Metalların ümumi xassələri və korroziyası

Metalların ümumi xassələri və korroziyası
Metallar D. Mendeleyevin kimyəvi elementlərin dövrü sistemində Bor ilə Polonium arasında yerləşən kimyəvi elementləri əhatə edir. Bununla kimyəvi elementlərin 80 %-i metal sayılır. Yarımmetallara və qeyri- metallara keçid tədricən baş verir. Ən geniş yayılmış metal kimi alüminimu göstərmək olar.
Metallara təbiətdə filiz və birləşmələr şəklində rast gəlinir. Onlar oksid, sulfid, karbonat və başqa kimyəvi birləşmələri əmələ gətirirlər.Təmiz metal əldə etmək üçün onları filizin tərkibindən çıxartmaq lazımdr. Lazım gəldikdə metalların xassələri legirləyici elementlərin köməyi ilə yaxşılaşdırılır. Bununla metallurgiya elmi məşğul olur. Metallurgiyada qara (dəmir əsasında ) və əlvan ( buraya dəmirdən başqa aid olanlar daxildirlər) metallar fərqləndirilirlər. Qızıl, gümüş və platin bahalı metallara aid edilirlər.
Bütün metallar (civədən başqa) normal halda bərk şəkildə olurlar. Ərimə temperaturu −39 °C-dən (civə) 3410 °C ( volfram ) arasında yerləşir. Sıxlığına görə metallar yüngül ( sıxlığı 0,53 ÷ 5 q/sm³ ) və ağır olurlar ( sıxlığı 5 ÷ 22,5 q/sm³ ).
Metallar iki qrupa bölünür: qara və əlvan metallara ayrılır. Qara metallar dəmir və onun ərintiləri olan polad və çuqundan ibarətdir. Qalan metallar isə əlvan metallar qrupunu təşkil edir. Əlvan metallar öz növbəsində yüngül, ağır, nadir və nəcib metallar qrupuna ayrılır.
Qara metallar
Qara metallar çox qiymətli mexaniki, texnoloji və s. xassələrə malikdir. Dünyada istehsal edilən materialların ümumi miqdarının təxminən 94%-ni qara metallar təşkil edir. Buna görə də hər hansı ölkənin xalq təsərrüfatının texniki səviyyəsi, ən əvvəl həmin ölkədə əridilən qara metalların miqdarı ilə xarakterizə olunur.
Metallurgiya sənayesinin 2 sahəsindən – qara və əlvan metallurgiyadan ibarətdir. Burada əsas rol qara metallurgiyaya məxsusdur. Bu sahə də material tutumlu olduğundan xammal və yanacaq mənbələri yaxınlığında yerləşdirilir. Tam dövriyyəli qara metallurgiya sənayesində istehsal prosesi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir. Dəmir filizinin çıxarılması → onun saflaşdırılması → çuqun → polad→ prokatın alınması.
Əlvan metallar
Əlvan metallar və bunların ərintiləri əlavə olaraq bir sıra xüsusi xassələrə malikdir. Məsələn: yüksək elektrik və istilik keçiriciliyinə, korroziyaya, sürtünmə və mexaniki yeyilməyə qarşı davamlılığa malik olmaları ilə fərqlənirlər. Alüminium, maqnezium və s. kimi yüngül metalların əsasında yaradılan ərintilər yüngül olduqlarından təyyarə, kosmik gəmilər, süni peyklər və raket istehsalında geniş tətbiq edilməkdədir. Molibden, volfram, vanadium, titan, niobium, kobalt və s. kimi metallardan korroziyaya və odadavamlı olan polad və xüsusi ərinti növlərinin alınmasında geniş istifadə edilir. Nəcib metallar o cümlədən platin, qızıl, gümüş saf və ya ərintilər şəklində işlədilir. Bunlardan həssas, dəqiq və paslanmayan cihazların hazırlanmasında istifadə edilir.
Məlum olan 110-dan çox kimyəvi elementin 80-dən çoxu metaldır. I, II, III qrupların həm əsas, həm də əlavə yarımqruplarının (H və B-dan başqa), həmçinin IV, V, VI, VII və VIII qrupların əlavə yarımqrup elementlərinin hamısı metaldır. Beləliklə, metallar dövri sistemin əsasən sol aşağı hissəsində yerləşir.
Dövri sistemdə berilliumdan astata kimi çəkilmiş diaqonala yaxın yerləşən elementlər (Be, Al, Ti, Ge, Nb, Sb və s.) ikili (amfoter) xassəyə malikdir.
Metalların atomları böyük radiusa malik olub xarici elektronlarını asan verir. Bu səbəbdən metallar geclü reduksiyaedicilərdir və birləşmələrində yalnız müsbət oksidləşmə dərəcəsi göstərirlər. Onların reduksiyaedicilik xassəsi metalların elektrokimyəvi gərginlik sırasında qızıldan kaliumadək artır.
Təbiətdə metallara sərbəst (Au, Pt, Ag, Hg) və birləşmələr şəklində rast gəlinir.
Metallurgiya sənayesində metallar filizlərdən alınır. Sənayedə metalları almaq üçün yararlı olan təbii birləşmələr filiz adlanır.
Ən çox istifadə olunan filizlər bunlardır:
1. Oksidlər: Al2O3 nH2O - boksit; Fe3O4 - maqnetit
2. Sulfidlər: Fe2S - pirit; HgS - kinovar
3. Karbonatlar: CaCO3 - əhəngdaşı, FeCO3 - siderit
4. Xloridlər: NaCl qalit, KCl - silvin
5. Sulfatlar: CaSO4 2H2O - gips, BaSO4 - ağır şpat
Filizlərdən metallar əsasən 3 üsulla alınır:
1. Pirometallurgiya - metalların filizlərdən yüksək temperaturda reduksiyaedicilərlə (C, CO, H2, aktiv metallar) reduksiyası prosesidir.
Metalların filizlərdən aktiv metallarla (Al, Mg, Na) və hidrogenlə reduksiyasına müvafiq olaraq metallotermiya və hidrogenotermiya deyilir.
2. Hidrometallurgiya - metal birləşmələrinin məhlula keçirilməsi və həmin məhluldan eletroliz və ya daha aktiv metallarla reduksiyası prosesidir. Bu yolla Au, Ag, Zn, Cd, Mo, W və s. alınır.
3. Elektrometallurgiya - metal birləşmələrinin ərintilərindən metalların (Na, K, Al, Ca, Mg, Be) elektroliz üsulu ilə alınması prosesidir.
Metallar elektromənfiliyi yüksək olan halogenlərlə, oksigenlə və kükürdlə daha aktiv reaksiyaya girir. Gümüş, qızıl və platin oksigenlə reaksiyaya girmir.
Elektrokimyəvi gərginlik sırasında hidrogendən solda yerləşən metallar sudan və duru turşulardan (nitrat turşusundan başqa) hidrogeni çıxarır. Bu sırada hər bir metal özündən sağda duran metalları onların duzlarının məhlullarından sıxışdırıb çıxarır.
Hidroksidləri amfoter olan metallar həm turşu, həm də qələvi məhlulları ilə qarşılıqlı təsirdə olur.
Qızdırıldıqda fəal metallar hidrogenlə oksidləşərək hidridlər əmələ gətirir.
Metallar bir-biri ilə də kimyəvi birləşmələr əmələ gətirə bilir. Bu birləşmələrə intermetallik birləşmələr və ya intermetallidlər deyilir. Onlar çox zaman ərintilərin alınması zamanı əmələ gəlir.
Əsas yarımqruplarda yuxarıdan aşağıya doğru metalların ənələ gətirdiyi oksidlərin və onların hidroksidlərinin əsasi xassələri güclənir.
Metalların fiziki xassələri
Metallar ümumi fiziki xassələrə malikdirlər. Bu, kristaldakı metal rabitəsinin vahid təbiəti ilə əlaqədardır.
Metalların ümumi fiziki xassələri aşağıdakılardır: 1. plastiklik; 2. metal parıltısı; 3. yüksək istilik və elektrik keçiriciliyi.
1. Plastiklik - kristalın ayrı-ayrı ion laylarını aralarındakı rabitə qırılmadan, bir-birinə nisbətən yerdəyişmələrinin nəticəsidir.
Metalların plastikliyi Au-Ag- Cu-Sn-Pb-Zn-Fe sırası üzrə azalır.
2. Metal parıltısı metaldakı sərbəst elektronların işıq şüasını güclü əksetdirməsinin nəticəsidir.
3. Metalların yüksək istilik və elektrik keçiriciliyi kristal qəfəsində səbəst elektronların yerdəyişməsi ilə əlaqədardır.
Sonuncu iki xassə Hg-Ag istiqamətində təqribən eyni ardıcıllıqla artır:
Hg, Pb, Fe, Zn, Mg, Al,. Au, Cu, Ag
Lakin bəzi fiziiki xassələrinə, məsələn sıxlığına, bərkliyinə, ərimə temperaturuna görə metallar bir-birindən xeyli dərəcədə fərqlənir. Belə ki, bu xassələr metalların fərdi xassələrindən - kütləsindən, nüvəsinin yükündən, metal rabitəsinin davamlılığından və s. asılıdır.
Похожее изображение
Civə və fransiumdan (tər(Fr)=18 0C) başqa bütün metalar adi temperaturda bərk maddələrdir. Ən asanəriyən metal civə (tər(Hg)=-39 0C), ən çətinəriyən isə volframdır (tər(W)=3390 ). 1000 0C-dən yuxarı temperaturda əriyən metallar çətinəriyən, 1000 0C-dən aşağı temperaturda əriyən metallar isə asanəriyən metallardır.
Sıxlığına görə metalların ən yüngülü litium (ρ= 0,53 q/sm3), ən ağırı osmiumdur (ρ= 22,6 q/sm3). Sıxlığı 5 q/sm3-dən böyük olan metallar ağır metallar (Zn, Fe, Cu, Hg, Ag, Pt və s.), kiçik olanlar isə yüngül metallardır (Li, Na, Mg, Al və s.).
Keçid metallarının (d-elementlər) sıxlığı, qaynama və ərimə temperaturları digər metallara (s-elementlər) nisbətən yüksəkdir. Bu, onlarda metal rabitəsinin yaranmasında çoxlu sayda elektronların iştirakı ilə əlaqədar rabitənin daha davamlı olması ilə izah olunur.
Bərkliyinə görə ən bərk metal xrom, ən yumşaq metallar isə qələvi metallardır (Na, K, Rb, Cs və s.).
Texnikada metalları aşağıdakı qruplara bölürlər:
1. Qara metallar: Fe, Mn, Cr və onların ərintiləri
2. Əlvan metallar: Al, Mg, Ca, Cu, Pb, Sn, Zn və s.
3. Nadir metallar: Li, Be, V, Mo, W və s.
4. Qiymətli metallar: Pt, Au, Ag, İr, Os, Pd və s.
Metalların korroziyası

Metalların və onların ərintilərinin ətraf mühitin təsirindən dağılmasına korroziya deyilir. Dağılma prosesinin mexanizminə görə korroziyanın iki növü ayırd edilir: kimyəvi və elektrokimyəvi.

Metalların elektrik cərəyanın keçirməyən mühitdə dağılmasına kimyəvi korroziya deyilir. Kimyəvi korroziya zamanı elektronlar bilavasitə dağılan metal atomundan oksidləşdiriciyə keçir.
Elektrolit və ya su mühitində digər metalla təmasda olan metalın və ya ərintinin dağılmasına elektrokimyəvi korroziya deyilir.
Elektrokimyəvi korroziya turş, qələvi və neytral mühitdə gedə bilər. Korroziyanın bu növünə misal olaraq turş mühitdə mislə təmasda olan dəmirin korroziyasını göstərmək olar. Eelektrokimyəvi korroziya zamanı elektronlar daha aktiv metaldan az aktiv metala keçir və nəticədə aktiv metal korroziyaya uğrayır.
Elektrokimyəvi korroziya aşağıdakı hallarda sürətlənir:
1. Təmasda olan metallar elektrokimyəvi gərginlik sırasında bir-birindən nə qədər uzaqda yerləşərsə;
2. Məhlulun turşuluğu və oksidləşdiricilərin qatılığı nə qədər çox olarsa;
3. Temperatur yüksək olarsa;
4. Korroziyaya uğrayan metalda qatışıqlar çox olarsa.
Korroziyadan mühafizə üçün aşağıdakı üsullardan istifadə edilir:
1. Metalların səthinə qoruyucu örtüklərin çəkilməsi. Mühafizəedici örtüklər metallik (sink, qalay, qurğuşun, nikel, xrom vəs.) və qeyri-metallik (boya, lak, emal, qatran və s.) olur.
Metalın səthindəki qoruyucu örtük təbəqəsi qorunan metaldan passiv olarsa, onda qoruyucu təbəqənin dağıldığı yerdən metalın korroziyası başlayır. Əgər qoruyucu örtük qorunan metaldan aktiv olarsa, onda örtük təbəqəsi müəyyən yerdən dağılsa da üzərini örtdüyü metalı qoruyur.
2. Korroziyaya davamlı ərintilərin alınması. Ərintilərin tərkibinə Ni, Co, Cu və Cr əlavə etdikdə (belə proses legirlənmə adlanır) korroziyaya davamlı ərintilər alınır.
Картинки по запросу karroziya
3. Elektrokimyəvi üsullar. Bu məqsədlə protektor və katod mühafizəsi üsulları tətbiq edilir.
a) Protektor mühafizəsi zamanı qorunan məmulata daha aktiv metal, məsələn, Mg, Al, Zn pərçim edilir. Bu zaman korroziyaya daha aktiv metal uğrayır.
b) Katod mühafizəsi zamanı qorunan məmulat sabit cərrəyan mənbəyinin katoduna, mənbəyin anodu isə hər-hansı bir dəmir parçasına birləşdirilir. Sabit cərəyan mənbəyi elektronları anoddan alıb katoda verir və oksidləşdirici katodda reduksiya olunur; dəmir parçası dağılır, məmulat isə qorunur.
4. Mühitin tərkibinin dəyişdirilməsi. Korroziyanın qarşısını almaq və ya onun sürətini azaltmaq üçün metalın təmasda olduğu mühitə korroziyanı yavaşladan maddə qatılır. Belə maddələr ingibitor adlanır.
Qeyri-üzvi maddələrdə - nitritlər, xromatlar, fosfatlar və silikatlar, üzvi maddələrdən - amonlər ingibitor kimi istifadə olunur.
Metalların gərginlik sırası
Metallar suya salındıqda onların kristal qəfəslərinin düyünlərində yerləşmiş müsbət yüklü ionlar məhlula keçir. Elektrolitik dissosiasiya nəzəriyyəsinə görə bu ionlar suda hidratlaşmış şəkildə mövcuddur.
N.Beketov 1865-ci ildə metalları onların aktivliklərinin azalması istiqamətində bir sıraya düzmüş və onu sıxışdırma sırası adlandrmışdır. Hazırda bu sıraya metalların elektrokimyəvi gərginlik sırası (daha dəqiq, metalların standart elektrod potensialları sırası) deyilir. Bu sırada hər bir metalın tutduğu yer onun standart elektrod potensialının qiymətinə uyğun gəlir.
Elektrokimyəvi gərginlik sırası metalların suda hidratlaşmış ionlar əmələ gətirməsi qabiliyyətinin azalması ardıcıllığını əks etdirir.
Li, K, Ca, Na, Mg, Al, Mn, Zn, Cr, Fe, Pb, H2, Cu, Hg, Ag, Au
Bu sıraya əsasən demək olar ki, suda litium ən asan, qızıl isə ən çətin hidratlaşmış ion əmələ gətirən metaldır.
Gərginlik sırası metalların kimyəvi aktivliyini yalnız su mühitində gedən oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarında xarakterizə edir. Odur ki, metalların bu sıradakı kimyəvi aktivliyi, onların dövri sistemdəki vəziyyəti ilə bəzən uyğun gəlmir. Belə ki, dövri sistemdə metalların kimyəvi aktivliyi yalnız təcridedilmiş atomların ionlaşma enerjisinin qiyməti ilə, gərginlik sırasında isə metalın suda hidratlaşmış iona çevrilməsinə sərf olunan enerjinin qiyməti ilə müəyyən olunur.
Metalların elektrokimyəvi gərginlik sırasından aşağıdakı nəticələr əldə edilir:
1. Sırada metal nə qədər solda yerləşirsə, o, kimyəvi cəhətdən daha aktivdir, asanlıqla oksidləşir və qüvvətli reduksiyaedici xassə göstərir. Onun kationunun oksidləşdiricilik xassəsi isə zəif olur.
2. Metal nə qədər sağda yerləşirsə, o, kimyəvi cəhətdən daha az aktivdir, çətin oksidləşir. Onun kationu isə daha qüvvətli oksidləşdirici xassəyə malik olur.
3. Sırada hər bir metal özündən sağda duran metalları onların duzlarının su məhlullarından və ya ərintilərindən sıxışdırıb çıxarır. Bu qaydaya su ilə qarşılıqlı təsirdə olan qələvi və qələvi-torpaq metalları, həmçinin səthində qoruyucu oksid təbəqəsi olan metallar (məsələn, Al) tabe olmur.
4. Sırada hidrogendən solda yerləşən metallar duru turşulardan (nitrat turşusundan başqa) hidrogeni sıxışdırıb çıxarır; hidrogendən sağda yerləşənlər isə onu çıxara bilmir.
5. Gərginlik sırasında hər hansı iki metal arasındakı potensiallar fərqi nə qədər böyük olsa, onlardan düzəldilmiş qalvanik elementin e.h.q.-si də böyük olar.
Böyük ehtimalla bir çox insan qızılı ən bahalı metal hesab edirlər. Lakin qızıldan daha bahalı metallar və birləşmələr də var.
Plutonium – 4 000 dollar
Məlum olduğu kimi, artıq insanlar bu radioktiv metal olmadan yaşaya bilmirlər. Məhz platinium evlərimizi qızdırır, şəhərlərimizi partladır və kosmosa raketləri göndərir. Daha dəqiq desək nüvə silahlarının, nüvə reaktorları üçün yanacaqların hazırlanmasında platiniumdan geniş istifadə olunur. Bu metaldan həmçinin kosmik cihazlar üçün enerji mənbəyi kimi də istifadə edilir. Uran filizindən plutoniumun hazırlanması çox xərc tələb etsə də, çox vacibdir.
Soliris – 17 000 dollar
Sloris dünyada ən bahalı dərman hesab olunur və çox nadir immun xəstəliyi - paroksismal nocturnal hemoglobinuria (gecə yuxusu zamanı qırmızı qan hüceyrələrinin məhv olması)nın dərmanı hesab olunur. Soliris ilə illik müalicənin qiyməti 409 500 dollardır. Bu xəstəlikdən əziyyət çəkənlərin sayı az olsa da Alexion Pharmaceutical farmaseptik şirkətinin gəliri ilk il üçün 300 milyon dollardan çox təşkil edirdi.
Tritium – 30 000 dollar
Radioaktiv yüksək ağırlıqlı hidrogen kommersiya sahəsində istifadə də çox məşhurdur. Bu metaldan istifadə edərək qandalların, yaxud açarlıqların üzəri örtülür və bu zaman onlar qaranlıqda işıq saçırlar.
Almaz – təxmini 42 000 dollar
Şəffaf almazın karatının orta qiyməti 8000 dollar, mavi almazın qiyməti – 9500 dollar, sarı və çəhrayı almazın qiyməti isə təxminən 6000 dollardır.
Californium – 60 000 dollar
Daha bir radioaktiv izotop 1950-cı ildə süni yolla Kaliforniya Universitetində əldə olunub. Plutoniumdan fərqli olaraq bu metaldan daha humanist məqsədlər üçün istifadə edilir. Tibb sahəsində şişlərin şüa terapiyasında, elmi eksperimentlərdə isə nüvə parçalanmasında istifadə olunur.
Regolith (Ay tozu) – 0,6 qramı 442, 500 dollar
Regolith tək Ayın deyil, atmosfersiz bütün planetlərində üst hissəsini örtür. Hətta Marsın da. Bu metal – ilmenit, anortit, olivin, piroksendən təşkil olunub ki, bunları Yerdə də tapmaq mümkündür. Lakin 1993-cü ildə Sotbie`s hərracında ümumilikdə 0,6 qram həcmində olan üç "Ay daşı" 442, 500 dollara satılmışdı.
Qizil haqqinda - Qızıl - nadir metaldır.
Yer kürəsinin bütün qitələrində qızıl yataqları qeyri-bərabər şəkildə yer qabığında yayılmışdır.
Qızıl 1064,43 Selsi dərəcədə əriyən, paslanmayan və istiliyi və elektiriki əla keçirdən metaldır.
Qızıl - ən qiymətli metallardan biridir. Bütün dünyada qızılın yüksək dəyərlə satılması və bundan gəlir götürülməsi hələ qədim zamanlardan başlamışdır. Buna baxmayaraq, Yer kürəsinin yer qabığında 80%-ə qədər qızıl ehtiyatının hələ də, çıxarılmamış qaldığı mütəxəssislər tərəfindən düşünülməkdədir.
Bu metalın 80%-i hələ də torpaqda gizlənir.
Dövriyyədə olan qızılın ümumi çəkisinin 75%-i, 1910-cu ildən sonra istehsal edilib.
20-ci əsirin tibbi araşdırmaları zamanı, qızılın "romatoid artrit" xəstəliyinin müalicəsində effektiv bir vaistə olduğu üzə çıxıb.
Qızıl - çox mütəhərrik və aktiv metaldır. Qızılın 28,35 qramında tikiş üçün lazım olan sap hazırlamaq istəsək, bu, kiçik ölçülü qızıldan 80 km-ə qədər uzana bilən sap hazırlmaq mümkündür.
Qızıl, baxmayaraq ki, qida üçün yararlı metal deyil, ondan Hindistanda qida kimi istifadə edirlər. Bundan əlavə, bəzi Asiya ölkələrində meyvə, qəhvə və çayın tərkibinə qıızlın tozunu əlavə edərək, müştəriyə bahalı içki və desert kimi təqdim edilir.
Bu günə qədər tapılan qızıllar arasında ən böyük qızılın adı Nuggetsdir. 72 kq-lıq nəhəng qızıl parçasının diametri 31x 63,5 sm-dir. Xəzinəni tapan isə, avstraliyalı Con Deason və Riçard adlı iki nəfər olub. Bu nəhəng qızıl parçası 5 fevral 1869-cu ildə torpağın 5 santimetr dərinliyində aşkar edilib.
Tarixdə ən baha qızılın qiyməti, 2008-ci ilin mart ayında, iqtisadi böhran səbəbindən dünya bazarına çıxardılıb. Belə ki, qızılın 1 unsiyası (28,35qr) 1,000 dollara satılmışdır.

Tənnəzül dövründə, investorlar qızıl və gümüşlərə qoyduqları sərmayəni aktiv şəkildə itirirdi. "Dünya Qızıl Şurası"nın hesabatına görə, bu hal, 2009-cu ilin ikinci yarısından sonra dəyişdi və yenidən, qızılın qiyməti əvvəlki qiymət tarifinə qayıtdı.

Qızılın zərgərlikdə geniş istifadə edilməsinin səbəblərindən biri də, qızılın dəridə allergiya yaratmaması və paslanmamasıdır. Bundan əlavə, qızıl dərinin üst səthinə heç vaxt zərər yetirmir.

27 kv.sm-lik qızıl parçası, yarım ton ağırlığındadır. Ən böyük qızıl plitəsi isə, təxminən 200 kq ağırlığındadır.

Keçmiş dövrlərdə, Olimpiya oyunlarında qazanılan qızıl medalların tam tərkibi xalis qızıldan ibarət idi. Bu gün isə, Olimpiya oyunlarında təqdim edilən qızıl medallarının tərkibində, sadəcə 6 qram qızıl vardır.
Qədim misirlilər, qoyunun dərisindən istifadə edərək, dəniz mirvarilərini qızıl tozuna çevirə bilirmişlər. Bu sənət "Qızıl yolmaq" adlanmış və misirin qədim mənbələrində yazılmışdır.
Qədimdə ən ağır işlərdən biri, qızıl mədənlərindən qızıl çıxartmaq olub. Buna görə də, zərgərlik və bəzək əşyalarını hazırlanması üçün Misirdə və başqa quldarlıq cəmiyyələri inkişaf etmiş ölkələrdə, qızıllar qullar tərəfindən min biHələ qədim vaxtlardan bu günə qədər qızıl insan fəaliyyətinin bir çox sahələrdə çox geniş istifadə olunur. Onu zərgərlik, maliyyə sektoru, sənaye və təsərrüfatın digər sahələrində istifadə edirlər.
Bu məqalədə biz sizə bu dəyərli metalın məşhur olmayan xüsusiyyətlərindən danışacağıq.
1. Qızıl o qədər nadir hallarda tapılır ki, dünya üzrə bir saat çıxarılan poladın həcmi tarix boyu çıxarılan qızılın həcmindən daha çoxdur. 2011-ci ildə 2,8 min ton qızıl çıxarıldı, hasilat üzrə liderlər ÇXR, Avstraliya və ABŞ-dır.
2. Dünya yaranandan müxtəlif hesablamalara görə 150-200 min ton arası qızıl hasil olunmuşdur ki, onlardan yalnız 10-15%-i itkiyə getmişdir. Bundan əlavə, gündəlik istehlak olunan qızılın ən azı 15%-i təkrar emaldan keçir. Bu da o deməkdir ki, sizin tarixi qızıl hissəciklərin ibartət qızl üzük və ya digər bəzək əşyası taxmaq ehtimalınız çox yüksəkdir.
3. Geoloqlar iddia edirlər ki, planetin bütün qızıl yataqları araşdırılıb və dəyərli metalın ümumi kütləsi 120-150 min ton civarında qiymətləndirilir.
4. Qızıl ən böyük ehtiyatı Yer kürəsinin nüvəsində yerləşir. Əgər nüvədə olan bütün qızılla Yer kürəsinin bütün səthini örtsəydik, onda qızıl təbəqəsinin qalınlığı yarım metrə çatardı.
5. Qızıl – çox elastik olmasına baxmayaraq, həm də ağır metaldır. Qızıl o qədər elastikdir ki, 1 qramlıq qızıl parçasından 3 km uzunluğunda məftil hazırlamaq olar. Eləcə də bu parçandan insan saçından 500 dəfə daha incə olan folqa hazırlamaq olar. Eyni zamanda qızıl o qədər ağırdır ki, tərəfi 37 sm olan qızıl kubun ağırlığı 1 tona bərabədir.r əziyyətlə çıxardılırdı.
6. Dünyada ən böyük külçə Avstraliyada 1872-ci ildə tapılmışdır və o “Çoxdan gözlənilən səyyah” (Welcome Stranger) adını almışdır. O , çəkisi 70 kq olan 25´63 sm nisbətində böyük bir qaya parçası idi. Hazırda bu külçənin nominal dəyəri 4,5 mln dollara bərabər olardı.
7. Əgər yeniyetməlik dövründən ölənə qədər qızıl üzük taxsanız, onun qalınlığı iki dəfə azalacaq. Maraqlıdır ki, qızılla işləyən və ya sadəcə onu saxlayan bütün insanlarda çox az da olsa, qızıl hissəcikləri var. Bu hissəciklər daima qızldan ayrılır və insan dərisinə, paltarına yapışır və ya qızılın saxlanıldığı otaqda əşyaların üzərində toplanır. Əgər bu tip yerlərdə mebellərin üzündə istifadə olunan parçaları yandırsaq və daha sonra zərrəcikləri araşdırsaq onda kiçik qızıl hissəcikləri tapa bilərik.
8. Qızıl demək olar ki, kimyəvi reaksiyay girmir. Onu yalnız “Çar arağı” (bu xlorid və nitrat turşusundan ibarət xüsusi qarışıqdır) həll etmək olar. Bundan əlavə qızıl sianlı kalium və ya natriumdan ibarət qələvi məhlullarda həll ola bilir.
9. Xalis qızıl (999 əyar) o qədər kövrəkdir ki, ondan hazırlanmış məmulatlar öz formasını saxlaya bilməz. Zərgərlik əşyalarını qızılın digər metallarla xüsusi qarışıqlarından hazırlayırlar. Qatışıqda qızılın xüsusi çəkisisi əyarı müəyyən edən əsas amildir. Məsələn, 585 əyar dedikdə, 1 qramda 0,585 mq qızılın olduğu nəzərdə tutulur.
10. Hazırki dövrdə qızılın dünya bank ehtiyatı 32 min ton həcmində qiymətləndirilir. Əgər bütün bu qızılı bir yerdə qarışdırsaq onda tili 12 metr olan kub alınacaq. Ən iri qızıl ehtiyatına ABŞ (8,1 min ton), Almaniya (3,4 min ton), Beynəlxalq Valyuta Fondu (2,8 min ton) malikdir.