Методическое пособие для учителя 6 мет о диче ск ое пособие для учите

 
Yayılma
  LAYİHƏ

46.
 
Orqanizmlərin mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi
1
Cədvəli dəftərinizə köçürün və heyvanların adlarını uyğun sətirlərdə 
yazın:  qartal,  yarasa,  soxulcan,  qaranquş,  ceyran,  zürafə,  bayquş, 
köstəbək, pələng, tutuquşu, sərçə.
· 
 bu heyvanların həyat 
tərzinə necə təsir 
göstərir?
İşıq
Gündüz həyat tərzi keçirənlər
Gecə həyat tərzi keçirənlər
Torpaqda yaşayanlar
İşığın təsiri. Bitkilər üçün çox mühüm olan 
fotosintez prosesi yalnız işıqda baş verir. 
heyvanların bəziləri  gün-
düz, digərləri isə gecə həyat tərzinə uyğunlaş-
mışlar.
Rütubətin  təsiri.  Suyun  miqdarının  norma-
dan kənara çıxması orqanizmlərin fəaliyyətində 
müəyyən dəyişikliklər yaradır. Məsələn, su çat-
mayanda  bəzi  bitkilər  yarpaqlarını  tökür,  ot-
ların yerüstü hissələri quruyur. Gəmiricilər və 
tısbağalar isə su qıtlığı dövründə yay yuxusuna 
gedirlər.
İşıq-
lanmadan asılı olaraq 
“... Günəş şüalarından qorunmaq üçün ağacın kölgəsinə çəkildim. 
Bura  rütubətli  idi.  Lakin  bu  rütubət  özü  ilə  sərinlik  gətirirdi. 
Ağacın yuxarı budaqlarında quşların cəh-cəhi eşidilirdi”.
· Bu hekayədə hansı cansız və canlı amillərin təsirindən söhbət gedir?
· Orqanizmə təsir edən bu amillərin cəmi, sizcə, nə adlanır?
137
136
4
4
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
Mühit amilləri.
Orqanizmlər daim xarici mühitin təsirinə məruz qalırlar. 
 Orqanizmi əhatə edən cansız və canlı təbiətin bütün 
amilləri  mühit  hesab  olunur.  Mühit  şəraiti  olmadan  orqanizmlər 
qidalana, tənəffüs edə, böyüyə və nəsil verə bilməzlər. Cansız təbiət 
amilləri  –  işıq,  temperatur,  rütubət,  torpaq  və  havadır.  Canlı  təbiət 
amillərinə  isə  bakteriya,  göbələk,  bitki  və  heyvanların  təsiri  aiddir. 
Son dövrdə 
insanın fəaliyyəti də ayrıca amil kimi götürülür.
Mühitin  canlı  orqanizmlərə  təsir  göstərən  bütün  amilləri  ekoloji 
amillər adlanır. Canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf mühitlə qarşı-
lıqlı əlaqəsini öyrənən elm sahəsi isə ekologiya adlanır.
Orqanizmlərə cansız amillərin qarşılıqlı təsiri. Orqanizmlərə təsir 
edən əsas cansız amillər işıq, rütubət və temperaturdur.
Əsas cansız amillər
İşıq
Rütubət 
Temperatur
Bakteriya və göbələklərin yayılması. Bakteriyalar Yer üzərində 
əlverişsiz mühitə dözümlü sporlarla   geniş yayıla bilir. Göbələklər 
də  sporlarla  yayılır.  Sporlar  küləklə,  həşəratlarla  və  onlarla 
qidalanan heyvanlarla uzaq məsafələrə aparılır. 
Beləliklə, canlıların əsas xüsusiyyətlərindən biri də yeni yaşayış 
sahələrini tutaraq burada məskunlaşmalarıdır.
Mövzuda təklif olunan bitkilərin meyvə və toxumlarını yaymaq üçün han-
sı uyğunlaşmalardan istifadə etdiyini cədvəldə yazın.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Cümlələri tamamlayın:
Meyvələr,  toxumlar  __,  __,  __,  __  vasitəsilə  yayıla  bilər.  Bitkilərin 
yayılmsı  üçün  __  var.    Tozağacında,  göyrüşdə,  ağcaqayında  olan  __ 
onların toxumlarının __ vasitəsilə yayılmasına kömək edir. Göbələklər 
yüngül,  birhüceyrəli __ vasitəsilə yayılır. 
2. Uyğunluğu müəyyənləşdirin:
Meyvə və toxumların quruluşu
1. Xırda və yüngül toxumlar. Qanadcıqlı, 
tükcüklü və uçağanlı meyvələr.
2. Divarlarına təzyiq yaradan seliklə 
dolmuş meyvə.
3. Qarmaqcıqlar, tikanlar, tükcüklər. 
Meyvə və toxumların yayılma üsulu 
a) hava ilə
b) heyvanlarla
c) özləri
d) insan vasitəsilə
İtxiyarı, xaşxaş, lobya kimi bitkilərə meyvə və 
toxumların özbaşına __ xarakterikdir. 
heyvanlarda bəzi hallarda yeni 
yaşayış yerlərinə __ baş verir.
Miqrasiya 
etməklə əlaqədar 
Ağcaqayın
Meyvəsində qanadcığın olması
 Küləklə
Bitkinin adı
Meyvəsinin xüsusiyyətləri
Necə yayılır
Məskunlaşma
 
Yayılma
  LAYİHƏ

4
4
yən ərazidə birgə yaşamağa uyğun-
laşan  müxtəlif  canlılar  qrupu  təbii 
birliklər  əmələ  gətirir.  Təbii  bir-
liklərdə  canlı  orqanizmlər  bir-biri 
ilə  və  cansız  təbiət  amillərilə  (tor-
paq, su və s.) əlaqədədirlər. 
Təbii  birliklər  və 
onları əhatə edən mühit vahid sistem 
– ekoloji sistem adlanır. İstənilən eko-
loji  sistemdə  əsas  yeri  üzvi  maddə 
“istehsalçıları” olan yaşıl bitkilər tu-
Ekoloji  sistem. 
47.
 
Təbii birliklər
· Bu hekayədə hansı canlılar təsvir olunmuşdur? 
· Onları bataqlıqda yaşamağa cəlb edən nədir?
Ramiz dostuna hekayədən bir parça oxudu:  
... “Uzun qarğılar bitmiş bataqlığın kənarında bir 
qədər dayandım.   Suyun üzərində isə dövrə vuran 
iynəcələr sanki bir-birini qovurdular.   Qəflətən su-
dan çıxan qurbağa bir anda bitkinin üzərinə qonan 
cücülərdən birini tutdu. Qamışlıqdan çıxan leyləyi 
gördükdə  yenidən  suda  gizlənsə  də,  onun  uzun 
dimdiyindən xilas ola bilmədi”.
139
138
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsirii
1
Meşə və göl sakinlərinin şəkillərinin nömrələrini cədvəlin uyğun sütun-
larında yerləşdirin:
Meşə sakinləri
Göl sakinləri
· Onlar öz aralarında və mühitlə necə bağlıdırlar?
1
2
3
4
5
6
7
8
9 
10 
11 
12 
13 
14 
15
Temperaturun  təsiri.  Orqanizmlər  müəyyən  temperatur  hüdu-
dunda  yaşamağa  uyğunlaşmışdır.  Onların  bəzilərinin  (məsələn: 
qurbağa, kərtənkələ) bədən temperaturu ətraf mühitdən asılı olur. 
Quşlar və məməlilər isə mühit temperaturundan asılı olmadıqları 
üçün  ilboyu  fəal  həyat  tərzi  sürürlər.  Qışda  qida  tapa  bilməyən 
porsuqlar, ayılar, kirpilər fəal olmur və qış yuxusuna gedirlər. Bəzi 
quşlar isə qida ilə zəngin isti ölkələrə uçurlar.
Orqanizmlərə digər canlılar da 
təsir göstərirlər. Nəticədə canlılar arasında müəyyən münasibətlər 
formalaşır. 
Orqanizmlərə canlıların təsiri. 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
e  e 
Orqanizmlərə təsir 
edən amilləri uyğun 
çərçivələrdə yazın.
edin
edin
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Xarici mühit  amilləri
Cansız amillər
Canlı amillər
Orqanizm
Ekologiya
Ekoloji amillər
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Cədvəli dəftərinizə köçürün. Birinci sütunda 
fikirlərin işarəsini, ikinci sütunda isə hansı 
amilin təsirindən söhbət getdiyini qeyd edin: 
a)  Timsahların  çoxalması  zamanı  gələcək 
Ekoloji amil
Fakt
a)
b)
dölün  cinsini  1°C  temperatur  fərqi  müəyyən  edir.  b)  Qaragilə  və 
mərcangilə  toxumları  yalnız  qidalanan  heyvanın  həzm  sistemindən 
keçdikdən sonra  cücərir.  c) Gəmiricilər taxıl bitkiləri ilə qidalanmaqla 
onların  məhsuldarlığını  aşağı  salırlar.  d)  Heyvanların  bir  çoxu 
gündüzlər  yatır,  gecələr  isə  fəal  olurlar.  Onlar  gecə  ov  etmək  üçün 
uyğunlaşmalara malikdirlər.
2. Cədvəli dəftərinizə köçürün və onu tamamlayın:
Cansız təbiət  amilləri
Bitkilərin cavab reaksiyaları
Heyvanların cavab reaksiyaları
Mühitin  canlı  orqanizmlərə  təsir  göstərən  bütün 
amilləri __ , canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf 
mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənən elm sahəsi isə 
__ adlanır.
Təbii birliklər
Canlı  orqanizmlərin  təbii  birlikləri.  Meşə,  çəmən,  bataqlıqda 
olan  canlılar qrup halında birgə yaşamağa uyğunlaşmışlar. Müəy-
  LAYİHƏ

4
4
yən ərazidə birgə yaşamağa uyğun-
laşan  müxtəlif  canlılar  qrupu  təbii 
birliklər  əmələ  gətirir.  Təbii  bir-
liklərdə  canlı  orqanizmlər  bir-biri 
ilə  və  cansız  təbiət  amillərilə  (tor-
paq, su və s.) əlaqədədirlər. 
Təbii  birliklər  və 
onları əhatə edən mühit vahid sistem 
– ekoloji sistem adlanır. İstənilən eko-
loji  sistemdə  əsas  yeri  üzvi  maddə 
“istehsalçıları” olan yaşıl bitkilər tu-
Ekoloji  sistem. 
47.
 
Təbii birliklər
· Bu hekayədə hansı canlılar təsvir olunmuşdur? 
· Onları bataqlıqda yaşamağa cəlb edən nədir?
Ramiz dostuna hekayədən bir parça oxudu:  
... “Uzun qarğılar bitmiş bataqlığın kənarında bir 
qədər dayandım.   Suyun üzərində isə dövrə vuran 
iynəcələr sanki bir-birini qovurdular.   Qəflətən su-
dan çıxan qurbağa bir anda bitkinin üzərinə qonan 
cücülərdən birini tutdu. Qamışlıqdan çıxan leyləyi 
gördükdə  yenidən  suda  gizlənsə  də,  onun  uzun 
dimdiyindən xilas ola bilmədi”.
139
138
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsirii
1
Meşə və göl sakinlərinin şəkillərinin nömrələrini cədvəlin uyğun sütun-
larında yerləşdirin:
Meşə sakinləri
Göl sakinləri
· Onlar öz aralarında və mühitlə necə bağlıdırlar?
1
2
3
4
5
6
7
8
9 
10 
11 
12 
13 
14 
15
Temperaturun  təsiri.  Orqanizmlər  müəyyən  temperatur  hüdu-
dunda  yaşamağa  uyğunlaşmışdır.  Onların  bəzilərinin  (məsələn: 
qurbağa, kərtənkələ) bədən temperaturu ətraf mühitdən asılı olur. 
Quşlar və məməlilər isə mühit temperaturundan asılı olmadıqları 
üçün  ilboyu  fəal  həyat  tərzi  sürürlər.  Qışda  qida  tapa  bilməyən 
porsuqlar, ayılar, kirpilər fəal olmur və qış yuxusuna gedirlər. Bəzi 
quşlar isə qida ilə zəngin isti ölkələrə uçurlar.
Orqanizmlərə digər canlılar da 
təsir göstərirlər. Nəticədə canlılar arasında müəyyən münasibətlər 
formalaşır. 
Orqanizmlərə canlıların təsiri. 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
e  e 
Orqanizmlərə təsir 
edən amilləri uyğun 
çərçivələrdə yazın.
edin
edin
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Xarici mühit  amilləri
Cansız amillər
Canlı amillər
Orqanizm
Ekologiya
Ekoloji amillər
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Cədvəli dəftərinizə köçürün. Birinci sütunda 
fikirlərin işarəsini, ikinci sütunda isə hansı 
amilin təsirindən söhbət getdiyini qeyd edin: 
a)  Timsahların  çoxalması  zamanı  gələcək 
Ekoloji amil
Fakt
a)
b)
dölün  cinsini  1°C  temperatur  fərqi  müəyyən  edir.  b)  Qaragilə  və 
mərcangilə  toxumları  yalnız  qidalanan  heyvanın  həzm  sistemindən 
keçdikdən sonra  cücərir.  c) Gəmiricilər taxıl bitkiləri ilə qidalanmaqla 
onların  məhsuldarlığını  aşağı  salırlar.  d)  Heyvanların  bir  çoxu 
gündüzlər  yatır,  gecələr  isə  fəal  olurlar.  Onlar  gecə  ov  etmək  üçün 
uyğunlaşmalara malikdirlər.
2. Cədvəli dəftərinizə köçürün və onu tamamlayın:
Cansız təbiət  amilləri
Bitkilərin cavab reaksiyaları
Heyvanların cavab reaksiyaları
Mühitin  canlı  orqanizmlərə  təsir  göstərən  bütün 
amilləri __ , canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf 
mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənən elm sahəsi isə 
__ adlanır.
Təbii birliklər
Canlı  orqanizmlərin  təbii  birlikləri.  Meşə,  çəmən,  bataqlıqda 
olan  canlılar qrup halında birgə yaşamağa uyğunlaşmışlar. Müəy-
  LAYİHƏ

4
4
141
140
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
masında iştirak edir, özləri isə nektarla qidalanırlar.
Canlı orqanizmlərin təbii birliklər şəklində yaşa-
masının başlıca səbəbi burada onların yaşayışı üçün 
əlverişli mühitin olmasıdır.
tur. Ekoloji sistemlərdə bir orqa-
nizm  digəri  ilə  qidalandığı  üçün 
bunlar arasında müəyyən əlaqə – 
qida zənciri  yaranır.
Sadə  qida  zəncirləri,  adətən, 
bir-biri ilə birləşərək mürəkkəb şə-
bəkə əmələ gətirir. Təbii birlikləri 
təşkil edən canlılar arasında birgə 
yaşamağı təmin edən müxtəlif mü-
nasibətlər formalaşır.
Rəqabət  münasibətləri. 
 Rəqabətə dözə bilməyən-
lər isə məhv olurlar.
Yırtıcı  –  şikar  münasibətləri. 
Təbii birliklərdə yırtıcı – şikar mü-
nasibətlərinə  də  rast  gəlinir.  Əl-
verişli şəraitdə (məsələn: qida bol 
olduqda)  şikarların  sayı  artarsa, 
buna  müvafiq  yırtıcıların  da 
miqdarı artır. Yırtıcılar həm də sa-
nitar rolunu oynayaraq xəstə hey-
vanları  tutub  yeyir  və  bununla 
xəstəliklərin  yayılmasının  qarşı-
sını alırlar.
Parazit  –  sahib  münasibətləri. 
Təbii birliklərdə bəzən bir     orqa-
nizm  digər  orqanizmdən  yaşayış 
məskəni  kimi  istifadə  edir  və 
onun hesabına qidalanır. Belə or-
qanizm – parazit, parazitin yaşa-
dığı  orqanizm isə sahib adlanır. 
Əlverişli qarşılıqlı münasibətlər 
(simbioz).   Təbii birliklərdə birgə 
yaşamaqla  əlaqədar  bitkilər  və 
heyvanlar, bitkilər və mikroorqa-
nizmlər,  bir  heyvan  növü  ilə  di-
gəri  arasında  əlverişli  qarşılıqlı 
münasibətlər  formalaşır.  Məsə-
lən, kəpənəklər çiçəklərin tozlan-
Oxşar 
həyat tərzi keçirən eyni və ya müx-
təlif  növə    mənsub  olan    fərdlər 
arasında  gedən  mübarizə  rəqabət 
adlanır.
Sadə qida zənciri
Rəqabət münasibətləri
Yırtıcı – şikar münasibətləri
Ekoloji sistem
Qida zəncirlərinin 
mürəkkəb şəbəkəsi
Əlverişli qarşılıqlı 
münasibətlər 
Qurbağa, ağcaqanad, 
qamış, buynuzyarpaq.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Birgə yaşayış formaları
Qarşılıqlı münasibətdə olan 
orqanizmlər
Yırtıcı – şikar
Parazit  sahib
– 
Rəqabət
Əhəmiyyəti
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Ekoloji sistem
Təbii birliklər
2. Nümunəyə əsasən, uyğunluğu müəyyən edin.
 
IV. Göl
III. Səhra
II. Meşə
I. Bataqlıq
Maral, ayı, sincab, 
canavar, qaban, palıd.
Qurbağa, boz vağ,  şeh-
çiçəyi, qamış, zəli.
Kərtənkələ, əqrəb, sak-
saul, kaktus.
Heyvanlar və bitkilər
Təbii birliklər
Təbii birliklərin şərhi
Nümunə: 
I-c-2
1. Şəkillərə baxın. Bitki və heyvanlardan bir neçə halqadan ibarət müxtəlif 
qida zənciri qurun.
__müəyyən ərazidə birgə yaşamağa uyğunlaşan müx-
təlif canlılar qrupu olub  onları əhatə edən mühitlə 
vahid sistem təşkil edir ki, bu da __ adlanır.
1
2
3
4
5
6
İçməli, axar suyu olan su 
hövzəsinin bir hissəsidir.
Yerin çoxsaylı həyat forma-
larına malik bitki örtüyüdür. 
Əsas yeri  ağac, kol və otlar 
tutur. 
Qurunun düzənlik hissəsidir, 
yağıntı az olur, torpaq qum-
saldır, uzunmüddətli isti 
yayı olur, qış isə qısa və so-
yuq keçir, rütubət aşağıdır.
Durğun suyu olan su hövzə-
sidir, torpağı rütubətlidir, 
azqidalıdır.
a
b
c
d
1
2
3
4
  LAYİHƏ

4
4
141
140
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
masında iştirak edir, özləri isə nektarla qidalanırlar.
Canlı orqanizmlərin təbii birliklər şəklində yaşa-
masının başlıca səbəbi burada onların yaşayışı üçün 
əlverişli mühitin olmasıdır.
tur. Ekoloji sistemlərdə bir orqa-
nizm  digəri  ilə  qidalandığı  üçün 
bunlar arasında müəyyən əlaqə – 
qida zənciri  yaranır.
Sadə  qida  zəncirləri,  adətən, 
bir-biri ilə birləşərək mürəkkəb şə-
bəkə əmələ gətirir. Təbii birlikləri 
təşkil edən canlılar arasında birgə 
yaşamağı təmin edən müxtəlif mü-
nasibətlər formalaşır.
Rəqabət  münasibətləri. 
 Rəqabətə dözə bilməyən-
lər isə məhv olurlar.
Yırtıcı  –  şikar  münasibətləri. 
Təbii birliklərdə yırtıcı – şikar mü-
nasibətlərinə  də  rast  gəlinir.  Əl-
verişli şəraitdə (məsələn: qida bol 
olduqda)  şikarların  sayı  artarsa, 
buna  müvafiq  yırtıcıların  da 
miqdarı artır. Yırtıcılar həm də sa-
nitar rolunu oynayaraq xəstə hey-
vanları  tutub  yeyir  və  bununla 
xəstəliklərin  yayılmasının  qarşı-
sını alırlar.
Parazit  –  sahib  münasibətləri. 
Təbii birliklərdə bəzən bir     orqa-
nizm  digər  orqanizmdən  yaşayış 
məskəni  kimi  istifadə  edir  və 
onun hesabına qidalanır. Belə or-
qanizm – parazit, parazitin yaşa-
dığı  orqanizm isə sahib adlanır. 
Əlverişli qarşılıqlı münasibətlər 
(simbioz).   Təbii birliklərdə birgə 
yaşamaqla  əlaqədar  bitkilər  və 
heyvanlar, bitkilər və mikroorqa-
nizmlər,  bir  heyvan  növü  ilə  di-
gəri  arasında  əlverişli  qarşılıqlı 
münasibətlər  formalaşır.  Məsə-
lən, kəpənəklər çiçəklərin tozlan-
Oxşar 
həyat tərzi keçirən eyni və ya müx-
təlif  növə    mənsub  olan    fərdlər 
arasında  gedən  mübarizə  rəqabət 
adlanır.
Sadə qida zənciri
Rəqabət münasibətləri
Yırtıcı – şikar münasibətləri
Ekoloji sistem
Qida zəncirlərinin 
mürəkkəb şəbəkəsi
Əlverişli qarşılıqlı 
münasibətlər 
Qurbağa, ağcaqanad, 
qamış, buynuzyarpaq.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Birgə yaşayış formaları
Qarşılıqlı münasibətdə olan 
orqanizmlər
Yırtıcı – şikar
Parazit  sahib
– 
Rəqabət
Əhəmiyyəti
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Ekoloji sistem
Təbii birliklər
2. Nümunəyə əsasən, uyğunluğu müəyyən edin.
 
IV. Göl
III. Səhra
II. Meşə
I. Bataqlıq
Maral, ayı, sincab, 
canavar, qaban, palıd.
Qurbağa, boz vağ,  şeh-
çiçəyi, qamış, zəli.
Kərtənkələ, əqrəb, sak-
saul, kaktus.
Heyvanlar və bitkilər
Təbii birliklər
Təbii birliklərin şərhi
Nümunə: 
I-c-2
1. Şəkillərə baxın. Bitki və heyvanlardan bir neçə halqadan ibarət müxtəlif 
qida zənciri qurun.
__müəyyən ərazidə birgə yaşamağa uyğunlaşan müx-
təlif canlılar qrupu olub  onları əhatə edən mühitlə 
vahid sistem təşkil edir ki, bu da __ adlanır.
1
2
3
4
5
6
İçməli, axar suyu olan su 
hövzəsinin bir hissəsidir.
Yerin çoxsaylı həyat forma-
larına malik bitki örtüyüdür. 
Əsas yeri  ağac, kol və otlar 
tutur. 
Qurunun düzənlik hissəsidir, 
yağıntı az olur, torpaq qum-
saldır, uzunmüddətli isti 
yayı olur, qış isə qısa və so-
yuq keçir, rütubət aşağıdır.
Durğun suyu olan su hövzə-
sidir, torpağı rütubətlidir, 
azqidalıdır.
a
b
c
d
1
2
3
4
  LAYİHƏ

4
4
143
142
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
fəaliyyəti qadağan edilmir. Yasaqlıqlarda bir çox illər ərzində və ya 
ilin müəyyən fəslində ayrı-ayrı növlər qorunur.
Milli parklarda qoruqlardan fərqli olaraq ərazinin bir hissəsin-
də dincəlmək və turist gəzintiləri üçün icazə verilir. Lakin ərazinin 
müəyyən sahəsi qorunur.
İnsan  müasir  elm  və  texnikanın  nailiyyətlərindən  istifadə  et-
məklə  təbiətin qorunması yollarını araşdırır. Bunun üçün meşələ-
rin bərpası, təmizləyici qurğular, tullantısız texnologiya üsulları iş-
lənib hazırlanır.
48. 
İnsan və canlı təbiət
· İri şəhərlərdə xəstəliklərin çoxalması nə ilə əlaqədardır?
· Ətraf mühitin çirklənməsinin başlıca səbəbləri hansılardır?
Son dövrlərin statistikasına görə, böyük şəhərlərdə tənəffüs yol-
ları, mədə-bağırsaq, sinir və bu kimi xəstəliklər kənd yerlərinə nis-
bətən  çoxalmışdır...  Xəstəliklərin  artması  müvafiq  olaraq  ölüm 
hallarının çoxalmasına da səbəb olmuşdur.