Menejment va marketing

6-rasm. Moliyaviy tavakkalchilik turlari
10
. 
Tavakkalchilik xatarini boshqa shaxs zimmasiga o„tkazish- bu investor 
barcha xatar uchun ma‟suliyatni o„zini sug„urtalash orqali sug„urta idorasi 
zimmasiga o‟tkaziladi. 
Tavakkalchilik darajasini pasaytirish-yo„qotish hajmi va sodir bo„lish 
ehtimoliyatini qisqartirishni bildiradi.
Limitlash – bu limitlar o„rnatish, ya‟ni savdo, kapital, xarajat summalariga 
ma‟lum bir chegara qo„yishdir. Cheklashlar, limitlash- tavakkalchilikni 
pasaytirishning muhim vositasi hisoblanadi.U banklar tomonidan ssudalarning 
berilishida, xo„jalik subyektlari tomonidan tovarlarning (kredit kartochkalari 
orqali) kreditga sotilishida, investorlar tomonidan ma‟lum bir miqdor kapitalni 
aylantirishda qo„llaniladi. 
Sug„urtalashning mohiyati shundaki, investor tavakkalchilik xatarini oldini 
olish uchun bir qism daromadidan kechishga tayyor turadi, ya‟ni u 
10
Sharifxo„jaev M., Abdullaev Yo.“Menejment”. Darslik. T.: “O„qituvchi”, 2001. – B.702. 
Moliyaviy tavakkalchilik turlari 
Kredit 
tavakkalchiligi 
Valyuta tavakkalchilik 
Foiz tavakkalchiligi 
Boy berilgan 
moliyaviy foyda 
tavakkalchiligi 

---

29 
tavakkalchilik darajasini nolga tenglashtirish uchun to„lovga tayyor bo„ladi. 
Aslida, agar sug‟urta qiymati kutilayotgan zarar bilan teng bo„lsa, (ya‟ni, 200 
ming so„m ko„rilishi kutilayotgan zararning sug‟urta polisi 200 ming so„m 
bo„lsa), u holda investor tavakkalchilikni qabul qilmaslikka harakat qiladi. 
Chunki, u aniqlangan moliyaviy yo„qotishlarning o„rnini to„ldirish uchun o„zini 
sug‟urtalaydi. Moliyaviy tavakkalchilikni sug„urtalash uning darajasini 
pasaytiruvchi keng tarqalgan usullardan biridir. 
 
1.3 Korxonalarda tavakkalchilikni boshqarishning xorij tajribasi 
 
Qarorlar loyihasini tayyorlashda chop etilgan rivojlangan mamlakatlar va 
xalqaro tashkilotlar bashoratlarini o„rganish kerak. Lekin bu erda ham o„ziga 
xos murakkablik mavjud. Chunki bu bashoratlarning asosiy maqsadi davlat va 
tadbirkorlar uchun asosiy iqtisodiy ko„rsatgichlarni shakllantirish to„g„risida 
(jamoatchilik xarajatlari, zaxiralar xolati, shaxsiy iste‟mol, eksport, import, narx, 
bandlik, sanoat ishlab chiqarish, ish haki darajasi va uning dinamikasi) 
ma‟lumot berishdan iboratdir. 
Amerikalik ishbilarmonlarga xos bo„lgan tavakkalchilikni Amerika 
iqtisodiga chapani muhojirlar olib kelganlar va singdirganlar. Ular o„troq va 
ehtiyotkor yerli aholini o„z ishbilarmonlik faoliyatida tavakkalchilik ham qilib 
turishga majbur etishgan. 
Amerkacha ta`rifga ko„ra, tavakkalchilik- bu biron ish bilan shug„ullanish 
oqibatida zarar ko„rib qolishdan qutilib qolish imkoniyati. Albatta, ba`zi 
xavflarni sug„urta kompaniyalari bilan shartnoma tuzish orqali ulushini olish 
mumkin. Biroq xavfning asosiy og„irligi, ya`ni: 
-menejerning xatosi; 
-narx o„zgarishi; 
-talabning susuayishi; 
-noto„g„ri tanlangan loyiha; 
-ishchilarning noroziliklari va boshqalar ishbilarmonlarning yelkasiga 
tushadi. 

---

30 
Ammo, umuman Amerika tajribasi ishbilarmonlik tavakkalchiliksiz 
mumkin emasligidan guvohlik beradi. Kimki hech bir tavakkal qilmasa, oxir-
oqibatda xonavayron bo„ladi. 
Ishbilarmon hali chiqargan mahsulotining bozori yurishishi kafolatiga ega 
bo„lmasdan ular ustida tadqiqotlar olib borishga, ishlab chiqarishni kengaytirish 
va yangilini ko„rishga tavakkal qilib o„n ming yoki millionlar sarflaydi. Uning 
har bir harakatida omadsizlik xavfi yashiringan. 
Xavflilik 
omili 
mablag„ 
va 
quvvatlarni 
tejashning 
kuchli 
rag„batlantiruvchisi hisoblanadi. U:
1.Korxona ( firma)ni loyihalar rentabelligini ming bora tahlil etishga; 
2.Xarajatlar bo„yicha hisob-kitobni puxta bilishga; 
3.Quvvatlarni sotib olish va kadrlarni yollashga o„ta jiddiy yondashishga 
majbur etadi. 
Shunday qilib, tavakalchilik har qanday ishlab chiqaruvchi yoki har qanday 
bank faoliyatining vaziyatga bog„liq tomoni bo„lib, shu faoliyatning oxiri nima 
bilan tugashi noaniqligini va omad yurishmasa, oqibatda zarar ko„rishi 
mumkinligini aks ettiradi. 
Tavakkalchilik foydadan mahrum bo„lish va boshqa sabablarga ko„ra zarar 
ko„rish singari yomon oqibatlar ro„y berish ehtimoli bilan ifodalanadi. Shu 
ma`noda Amrikacha talqinda tavakkalchilik bu- oqibatning yaxshi bo„lishiga 
umid bog„lab, xavf ehtimolligini zimmasiga olingan holda qilinadigan harakat. 
Tavakkalchilik-bu resurs yoki daromaddan to„la yohud qisman yo„qotish 
xavfi. Bu noaniqlik sharoitida har qanday dovyurak menejer uchun tabiiy holat, 
vaziyat. Tavakkalchilik botirning ishi. 
Ertangi kun yoki kelajakda nima bo„lishini oldindan aniq bashorat qilib 
bo„lmas ekan, barcha qabul qilinadigan qarorlar tavakkalchilik bilan bog„langan. 
Shu sababli tavakkalchilikdan qochmaslik kerak, balki uni oldindan ko„ra bilib, 
tug„ilishi mumkin bo„lgan xavf darajasini pasaytirishga harakat qilish lozim. 
Amerika 
tajribasiga 
ko„ra 
biznesning 
barcha 
tashabbuskorlari 
tavakkalchilikka borishi zarur. Amerika tajribasiga ko„ra bashoratlarning ojiz 

---

31 
tomoni to„lov balansi va xalqaro kapital harakati sohasida namoyon bo„ladi. 
Bashoratlash bilan shug‟ullanuvchi barcha tashkilotlar nuqtai nazarida aytib 
o‟tilgan bu parametrlarni kelgusidagi qiymatini aniqlash - hali to‟liq ishlab 
chiqilmagan (unga turistik sayohatlar, xalqaro yuk tashishlar, xizmat ko‟rsatish 
pul mablag‟larini uzoq muddatli harakati kabilarda kapital harakatini jilovlab 
bo„lmasligi kiradi) 
Ko„p hollarda u shunchaki gumon bo„lib qoladi. Agar gap kapitalni o„zoq 
muddatli harakati to„g„risida boradigan bo„lsa, bir qancha hammaga ma‟lum 
bo„lgan omillar e‟tiborga olinadi, ammo ko„p hollarda bunday bashoratlar katta 
invesitsiyaga asoslangan bo„ladi. Shunday qilib, ishlab chiqarish va sotish 
to„g„risidagi tadkqiqotlarga oid xabarlar kabi kapital va investitsiyalar harakati 
to„g„risida ma‟lumotlardagi noaniqliklar ham tavakkalchilikni bir tarkibiy qismi 
hisoblanadi. Shuning uchun foydalanilayotgan xabarlardagi noaniqlikning bir 
xillilik xislati juda muhimdir. Oldindan baholanuvchi ekzogen ma‟lumotlar 
ichidagi eng keyin aniqlanuvchi ko„rsatkichlardan biri bu sotishdagi 
ko„zlanayotgan narx darajasi hisoblanadi. Aniq belgilanuvchi narx ko„plab 
omillarga bog„liq. Ulardan eng muhimlariga ishlab chiqarish xarajatlari hajmi; 
mahsulot sifati, taklif o„lchami, uxshash mahsulotga almashtirish imkoniyati, 
ehtiyojni to„lovga qobillik hajmi va h.z) kiradi. 
Ishlab chiqarish xarajatlari hajmini asossiz baholashda, o„ziga nisbatan 
raqib tashkilotlardagi ishlab chiqarish xarajatlari hajmini tahlil qilishga intilish 
lozim.
Ayni paytda o„zining mahsulotini tannarxi, zarur axborot bo„lmaganida, 
konkurent mahsulot tannarxini hisoblashda asos qilib olish mumkin. Bunday 
kiyosiy tahlil xarajatlar strukturasini umumiy hajmni tashkil etish darajasiga 
qarab, muhim bandlarga ajratib o‟rganishdan boshlanadi. Tavakkalchilikga 
tayanib qabul qilingan qarorlar qabul qilinishi bir muhim obyektiv mezon ya‟ni 
rahbarni qarorlar qabul qilishda qanday chegaradagi tavakkalchilikga borish 
mumkin degan muhim obyektiv mezonga bog„liq bo„ladi. Oqilona 
tavakkalchilikni asosiy fondlar, ishlab chiqarish hajmi, rentabellilikda 

---

32 
daromadlilik darajasi, xo„jalikning moliyaviy holati kabi parametrlar bilan 
bog„liq holda ko„rib chiqish kerak. Korxonada ishlab chiqarish nomeniklaturasi 
xilma-xil bo„lib, moliyaviy holati qanchalik barqaror bo„lsa, tavakkalchilik xavfi 
shunchalik past bo„ladi. Demak, bu korxona qanchalik ko„p turdagi mahsulot 
ishlab chiqarib, katta kapitalga ega bo„lsa u tavakkalchilikga shunchalik kam 
darajada ta‟sirchan bo„ladi. Bunday xo„jalik rahbarlari, dadil holda 
tavakkalchilik vaziyatlarda qaror qabul qila oladi.
Mulohazalar bo„yicha rahbarning tavakkalchilik sharoitidagi ma‟suliyati 
faqat aniq qarorlar darajasi bilan tadqiq etilishi mumkin. 
Rahbar qaror qabul qilish jarayonida, agar korxona ixtiyoridagi fondlar 
korxonani rivojlantirish masalalari o„lchamiga mos kelsa tavakkalchilikka 
borishi mumkin. Bu uchun asos bo„lib: mahsulotlarni sotish va ishlab 
chiqarishni uzluksizligi, daromadli xo„jalik yuritish, iste‟molchilar va 
transportchilar bilan bir maromdagi aloqalar, to„lovga qobillikning yuqori 
darajasi, aniq buxgalteriya hisobi, moliyaviy tizim rivojlanishi va boshqalar 
xizmat qilishi mumkin