MergedFile

6.1. Ritorika haqqında 
Klassik  ədəbiyyatlarda  ritorika  antik  dövrdən  başlamış  çağdaş  zamanı 
qədər  geniş  bir  vaxt  kəsiyini  əhatə  edir  və  qloballaşan  dünyanın  getdikcə 

---

İş
in prezentasiyası 
 
 
  125 
daha  vacib  olan  kütləvi  kommunikasiyasında  əhəmiyyətli  rol  oynamağa 
başlayır  [28,  72].  Ritorikanın  (latınca:  danışmaq  sənəti)  vətəni  qədim 
demokratiyanın  mənbəyi  olan  Yunanıstan  sayılır,  baxmayaraq  ki,  natiqlik 
sənəti o dövrdə Misir, Assuriya, Babil və Hindistanda da məlum idi. Yalnız 
Yunanıstanda  onun  inkişafı  sürətlə  davam  edir  və  onun  nəzəriyyəsi 
haqqında ilkin sistematik işlər yaranır [73]. Şifahi nitqin mədəniləşməsinin 
ə
saslarını  ilk  dəfə  Sofistlər  qoymuşdur.  Sofistlər  həmin  dövrdə  natiq  kimi 
tanınan və bunu başqalarına öyrədən müəllimlər idilər [74, 75]. Söz onların 
məktəbində  nitq  öyrənmə  obyektinə  çevrilir,  ritorika  isə  bütün  sənətlərin 
başı sayılırdı. Onun öyrənilməsi antik təhsilin ən ali pilləsi hesab olunurdu. 
Sofistlər  daimi  olaraq  sözün  gücünü  vurğulayır,  həqiqətin  axtarışına  yarış 
xarakteri verirdilər. Yəni ritorikanı onlar aqonal (yarışma) kommunikasiya 
kimi istifadə edirdilər. İnandırmaq - deməli verilmiş ideyanı elə bir formada 
ə
saslandırmalı  ki,  onun  müzakirəsində  iştirak  edənlər  gətirilən  dəlillər  ilə 
razılaşsınlar və ona qoşulsunlar.  
Yunanıstan dövlətində hökm sürən demokratiya natiqliyin inkişafı üçün 
ə
lverişli  şərait  yaradır.  O,  ictimai  həyatın  əsas  hissəsinə  çevrilir  və  siyasi 
mübarizələrdə önəmli rol oynayır. Tədricən, adi vətəndaşların tələbatlarını 
ödəmək üçün praktiki cərəyanlar meydana gəlir.  
Ritorikanın  ilkin  predmeti  poeziyadan  fərqli  olaraq  cəmiyyəti 
maraqlandıran bir çox məsələlərin demokratik diskusiyalarından ibarət idi. 
Ilkin  olaraq  çıxışlar  danışıq  tərzinə  görə  üç  yerə  bölünürdü:  məhkəmə, 
məsləhət və tərif çıxışları aid idilər. Çıxışın növündən asılı olaraq natiq öz 
düşüncələrini, sakitləşdirici söhbətləri və ya həyacanlarını publikaya çatdır-
mağa  çalışırdı.  Hermenevtikadan  (yunanca:  mətnləri  aydınlaşdırmaq 
sənəti)  ritorikanı  fərqləndirən  əsas  cəhət  mətnin  inandırıcı  gücünə  olan 
maraqdan ibarət idi. 
Bu  günə  qədər  bizə  gəlib  çatan  antik  əsərlər  arasında  Aristotelin 
“Ritorika” əsəri ən vacibi sayılır. Aristotelin ritorikaya baxışı ondan qabaq-
kı yanaşmalardan prinsipial fərqlənir. O, ilk dəfə olaraq ritorikanı tək çıxış-
etmə incəsənəti kimi yox, konkret bir elm sahəsinə aid olmayan nə isə bir 
ümumi anlayış kimi dəyərləndirir. Aristotel ritorikada üç əsas təşkiledicini 
vurğulayır [76]: 
-
  Loqos (sübutlar, arqumentlər sistemi), 

---

Işin prezentasiyası 
 
 
 
126 
-
  Etos ( natiqin xarakteri, onun çıxışının sosial duruma uyğunluğu),  
-
  Pafos (ifadə olaunan predmet haqqında publikanın emossiyaları). 
O  dövrdən  bəri  loqos  və  pafos  prinsipial  dəyişikliyə  məruz  qalmadığı 
halda,  etos  daimi  zamandan,  milliyyətlərdən,  sosial  və  yaş  kimi  müxtəlif 
xarakteristikalardan asılıdır. Hər dövr öz ritorik idealını yaradır. 
Yunanıstanda əsası qoyulan ritorika Roma imperiyasında şagirdlərə artıq 
dərs  kimi  tədris  edilirdi.  Şagirdlər  çıxışetmə  vərdişlərinə  yiyələnir,  tarixi, 
hüquqi  və  fiktiv  problemlər  haqqında  nitq  söyləyirdilər  [73].  Kvinitilian 
məktəbini yaratmaqla romalılar ilk dəfə olaraq ritorika kafedrasına da sahib 
idilər. Hal-hazırda çıxışın hazırlanması zamanı tətbiq olunan 5 əsas mərhələ 
də Kvintilianda tədris olunan klassik ritorikaya aiddir (Cədvəl 6.1).