MƏruzə №15. Formasiya anlayışı və onun mahiyyəti
Yüklə 263,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Formasiyanın emprik, metallogenik təhlili.
- Formasiya təhlilinin fasial-genetik istiqaməti .
- 4. Halogen formasiyaları
- Laqun fasial tipli halogen formasiyalar
- Epikontinental dənizlərin kənar zonası tipli halogen formasiyaları .
- Materikdaxili duzlu hövzələrin halogen formasiyaları .
|
MƏRUZƏ № 15. Formasiya anlayışı və onun mahiyyəti
Formasiya termini böyük geoloji məna kəsb edir. Onu ilk dəfə geoloji mənada akad. M.A. Usov işlətmişdir. M.A. Usovun fikrincə formasiya stratiqrafik və tektonik fasilələr arasında yatan müstəqil çökmə süxur qatlarıdır Formasiyanın tektonik mənada təhlili. Bu istiqaməti əsaslandıran və geniş təbliğ edən V. V. Belousov, V. Y. Xain, A. N. Kosıgin və b. olmuşdur. Formasiyanın tektonik elmi istiqaməti Yer qabığının təşkil edən əsas struktur vahidlərinin inkişaf mərhələlərinə əsaslanır. Məsələn, geosinklinal strukturların üç inkişaf mərhələsinə (ilk geosinklinal, son geosinklinal və orogen mərhələlər) uyğun və onların xüsusiyyətini əks etdirən üç tip nəhəng çökmə süxur yaranır; bunlar da ayrı-ayrılıqda müstəqil formasiya kimi qələmə verilir. Məsələn, ilk geosinklinal mərhələsində miogeosinklinal zonalar üçün gilli şistlər formasiyası, evgeosinklinal zonası üçün silisli, yəşəmli şistlər formasiyası, geosinklinal mərhələsi üçün fliş formasiyası və nəhayət, orogen mərhələsində yaranmış çökmə süxur qatları üçün molass formasiyası xarakterikdir.
SSRİ-də akad. N.S. Şatski və onun tələbələri inkişaf etdirmişlər. N.S. Şatski təklif etmişdir ki, formasiyanın əsasını süxurların, süxur ailələrinin paragenezisi təşkil etməlidir. O deyirdi ki, əgər süxur paragenezisi içərisində faydalı qazıntı yerləşirsə, formasiyanı onun adı ilə adlandırmaq lazımdır. Məsələn, fosforit, qlaukonit, duz formasiyaları; kömürlü, dəmirli, manqanlı, neftli formasiyalar və s.
amilin (tektonika, iqlim və fiziki-coğrafi şərait) qarşılıqlı təsirindən yaranır. Həmin amillərin zaman və məkan daxilində qarşılıqlı münasibətlərinin dəyişməsi çökmə süxur formasiyalarının müxtəlifliyini təyin edir. Qeyd etmək lazımdır ki, vulkanik zonaların çökmə süxur qatlarını öyrəndikdə dördüncü amil-vulkanizmi əsas götürmək lazımdır. Əvvəlki üç amil formasiya əmələ gətirən prosesin tərkib hissələridir. Formasiyanın əmələ gəlməsində iqlimin rolu daha kəskin olduğu üçün N.M. Straxov iqlimlə əlaqədar olan formasiyaları litogenezin tiplərinə uyğun olaraq dörd böyük qrupa ayırır:
1) humid ailəsi formasiyaları; 2) arid ailəsi formasiyaları; 3) vulkanik-çökmə ailəsi formasiyaları; 4) nival ailəsi formasiyaları. Bu kitabda ancaq humid və arid ailələri formasiyalarının təhlili verilir.
N.M. Straxovun formasiya təliminin əsasını landşaft tektonik amili təşkil edir. Digər tərəfdən müəyyən landşaftın meydana çıxmasında əsas rolu tektonika- epeyrogenez oynayır. Hazırda N.İ. Nikolayevin V.Y. Xainin tədqiqatlarından aydındır ki, yer qabığının adətən, böyük bir hissəsi qalxır, digər hissəsi isə aşağı enir. Qalxma prosesində yüksək zonaların pozulması nəticəsində istər materiklərin kənarında, istərsə də depresiyalarda, dəniz hövzələrində çökmə qatları yaranır. Ümumiyyətlə, depresiyalar onları əhatə edən qalxma sahələri ilə birlikdə vahid landşaft yaradır ki, buna sedimentasiya sahələri vəya sedimentasiya vilayətləri deyilir. Sedimentasiya sahələri bir və ya bir neçə landşaftdan ibarət ola bilər. Bir landşaftlı sedimentasiya sahəsinə İssık-Kul hövzəsini misal göstərmək olar.
1 Mürəkkəb landşaftlı hövzələrə, sedimentasiya vilayətlərinə Qara dəniz, Xəzər və Aral dənizi hövzələrini misal göstərmək olar. Məsələn, Qara dəniz mürəkkəb landşaftlı sedimentasiya sahəsində bir tərəfdən Qafqaz dağları, digər tərəfdən Azov-Podolski massivi yerləşir. Hövzəni qərbdən Karpat dağları, cənubdan Anatolu-Pont dağları əhatə edir.
Hər bir formasiya qrupu onların fasial tərkiblərindən asılı olaraq üç qrupa bölünür:
1) Kontinentdaxili formasiyalar; 2) Parallik formasiyalar; 3) Dəniz formasiyaları. 1. Humid formasiyaları. Humid
formasiyasının məzmununu başa düşmək üçün onun qədim geoloji dövrdə yayılmasını misallarla izah edək. Qədim humid platforma düzənliklərində yaranan çöküntülər, Rus plitasının Orta Yura çöküntüləri belə çöküntülərdəndir. Uralda yayılmış Orta Yura (Y 2 ) və Tabaşirin kontinental çöküntüləri, həmçinin Qazaxıstanın Üçüncü dövr kontinental çöküntülərini humid formasiyalara misal göstərmək olar. Onların tərkibi əsas etibarilə pis çeşidlənmiş alevrolitlərdən, gillərdən, ikinci dərəcəli süxurlar kimi kömürlü gillərdən, dəmir və boksit filizlərindən ibarətdir. Həmin çöküntülər əsasən çay dərələrində, göllərdə və bataqlıqlarda əmələ gəlmişdir. Bu tip formasiyanın qalınlığı təxminən 10-100 m– dir. Formasiyanın özü böyük bir sahəni nazik örtük şəklində əhatə edir.
Humid
formasiyaların mineraloji və petroqrafik tərkibləri onların fasial quruluşlarından asılı olaraq dəyişir. Petroqrafik və mineraloji tərkiblərinə görə humid formasiyalar 5 qrupa ayrılır: 1) terrigen formasiya (konqlomeratlar, qravelitlər, qumlar, qumdaşılar, kömür layları, gillər); 2) terrigen-karbonat formasiyası (qumdaşılar, mergellər, gillər və əhəngdaşılar); 3) terrigen-silisli formasiya (qumdaşılar, silisli gillər, opokalar); 4) karbonat formasiyası (mergellər, əhəngdaşılar); 5) silisli formasiya (silislər, opokalar). Ümumiyyətlə, formasiyanın petroqrafik qrupları onun fasial əmələgəlmə şəraitindən asılıdır. Materikdaxili formasiyasının petroqrafik tipi terrigen formasiyadır. Çünki bunların içərisində yalnız qırıntı süxurların dənələri inkişaf tapmışdır.
Parallik kömürlü formasiyalar da terrigen süxurlardan təşkil olunur; çünki parallik kömür formasiyası, kənar çökəklikdə yarandığı üçün ətraf dağların şiddətli yuyulması və çökəkliyin enməsi zamanı əmələ gəlir. Buna görə də burada karbonat süxurlarının parallik formasiyasının içərisində əmələ gəlməsi üçün əlverişli şərait olmamışdır.
Dəniz formasiyalarında isə ancaq karbonat, karbonat-terrigen tipli süxurlar inkişaf tapır. Məsələn, Rus plitasının Üst Paleozoy (Perm) və Mezozoy çöküntüləri. Belə formasiyaların əmələ gəlməsi denudasiya sahələrində mexaniki
2
pozulmanın zəifləməsi və kimyəvi aşınmanın üstünlüyü şəraitində baş verir. Son hövzələrə çoxlu həll olunmuş duzlar gətirilir. Ona görə akkumulyasiya sahələrində karbonatlı, silisli çöküntülər əmələ gəlir.
Hazırda tektonistlər arasında belə bir fikir mövcuddur ki, formasiyanın qalınlığı epeyrogenik və orogenik hərəkətlərin təsirindən asılıdır. Məhz bu hərəkətlər nəticəsində yüksək qalınlığa malik formasiyalar yaranır. Akad. N.M. Straxov bu fikrin birtərəfli sxematik olduğunu sübut edərək yazır ki, həqiqətdə formasiyanın qalınlıqlarının əmələ gəlməsində əsas rolu tektonika oynayır. Formasiyanın qalıqlarına relyefin xüsusiyyəti, girintili-çıxıntılı olması, hündürlüyü, hövzənin denudasiya zonasının humidlik xassəsi və nəhayət, denudasiya sahələrində yayılmış süxurların aşınmaya, yuyulmaya məruz qalma dərəcəsi təsir edir. Formasiyanın qalınlığını T ilə işarə etsək, qalınlığını aşağıdakı düsturla hesablamaq olar: T=B/L•(VNR) Burada B-hövzənin denudasiya sahəsi
N-humidlik əmsalı L-hövzənin öz sahəsi
R-denudasiya sahələrində yayılmış süxurların aşınmaya,
yuyulmaya məruz qalma dərəcəsidir. Cədvəl Müxtəlif hövzələrdə çöküntülərin əmələgəlmə sürəti Hövzələr B:L Çöküntünün əmələgəlmə sürəti, 1000 il ərzində 1 sm Atlantik okean (ekvatorial sahə)….. Baykal gölü…………………………….. İlmen gölü…………………………….. Qara dəniz……………………………… 0,30
14,1 31,5
3,7 1,47
4,5 14,3
48,4 2. Arid formasiyaları. Arid
formasiyaları müasir dövrdə quru iqlim zonalarında meydana çıxır. Səhralar indiki dövrdə mülayim, ekvatorial və subekvatorial zonalarda ayrı-ayrı zolaqlar şəklində yerləşir. Müasir dövrdə Asiya qitəsində arid iqlim zonası Orta Asiya respublikalarında başlayıb Mərkəzi Monqolustana (Qobi və Şamo səhrası) qədər uzanır. Arid
formasiyaları onları əmələ gətirən hövzələrin hidrokimyəvi xüsusiyyətlərinə görə iki yarım qrupa ayrılır: 1) terrigen arid formasiyaları;
halogen formasiyaları. Bu formasiyalara xarici ədəbiyyatda evaporitlər də deyirlər.
Terrigen-arid formasiyaları, adətən, az minerallaşmış əmələ gəlir. Arid
formasiyanın ən tipik nümunəsi Rus plitasının qırmızı rəngli Devon və Ufa çöküntüləridir. Onlar fəal tektonik şəraitidə əmələ gəlmişdir. Epeyrogen tektonik hərəkətlər fonunda əmələ gəlmiş arid parallik formasiyaya İrkutsk
3 amfiteatrının Ordovik çöküntülərini misal göstərmək olar. Onlar petroqrafik tərkiblərinə görə humid formasiyası çöküntülərindən az fərqlənir. Burada formasiya asimmetrik quruluşda olub, yuyulma zonalarına yaxın sahələrdə kontinental çöküntülərdən, yuyulma zonalarından uzaqda isə dəniz çöküntülərindən təşkil olunur. Belə formasiyalarda kömürlü çöküntülərə boksit, Fe, Mn və siderit filizləri yataqlarına rast gəlinmir. Əksinə, qırmızı rəngli çöküntülərdə mis filizi (subkontinental zona) və polimetal filiz yataqları müşahidə edilir. Məsələn, Donbasın Perm çöküntüləri (Artyom yatağı), Qazaxıstanın qırmızı rəngli Devon çöküntüləri (Çezqazqan), Altayın Devon çöküntüləri (Udakan mis yatağı), Özbəkistanın Üst Yura çöküntüləri (Qalxan-ata yatağı) terrigen-arid parallik və terrigen-arid dəniz formasiyaları ilə əlaqədardır. Terrigen-arid formasiyaları üçün xarakterik əlamətlər bunlardır: Terrigen- arid formasiyası ilk növbədə karbonat süxurla çox zəngin olur. Lakin bu çöküntülərdə üzvi maddələr az olduğundan onlarda reduksiya prosesləri çox zəif gedir. Odur ki, əksər hallarda formasiyanın çöküntüləri qırmızı və qonur rənglərdə olur. Terrigen formasiyası çöküntüləri quru iqlim şəraitində əmələ gəldiyindən suda tez həll olan bir sıra minerallarla zəngin olur (halit, epsomit, anhidrit, qlauberit, tenartit). Formasiyanın gil süxurlarının tərkibində Mg hidrosilikatları mühüm rol oynayır.
4. Halogen formasiyaları.
Suda tez həll ola bilən minerallardan, daha doğrusu, qələvi və qələvi-torpaq elementlərin karbonat, sulfat və xloridli birləşmələrindən təşkil olunmuş süxur qatları paragenezinə halogen formasiyaları deyilir. Halogenli süxur qatları, şübhəsiz duzlu dənizlərin (hövzələr) ancaq arid iqlim zonaları ilə əlaqədardır.
Məhz bu iki amilin (iqlimin və tektonikanın) qarşılıqlı vəhdətindən sulfatlı, xloridli mineralların paragenezisini təşkil edən halogenli süxur qatları yaranır. Belə süxur qatları müəyyən tektonik və iqlim şəraitini əks etdirdikləri üçün müstəqil geoloji cisim kimi xüsusi formasiya şəklində təsnif olunur.
Üst Yurtda və Naxçıvan depresiyasında Orta Miosen çöküntüləri müəyyən bir sahədə qalınlığı 40-100 m-ə çatan halogenli süxurlardan təşkil olunmuşdur. Bu heç təsadüfi deyildir. Yuxarıda təsvir etdiyimiz haldan fərqli olaraq, belə qalın duzlu süxur qatlarının Karpatqarşısı çökəklikdə, Naxçıvan depresiyasında meydana gəlməsi ancaq xüsusi landşaft-tektonik və iqlim şəraitləri ilə əlaqədardır. Buna görə də həmin rayonlarda halogenli süxurların paragenezisinin halogen formasiyası kimi təsnif olunması məqsədəuyğun hesab edilə bilər.
N.M. Straxov müxtəlif halogen formasiyalarını beş fasial tipə ayırmışdır. Kontinental fasial tipli halogen formasiyaları. Onlar quraqlıq şəraitli düzənliklərdə və dağarası çökəkliklərdə olan duzlu göllərin sedimentogenezi nəticəsində əmələ gəlmiş halogenli süxur qatlarından ibarətdir. Onların müasir analoqları arid zonalarda yayılmış duzlu göllərdir (Elton, Basqunçaq və s.). Laqun fasial tipli halogen formasiyaları. Açıq dənizlərin kənarında yerləşmiş duzlu, kiçik laqunlarda əmələ gəlmiş halogenli çöküntülərin
4
məcmuyudur. Müasir dövrdə belə laqunlara Qara dənizin siviş limanını, yaxud Azov dənizi kənarında zəncir şəklində yerləşən limanları göstərmək olar.
yerləşmiş qapalı körfəzlərdə əmələ gəlir. Belə körfəzlər açıq dəniz ilə ancaq bir boğaz vasitəsilə əlaqədə olur. Məsələn, Müasir Qaraboğazqol körfəzi.
açıq platforma dənizlərinin girintili-çıxıntılı kənar zonasında yaranır. Həmin dənizlər qədim geoloji dövrlərdə platformaların kənarında intişar etdikləri üçün epikontinental dənizlərə aiddir. Onların müasir analoqları məlum deyildir.
materiklər içərisində yerləşmiş böyük dənizlərdə əmələ gəlir. Morfoloji cəhətdən bunlar girintili-çıxıntılı sahil zonasına amalik olub, ancaq bir tərəfdən okeanla əlaqədardır. Əks tərəfi isə materikin dərinliklərinə uzanaraq səhrada qurtarır. Onlar ancaq Yerin geoloji inkişafının Perm epoxasında meydana çıxmışdır.
süxur qatlarında çox nadir hallarda təsadüf edilir. Eyni zamanda onların yayılması Yerin inkişafının son mərhələləri ilə əlaqədardır. Daha doğrusu, belə fasial tip formasiyaya ancaq Neogen və Dördüncü dövr çöküntülərindən rast gəlinir.
Kontinental fasial tipli halogen formasiyaları üçün xarakterik əlamətlər aşağıdakılardır:
a) halogenezin qeyri-tamlığı (yarımçıqlığı); b) onların terrigen minerallarla nisbətən zəngin olması; v) çökmə süxur qatları içərisində kontinental tipli halogen formasiyaların çox nadir tapılması.
yerləşmiş duzlu laqunlardan əmələ gəlmiş çökmə süxur komplekslərinə laqun tipli halogen formasiyaları deyilir. Belə laqunlar əsas dənizdən çox vaxt koslar, barlar, bəndlər və vallar vasitəsilə, bəzən də xırda adalarla ayrılır. Laqun tipli halogen formasiyaları arid litogenezi çökmə süxur qatlarında daha geniş yayılmışdır.
N.M. Straxov morfoloji və fasial müxtəliflikləri müasir duzlu görfəzlərlə müqayisə edərək iki böyük qrupda təsnif etmişdir: Qaraboğazqol və Virril tipli qapalı körfəz halogen formasiyaları. Qaraboğazqol tipli hövzələr–qapalı körfəz hövzələri, izometrik və oval şəklində olur. Virril tipli hövzələr isə dar uzunsov olub, cənubi Amerikadakı müasir Bekanode-Virril köpfəzini xatırladır. Qaraboğazqol tipli halogen formasiyaya misal Moskva sineklizinin Orta Devon yaşlı karbonat-sulfatkompleksini göstərmək olar. Orta Devon Dövründə Moskva sineklizi sahəsində uzunluğu 1000 km-ə yaxın olan geniş depresiya mövcud imiş. Bu depresiya cənubdan və cənub-qərbdən Voronej çıxıntısı, şərqdən və şimal-şərqdən Volqa-vyatka valı, şimaldan Baltik qalxanıvə qərbdən Belorusiya massivi ilə əhatə olunmuşdur. Qaraboğazqol tipli halogen formasiyasının başqa bir nümunəsi Miçiqan sineklizinin Üst Silur karbonat-sulfat kompleksidir. Miçiqan duzlu görfəzi Kanada platformasının Miçiqan sineklizi ərazisində yerləşmişdir. Təxminən hesablamalar göstərir ki, görfəz ərazisinin sahəsi 500000 km 2 -ə, halogen formasiyasının qalınlığı onun mərkəzində 1350 m-ə, kənarlarında isə 30-40 m-ə çatır.
5 Virril tipli dar, uzunsov körfəzlərdə meydana çıxmış halogen formasiyalara Karpatqarşısı çökəkliyin Orta Miosen çöküntüləri, Orta Miosen duzlu çöküntüləri Polşadan Moldaviyaya qədər, uzunluğu 300 km, eni 15-45 km olan dar uzun körfəzləri misal göstərə bilərik. Burada Orta Miosen çöküntülərinin quruluşunda aşağıdan yuxarıya dörd halogen formasiya iştirak edir.
Birinci halogen formasiyanın quruluşunda gips, anhidrit və halilit süxurları iştirak edir. Çox cüzi iqdarda kaliu duzlarına–polihalit rast gəlinir. İlk formasiyanın qalınlığı 350-400 m-ə çatır.
İkinci formasiyanın dabanı və tavanı əlvan rəngli qumdaşılar, gil və mergellərdən təşkil olunmuşdur. Onun orta hissəsi xarakterik halogen minerallardan–anhidrit, gips, halit və kalium duzlarından ibarətdir. Üçüncü formasiyanın dabanı, əvvəlkilərdə olduğu kimi, qravelit, qumdaşılardan gil və mergellərdən ibarətdir. Formasiyanın özəyi halit, silvin və karlitlə ifadə olunur. Üçüncü halogen formasiyası kalium duzları ilə daha zəngindir. Dördüncü formasiya dağqabağı çökəkliyin xarici platforma zonasında əmələ gəlmişdir. Qalınlığı 30-40 m olub, ancaq gips və anhidritdən ibarətdir. Burada halogen prosesi sulfat fazasında dayanmışdır.
formasiyalar ancaq platformaların, xüsusilə qədim platformaların ərazisində müşahidə olunur. Stratiqrafik cəhətdən onlar Ən çox baykalitlərin, kalidonitlərin və hersinidlərin içərisində yayılmışdır. Mezozoy çöküntülərində həmin formasiyalar Triasdan yuxarı qalxmır. Kənar zonası tipli halogen formasiyaları laqun, yaxud qapalı körfəz tiplərinə nisbətən stratisferdə çox məhdud yayılmışdır.
Həmin formasiyaların iki fasial tipi aydın gözə çarpır: cavan epihersin platformaların sineklizlərində əmələ gəlmiş kənar tipli halogen formasiyalar; qədim platformaların ərazisində əmələ gəlmiş kənar tipli halogen formasiyalar. Cavan platformalarla əlaqədar kənar halogen formasiyalara misal Orta Avropa depressiyasının Orta Trias və Tacikistan depresiyasının Üst Yura halogen çöküntülərini göstərmək olar. Aralıq dənizi geosinklinalında Alt Trias halogen formasiyası qırmızı qumdaşılar üzərinə uyğyn yatır.
Alt Trias Halogen çöküntüləri dəniz mənşəlidir. Orta Avropa depresiyası Siqez-Morav boğazı vasitəsilə şərqdən geosinklinal dənizlə sıx əlaqədə olmuşdur. Formasiyanın petroqrafik tərkibi və qalınlığı boğazın ətrafında və ondan uzaqlaşdıqca kəskin dəyişir. Boğazın yaxınlığında Alt Trias qumdaşılardan və gillərdən təşkil olunduğu haldakəsilişin üst hissəsində əsas süxur əhəngdaşılar hesab olunur. Halogen formasiyasının əsasında 2 m qalınlığında anhidrit layı yatır. Onun üzərində anhidrit laycıqları olan qalın halit qatı yerləşir. Bunların da üzərini qalın anhidrit layları (2-14 m) örtür; daha yuxarıda isə dolomit laycıqları və anhidrit jelvakları olan qat (30 m) yatır. Halit mineralları formasiyanın alt hissəsində şəffaf ağ və üst hiisəsində qırmızı rəngli kristallara malikdir. Halitin içərisində polihalitin qırmızı möhtəvilərinə rast gəlinir.
qədim halogenezin çox nəhəng nümunələridir. Perm epoxası ilə əlaqədardır. Digər
6
tərəfdən belə nəhəng duzlu hövzələr ancaq Şərqi Avropa platforması ərazisində müşahidə olunur. Yer qabığının başqa platformalarında belə formasiyalar aşkar edilməmişdir. Onların müasir dövrdə də analoqları yoxdur. Perm
epoxasıda iki nəhəng halogenez təsvir edilmişdir. Onlardan birincisi aşağı Perm əsri ilə əlaqədar olub, Rus plitasının şərq hissəsində və Uralqarşısı çökəklikdə təzahür edir. İkincisi Üst Permin sixişteyn əsrinə uyğun gəlir və Şərqi Avropa platformasının qərb hissəsində özünü göstərir. Bu tip halogen formasiya Rus plitasının şərqində özünü göstərir. Kazan əsrində halogenez zəif gedərək sulfat fazasında qalmışdır. Perm materikdaxili dənizin uzunluğu 3000 km, eni isə 2300- 1500 km-ə çatır. Onun ərazisi tektonik cəhətdən qeyri-həmcins olub, müxtəlif strukturlardan ibarətdir. Daha doğrusu Şimaldan cənuba dənizin ərazisində aşağıdakı strukturlar yerləşir. Peçora depresiyası, Uralqarşısı və Donetskqarşısı çökəklikləri. Tatar, Başqır günbəzi, Xəzəryanı sineklizi və s. Alt Perm əsrində materikdaxili dənizdə üç müxtəlif tərkibli və quruluşlu halogen formasiya yaranmışdır: əhəng-dolomit, dolomit-anhidrit və kunqur kaliumlu-halit formasiyaları. Halogenli süxurların yayılmasına aşağıdakı qanunauyğunluqlar müəyyən edilmişdir, adətən, dolomit süxurlarının yayılma zonalarında anhidrit layları müşahidə edilir. Anhidrit süxurların inkişaf etdikləri ərazidə isə halititlər yayılır. Şübhəsiz, bu hadisə halogenez baş vermiş kiçik hövzələrin tektonik fəallığı ilə sıx əlaqədardır. Kunqur
əsrində materikdaxili dənizin paleocoğrafi xüsusiyyəti kəskin dəyişir və bunun nəticəsində tamamilə müstəqil kaliumlu halit formasiyası yaranır.
Bələliklə, Kunqur əsrinin əvvəlində, geniş platforma çökəkliyindən dar uzun körfəzəoxşar dəniz yaranır. Bu dəniz müasir Bekone de Virril körfəzinə çox oxşayır. Bu hövzələrin Uralqarşısı çökəkliyin Solikamsk depressiyasının Kunqur formasiyası daha ətraflı öyrənilmişdir. Burada formasiya gil-anhidrit qatı (300-380 m) ilə başlanır; onun ən yuxarı hissəsində nazik halitin layları təzahür edir. Formasiya kəsilişinin orta hissəsi daş duz laylarından (260-460 m), onun qurtaracağı isə kalium duzlarından (100-110 m) təşkil olunmuşdur. Formasiyanın sxematik kəsilişi M.P. Fiveq (1960) tərəfindən əyani göstərilmişdir. Kalium duzları qatı iki horizontdan ibarətdir: alt silvinit, üst isə karnalit qatı. Silvinit horizontu bir sıra qırmızı silvinit laylarının boz və şəffaf halit layları ilə növbələşməsindən ibarətdir. Karnalit qatında karnallit layları halit layları ilə növbələşir. Karnalit kristalları, adətən, çəhrayı və qırmızı rənglərdə olur. Karnalit qatının qalınlığı 75- 86 m-dir. Solikamsk depressiyasının halogen formasiyası halit layı ilə örtülür və keçid qatı ilə tamamlanır. Keçid qatı anhidrit, dolomit və kalsitdən ibarətdir. Onların içərisində halitə ancaq nazik laycıq şəklində təsadüf edilir.
Yüklə 263,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|