Menejment va marketing

 
8-rasm. Tavakkalchilikni miqdoriy aniqlash usullari
15
. 
Biz tavakkalchilikni boshqarishni yangi usuli tavakkalchilikni boshqarishda 
o„yinlar nazariyasidan foydalanishni ko„rib chiqamiz. O„yinlar nazariyasida agar 
biz ikki shaxs orasidagi o„yinni nazarda tutsak unda ular bir shaxs bir-biridan 
bog„liq bo„lmagan holda o„z strategiyasini tanlashni tushinamiz. O„yin maqsadi 
muvozanat nuqtasiga erishish strategiyasini tanlashdir. 
Muvozanatlik strategiyasi – bu ishonchlik strategiyasi bo„lib uni asosida 
to„lov funksiyasining qiymati uning obyektivligi yotadi va kamtarona qoida 
taniladi. Ammo o„yinlar nazariyasida ko„pincha muvozanat holatdan uzoqlashib 
tavakkalchilikka yo„l qo‟yishadi bu esa ko„plab amaliy masalalarni ishida 
uchrab turadigan holatdir. Bunda barcha mumkin bo„lgan imkoniyatlarini 
o„yinchini hulq-atvori tanlangan strategiya natijasida keladigan foyda uning 
stabilligi va boshqalar nazarga olinadi. Quyida biz muvozanat nuqtasidan 
uzoqlagan qoida o„yin yuritish misollarini ko„rib chiqamiz. 
15
Мартин Г., Хетрик С. “Корпоративные репутации, брендинг и управление персоналом”. Учебник. М.:: 
«Группа ИДТ», 2013. – 55-с. 
dalilsiz xulosa 
berish guruhi 
 
tajribaga tayanib 
yondashilgan guruh 
 
Tavakkalchilikni miqdoriy aniqlash uchun bir qancha usullar mavjud 
 

---

59 
Ko„pincha o„yinlar nazariyasida o„yinchilardan biri (raqiblar) tushingan va 
maqsadga yo„nalgan holda faoliyat yuritadi qolganlar esa o„z strategiyasini 
tasodif tarzda tanlaydilar.Bu holda har bir o„yinchini yutuq hajmi juda kichik 
bo„ladi.Ammo umumiy xolda o„yinlar nazariyasida har bir o„yinchi katta 
yutuqqa erishish strategiyasini tanlashga harakat qiladi. 
Bunday strategiyada istagan natijaga erishish xavfi katta bo„ladi. Bunday 
strategiyalarni tanlashda barcha imkoniyatlarni hisobga olgan holda shunday 
yo„lni tanlash kerakki unda raqibning xatti-harakati o„zaro bo„ladigan foyda bu 
tanlangan strategiyadan olinadigan natijalarni hisoblab uni muvozanat holat 
o„yinlari bilan solishtirib ko‟rish zarur. 
Mamlakat iqtisodiyotini ko„zlangan masalalarida uni bajarayotgan korxona 
maqsadga erisha olmasa, bu yuqori organlarning rejalashtirishdagi xatosi bilan 
emas, balki shu korxonaning rejalashtirishdagi kamchiliklar tufayli sodir bo„ladi, 
deb hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan yondoshilganida rejalar qanchalik puxta 
ishlangan bo„lsa, tashkilot uchun tavakkalchilik shunchalik kam bo„ladi. 
Shunday qilib, ilmiy asoslangan rejalashtirish – bu tavakkalchilikning xatarli 
oqqibatlarini kamaytirish usulidir. Shu bilan bir qatorda maxsus adabiyotlarda, 
rejalashtirish tavakkalchilikka qarshi kurash vositasi deb qaralmasligi lozim, - 
degan nuqtai nazar mavjud. Ilmiy asoslangan rejalashtirish – noaniqlarni 
kamaytiruvchi ishonchli omil hisoblansada, eng yaxshi reja ham, ijtimoiy 
iqtisodiy vaziyatdan yuzaga keluvchi noaniqliklarning barcha unsurlarini o„zida 
mujassamlashtira olmaydi. 
Ichki va tashqi bozor bilan bog„liq tavakkalchilik turlari bir-biri bilan 
mustahkam aloqada bo„lgan, bir biriga ta‟sir etuvchi ko„plab umumiy unsurlarga 
ega. Shuning uchun tavakkalchilikning bu ikki turini birinchi navbatda ichki va 
tashqi bozor uchun xarakterli bo„lgan xislatlarini inobatga olib qarab chiqamiz. 
Ichki bozor bilan bog„liq tavakkalchilikning tashkil etuvchi muhim unsurlariga 
quyidagilarni kiritishimiz mumkin: 
-eski va yangi mahsulotlar ishlab chiqarish hajmi va strukturasini aniqlash 
bilan bog„liq tavakkalchilik (Biz bu masalani yangi va eski mahsulotlarni 

---

60 
parallel 
ishlab chiqarishning afzalligi va kamchiliklari to„g„risida 
gapirganimizda ko„rib chiqqan edik); 
-mahsulot ishlab chiqarishda yangi mahsulot ulushini sezilarli darajada 
ortishini ilmiy tadqiq qilishni moliyalashtirish to„g„risida bir qarorga kelish bilan 
bog„liq tavakkalchilikni o„sishi (bu erda yangi ishlab chiqarilgan mahsulot talab 
darajasidagi sifatga javob bera oladimi degan masalaga befarq bo„lib 
bo„lmaydi). 
O„zini oqlagan yangi texnologiya importi rivojlanish sohasidagi 
tavakkalchilikni pasaytiradi, shuningdek u ortiqcha foyda qismini saqlab qolish 
imkonini yaratadi (baho tarkibidagi tavakkalchilik ulushini kamaytirish 
hisobiga), chunki mahsulot bozorga baho egri chizig„ini ancha yuqori nuqtasida 
ekanligidagi narxda boradi.
Ishlab chiqarish bilan bog„liq tavakkalchilik (ya‟ni tashkilot ixtiyorida 
ma‟lum bir davr davomida oldindan nazarda tutilgan sifat va miqdordagi ishlab 
chiqarish zahiralari bo„ladimi) 
-bozor bilan bog„liq tavakkalchilik (ya‟ni yangi va eski mahsulot taklifi 
to„lovga qobil talab miqdoriga mos keladimi?) 
Xarajat va narx bilan bog„liq tavakkalchilik (ya‟ni oldindan hisoblangan 
yoki past narxda sotilganda to„lovga qobil talab mahsulotga bo„lgan extiyoj 
xarajatlarini ko‟payadimi va haqiqiy xarajatlarni hisobga olganda daromad olish 
mumkinmi). Korxonani rivojlantirish sohasiga oid qaror qabul qilishda ko„proq 
darajada xalqaro mehnat taqsimoti va uning ehtiyojiga tayanish lozim bo„ladi. 
Buning mazmuni shuki, nafaqat bizdagi mavjud moddiy resurslar birinchi 
navbatda ichki ehtiyojlarni qoldirish zaruratidan kelib chiqqan holda balki 
xalqaro iqtisodiy tendensiyalarini, ulardan foydalanish, nisbatan qulaylik 
darajasini hisobga olib taqsimlanishi lozim. 
Boshqacha qilib aytganda mavjud resurslar ma‟lum darajadagi noaniqlikda 
baholanuvchi tashki omillarni o„rganish asosida taqsimlanishi va qayta 
taqsimlanishi lozim. 
Demak doimo umumjaxon iqtisodiyotidagi iste‟mol (talab) va ishlab 

---

61 
chiqarish strukturasidagi (taklif) o„zgarishlarni muntazam kuzatib borish kerak. 
Biror yangi ishlab chiqarish obyektini ishga tushirish to„g„risida qaror qabul 
qilishda quyidagilarga e‟tibor karatishimiz lozim. 
-jahon bozorida yangi mahsulotga talab darajasi va taklif holati qanday 
bo„lishi kutilayotganiga; 
-jahon bozorida qanday narxlarda mahsulot sotilishi mumkinligiga; 
-xalqaro darajada olganda mahsulot tannarxi qanday bo„lishiga 
(raqobatdagi o‟xshash mahsulotlar tannarxi); 
-mazkur mahsulot sotilishi mexanizmi qanday bo„lishiga (monopol, 
raqobatli); 
-mahsulotimiz sotilishi rejalashtirilayotgan bozorda raqobatdagi import va 
maxalliy mahsulotlarga nisbatan bojxona(tamojnya) himoyasi tadbirlari qanday 
darajadaligiga. 
Barcha bu dalilsiz baholar o„z ichiga xilma-xil tavakkalchilik elementlarini 
oladi: aynan kutilgan va kutilmagan xodisalarni kelgusida sodir bo„lish yoki 
bo„lmasligi bilan bog„liq tavakkalchilik, (har xil teng sharoitda) oldindan 
baholash tizimidagi o„zgarishlar imkoniyati bilan bog„liq tavakkalchilik; 
foydalanilayotgan oldindan baholash davomidagi axborotlarning aniqligi bilan 
bog„liq tavakkalchilik. 
Agar ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarilsa va u yangi mahsulot bo„lsa 
u holda bu mahsulot iste‟molchi tomondan faqatgina ishlab chiqarishda 
texnologik qayta ko„rishdan so‟nggina foydalanilishini hisobga olish lozim. 
Shuning uchun yangi uskunalarni olish, uni o„zlashtirish uchun zarur bo„lgan 
kapital qo‟yilmani qo„shimcha xarajatlar va iste‟molchi tomonidan bu 
xarajatlarni qoplash manbaalarini hisobga olish zarur. 
Agar gap an‟anaviy mahsulotlar ustida borsa, u holda texnologiyani 
yangilash, ancha zamonaviy yoki ancha arzon mahsulot ishlab chiqarishga sabab 
bo„ladi. 
Kundalik ehtiyoj mollari ustida gap borsa (tekistil, tamaki, ozik-ovkat va 
kiyim-bosh tovarlari), yangi mahsulotni bozorda paydo bo„lishi va bozorni bu 

---

62 
tovar bilan to„yinishi, ularni sotishda qiyinchilik tug„diradi. 
Eski mahsulot ishlab chiqarilgan holatda bunga qo„shimcha iste‟mol 
strukturasini o„zgarishi ham qo„shiladi. 
Raqobatchilarning ishlab chiqarishni rivojlantirishlari yo„nalishidagi 
imkoniyatlari to„g„risidagi axborotlardan doimo xabardor bo„lib turish lozim va 
bu axborotlarni quyidagi uch manbaadan olish mumkin: 
-chet ellardagi ilmiy tadqiqotlar axborotidan; 
-kapitallar to„g„risidagi axborotlardan (qimmatli qog„ozlar va aksiyalar 
chiqarishga yo„naltirilgani); 
-dotatsiya, imtiyoz va davlat subsidiyalari to„g„risidagi ma‟lumotlardan 
(davlat tomondan qo„llab quvvatlanuvchi ilg„or mahsulotlarni ishlab chiqarish 
texnologiyasini ishlab chiqish 
Ishlab chiqarish qanchalik ko„p ixtisoslashuvchi jihozdan foydalansa, 
shunchalik davr talabidan kelib chiqqan holda ishlab chiqarish maromini 
ta‟minlaydi. Ammo talab barqaror keskin o„zgarganda u shunchalik keyin unga 
moslashadi. Demak bunga shuncha ko„p xarajat ketadi. 
Agar tashkilot keng nomli slaturodagi mahsulotni paralel yoki ma‟lum bir 
ketma-ketlikda ishlab chiqarsa, tavakkalchilikni ma‟lum darajada pasaytiradi. 
Unga yaqqol misol qilib, yangi mahsulot bilan bir qatorda, oldingi mahsulotini 
ham ishlab chiqarayotgan tashkilotlar misol bo‟la oladi. Tavakkalchilikni 
pasaytiruvchi bu «usul»ning kamchiligi shundaki, o„zining barcha imkoniyatlari 
va boshqa resurslarini ko„plab mahsulotlar ishlab chiqarishga moslashish uchun 
texnologik va tashkiliy imkoniyatlarini boy beradi. (Aks xolda jixozlarni qayta 
qurish muammolari yuzaga keladi). 
Rivojlanish (taraqqiyot) yo„lini tanlash sohasidagi tavakkalchilik 
to‟g‟risidagi masalalar ichki va tashki bozor muammolari bilan bog„liq holda 
qarab chiqiladi.
Real xavf-xatar ortishi bilan o‟suvchi tavakkalchilikdagi vaziyatda sug„urta 
to„lovi, kapital qo‟yilma samaradorligini hisoblashda hisobga olinuvchi omil 
sifatida namoyon bo„ladi. Shuningdek, uskuna-jihozlarning bekor turib 

---

63 
qolganida joriy xarajatlarning ortishi tavakkalchiligi, boy berilgan foyda 
tavakkalchiligi sug„urtachi tomonidan qoplanmaydi.
Tavakkalchilikga baho berishda ko„p turli statistik, hisob analitik va 
ekspert uslublariga asoslangan usullardan foydalanadilar. Statistik usul amaldagi 
hollarda yo„z bergan yo„qotishlar dinamikasini ko„zatishga imkon yaratadi va 
ular asosida, yoki zarar ko„rish ehtimolligining egri chizig„i chiziladi, yoki 
tavakkalchilik xarajatlarining miqdor ko„rsatkichi topiladi. Ekspert usuli ekspert 
yordamida baholash nomi bilan mashxur. U mutaxassislarni, tajribali 
ishbilarmonlarni jalb qilish bilan bog„liq bo„ladi. Agar analitik ekspertizani bir 
necha ekspertlar olib borsa, ularning har biri tavakkalchilik ehtimoli va 
yo„qotish saviyasini o„zi alohida baholashi kerak. Shundan keyin o„rtacha 
miqdorlar hisoblanishi mumkin. Bu ma‟lumotlar daromadni yo„qotish 
saviyasining ekspertizaviy egri chizig„ini ko„rish uchun ishlatilishi mumkin. 
Tavakkalchilikda hisobga olinishi zarur bo„lgan va xavf-xatarni keltirib 
chiqaradigan muhim omillar quyidagilardir: tadbirkorlik sohasi; tabiiy ofat; 
o„g„irlik; reket; biznes rejani shakllantiruvchi shaxslarning omilkorlik 
darajasining pastligi, biznes bo„yicha sheriklarning vijdonsizligi yoki mol-
mulksizligi. Shartnomada aldanish xavfi yoki qarzdorning to„lash qobiliyati 
yo„qligi hodisasi bilan duch kelish, qarzni qaytarmaslik va boshqalar haqiqatda 
yo„z berishi mumkin bo„lgan xodisalardir. Yuqorida keltirilgan omillar muqobil 
taktikaviy qarorlarni tavakkalchilik elementlarini hisobga olgan holda tanlashda 
so„zsiz o„z ta‟sirini ko„rsatadi. Bu ta‟sir ikki xil namoyon bo„ladi. Birinchidan, 
xo„jalik vaziyatining elementlarining o„zaro ta‟sirlashuvi orqali vaziyatning 
rivojlanish jarayonida taktik qarorlar qabul qilinadi va amalga oshiriladi. 
Ikkinchidan, ta‟sir ishbilarmon va biznesdagi boshqa ishtiroklarning shaxsiy 
xususiyatlariga bog„liq elementlar orqali namoyon bo„ladi.Qaror qabul qilishda 
salbiy omil bo„lib vaziyat qo„ygan masalaning murakkabligi va yangiligi 
hisoblanadi. Bu ko„p hollarda ishbilarmonni sarosimaga soladi, ba‟zida qo„rquv 
samarasini bunyod etadi, ma‟lumotlarni ratsional tahlil qilish va amalda to„g„ri 

---

64 
qaror qilish imkonidan maxrum qiladi. Bu ayniqsa, xavf-xatar yuqori bo„lgan 
holda yaqqolroq ko„zga tashlanadi.