ol bul roldı úsh kategoriya shegarasında gruppalaydı : shaxslararo rol, informatsion rol hám qarar qabıl qılıw boyicha rol. Mintsberg aytıp otkeni sıyaqlı, rol bir-biri menen ozaro baylanıslı hám pútindi jaratıwda ozaro tasir etedi. Shaxslararo rol baslıqtıń shólkem degi kepilligi hám poziciyasinen kelip shıǵadı hám de jáne onıń adamlar menen ozaro munasábeti salasın óz ishine aladı :
 bas baslıq : huqıqıy yamasa social xarakter degi turaqlı minnetlemelerdi atqaradı ;
 lider (sárdar ): isleytuǵınlardı motivlastırıw hám aktivlestiriw, jumısshılardı jumısqa
qabıllaw, tayarlaw hám sol minnetleme menen baylanıslı jaǵdaylarǵa juwap beredi;
 baylaw baǵın: informaciya jetkeziwshi hám xızmet korsatuvchi sırtqı baylanıslar hám informaciya dárekleri jumısın támiyinleydi.
Bul rol baslıqtı informaciya taplanatuǵın punktke aylandırıwı múmkin, bul bolsa oǵan bir waqtıniń ozida informatsion roldı orınlawǵa májbúr etedi hám informaciyanı qayta isleytuǵın oray retinde tasir etiwge múmkinshilik beredi.
Baslıqtıń informatsion rolı :
 informaciyanı qabıl etiwshi: arnawlı xarakterge iye bolǵan (tiykarınan ámeldegi) túrli
informaciyalardı izlaydi hám qabıl etedi;
 informaciyanı taratıwshı : sırtqı dereklerden yamasa basqa isleytuǵınlardan alınǵan informaciyanı shólkem azolariga jetkeredi;
 wákil: jobalar, siyasat, tasirlar, shólkem jumısı nátiyjelerine tiyisli bolǵan informaciyanı shólkemdiń sırtqı baylanısları ushın uzatadı, usı tarmaq sorawları boyicha ekspert retinde tasir ótkiziledi;
Shaxslararo hám informatsion roldı az moynına alǵan halda baslıq qarar qabıllaw menen baylanıslı bolǵan roldı da atqaradı : resurslar bólistiriwi, dawlardı saplastırıw, shólkem ushın múmkinshiliklerdi izlew, shólkem atınan kelisimler aparıw.
Qarar qabıllaw menen baylanıslı bolǵan rol :
 isbilermen: shólkem ishinen hám sırtından múmkinshiliklerdi qıdıradı, ozgarishlarga alıp keliwshi “jetilistiriw boyicha joybarlarni” islep shıǵadı hám jumısqa saladı, ámeldegi joybarlar islenbesin qadaǵalaw etedi;
 buzılıwlardı jónge salıw etiwshi -shólkem zárúrli hám qápelimde jaǵdayda bolsa, bul jaǵdaydan shıǵıw háreketlerine juwap beredi;
 resursların bóliwleytuǵın : shólkemde áhmiyetke iye bolǵan barlıq qararlardı qabıllaw hám maqullawǵa alıp keliwshi - shólkem resurslarini bólistiriw boyicha juwapker;
 kelisimler alıp baratuǵın - hámme zárúrli hám áhmiyetli kelisimlerde shólkem prezentaciyası boyicha juwapker.
Áne sol 10 rol, birgelikte anıq shólkemdiń ózgeshelikinen baylanıslı bolmagan menejer jumısınıń kólemi hám mazmunın anıqlap beredi.
Hár bir baslıq ozining jumıs iskerlikte, oziga tán basqarıw usılına iye.
Basqarıw usılı - social siyasiy gruppa, bul basqarıw daǵı quramalı socialekonomikalıq islep shıǵarıw, social -texnologiyalıq munasábetlerdi islep shıǵarıw processinde ámelge asırıw formasınıń kórinetuǵın bolıwı bolıp tabıladı. Bul tárepten usıl nátiyjesi social -texnologiyalıq áhmiyetke iye, sebebi baslıq qollagan usıldıń xarakteristikası sezilerli dárejede basqarıw apparatınıń nátiyjeli jumisına baylanıslı.
Basqarıw processinde kopgina hár qıylı usıllar, jantasıwlar hám usıllar qollanıladı. Olar menejment funktsiyaların, qarar qabıllaw ushın zárúr bolǵan basqıshlar, proceduralar hám operatsiyalardı orınlawdı tártipke salıw, maqsetke jóneltiriw hám nátiyjeli shólkemlestiriw múmkinshiliklerin berediler. Olardıń hámmesin menejment usılları deyiw múmkin.
Menejment usılları degende, maqsetlerdi qoyish hám olarǵa erisiwde qollaniletuǵın basqarıw iskerligin ámelge asırıw qaǵıydaları túsiniledi.
Basqarıw usılları sisteması tiykarın umumilmiy metodologiya quraydı. Bul metodologiya sistemalı, kompleks jantasıwdı mashqalalardi sheshiwge qaratadı, sonıń menen birge modellestiriw, tájiriybe otkazish, anıq tariyxıy jantasıw, ekonomikalıqmatematik, social olchovlar hám basqa usıllardı qollashni da kozda tutadı.
Basshılıq usılı, belgisi hám boysunuvchilarga salıstırǵanda munasábetine qaray, barlıq basshılardı tómendegi úsh túrge ajıratıw múmkin.
1. Avtokratik usıl.
2. Liberal usıl.
3. Demokratiyalıq usıl.
Avtokratiya - jekke hákimshilik túsinigin ańlatadı, yaǵniy jalǵız húkimranlıqtı ustap turıwshı hám ámelge asırıwshı shaxs. Avtokratik usıldıń ayriqsha qásiyetleri bar. Avtokratik baslıq jalǵız hákimlik tıykaruda qabıllawdı jaqsı kóredi. Ol mamuriyatchilik, keńsepazlıq hám buyrıqpazlıqqa keń jol ashıp beredi. Mudami qol astında isleytuǵın xızmetkerlerdiń jumisına aralasıp turıwdı, basqarıw toparınıń dıqqat orayında bolıwdı yoqtiradi. Barlıq húkimranlıq onı qolida bolıwı kerek hám barlıq úlken kishi mashqalalardi tek ózi, qal astındaǵı xızmetkerler menen máslahátlashmay, geyde qorqitish usılı menen sheshedi. Avtokratik baslıq qal astında isleytuǵın xızmetkerler menen suwıq mámilede baladı, ozining reti kelgendeni bezatishni jaqsı koradi, qabılına kiretuǵınlar ushın qasımcha keńsepazlar korsatadi, júdá kem gáp, kamdan - kem kuladi, onıń korinishi mudam jumıs menen bánt bolǵanın sáwlelendiredi. Onıń tiykarǵı belgisi sonda, kem bilimli bolsa da, júdá qatal, tıńlaǵısh jumısshı oǵan yoqadi.
Avtokratik basshılar :
 buyrıq shıǵarıw, qarar qabıllaw, xızmetkerlerge jaza beriw yamasa
xoshametlewde jámáát pikirin esapqa almaydı ;
Hár úshew túrdegi basshılıq ortasında sáykeslik ámeldegi bolıp, anıq sharayatlarda birewiniń úlesi asıwı menen basqasınıń úlesi azayadı.