Metrologiya, standartlashtirish va sifatni

63

---

2.12-rasm. Elektrostatik o ‘lchash asbobi:
1
— harakatlanuvchi elektrod; 
2
— harakatlanmaydigan elektrod; 
3
— o ‘q;
4
— prujina; 
5
— strelka; 
6
— shkala.
O ‘qdagi mavjud prujina harakatlanuvchi elektrod o ‘qi burilish 
burchagiga proporsional teskari ta’sir etuvchi momentni yaratadi. 
Aylantiruvchi va teskari ta’sir qiluvchi momentlar o ‘zaro ta’sirida 
elektrodlarga berilgan kuchlanishlar kvadratiga proporsional o ‘l- 
chash mexanizmi strelkasi burchakka aylanadi.
Asbobning shkalasi o ‘lchanayotgan kattalik birliklarida gra- 
duirovka qilinganda nochiziqli shkalani hosil qiladi. Odatda, 
elektrostatik asboblardan o ‘zgaruvchan yoki o ‘zgarmas toklar, 
shuningdek, o ‘ta yuqori chastotali kuchlanishlarni o ‘lchash uchun 
foydalaniladi.
Bu asboblar chastotaga bog‘liq b o ‘lmagan ko‘rsatkichlar va 
kichik energiyani iste’mol qilishi bilan ajralib turadi. Elektrostatik 
asboblarning ko‘rsatishiga o ‘lchanadigan kuchlanish chastotasi, 
atrof-muhit temperaturasining o ‘zgarishi va tashqi maydonlar 
deyarli ta’sir etmaydi. Bunga qarama-qarshi o ‘laroq, tashqi elektr 
maydonining ta’siri sezilarli darajada bo‘ladi. Elektrostatik asboblar­
ning xususiy energiya sarfi juda kam, masalan, o ‘zgarmas tokda 
u deyarli nolga teng.
Elektrostatik voltmetrlar kam quvvatli zanjirlarda juda keng, 
hattoki 30 MHz gacha bo‘lgan chastota diapazonidagi kuchlanishni
64

---

o ‘lchashda ishlatiladi. Aniqligi b o ‘yicha elektrostatik voltmetrlar 
ko‘pincha 1,0—1,5 klasslariga m o‘ljallab ishlanadi. Maxsus ishlan- 
gan aniqligi 0,1; 0,05 b o ‘lgan voltmetrlar ham mavjud.
Tashqi elektr maydon ta’sirini kamaytirish maqsadida elektro­
statik ekran ishlatiladi.
Induksion asboblar. Induksion asboblarning boshqa elektr o ‘l- 
chash asboblari tizimidan farqli jihati bitta aniqlangan chastotada 
o ‘zgaruvchan tok zanjirida qo‘llash mumkin. Uning kam o ‘zga- 
rishlari ko‘rsatkichning katta xatoligiga olib keladi.
Zamonaviy induksion asboblar chastotasi 50 Hz b o ‘lgan bir 
fazali va uch fazali o ‘zgaruvchan tok zanjirlari uchun elektr ener­
giyasini hisoblagich sifatida tayyorlanadi.
Induksion asboblar ishlash prinsipi b o ‘yicha asinxronli elektro- 
dvigatellarga o ‘xshash b o ‘lib, asbobning ish zanjiri b o ‘yicha tok 
yuklanishi o ‘tadi va yuguruvchi yoki magnit maydonni aylan­
tiruvchi, ya’ni harakatlanuvchi qismda tok induksiyalanadi va uni 
aylantirishga olib keladi.
O ‘zgaruvchan magnit oqimi miqdori bo‘yicha asbobning hara- 
katlanuvchi qismida induksiyalovchi tokka nisbatan bir oqimli va 
ko‘p oqimli induksion asboblarga b o ‘linadi.
Induksion asboblarning ishlash prinsipi asbobning harakat- 
lanuvchi qismida induktivlangan toklar bilan o ‘zgaruvchan magnit 
oqimlarining mexanik o ‘zaro ta’sirlashishiga asoslangan. Hisob- 
lagichda oqimlardan biri tarmoq kuchlanishiga ulanib (elektr ener- 
giyasi o ‘lchanadi), o ‘ramda elektromagnitni yaratadi. Bu oqim 
harakatlanuvchi aluminiyli diskni kesib o ‘tadi va uyurmali tokni 
induksiyalaydi, elektromagnit kuchlanish qutblari izi atrofida 
tutashadi. Ikkinchi oqim tok zanjiriga navbatdagi ulangan o ‘ram 
elektromagnitni hosil qiladi. Bu oqim diskda hamda uyurmali tok 
o ‘zining elektromagnit qutblari izi atrofidagi tutashuvga olib keladi.
Bir fazali uch oqimli induksion hisoblagich tangensli magnit 
tizimli qurilma sxemasi 2.13-rasmda keltirilgan.
Induksion mexanizmlarda aylantiruvchi moment hosil b o ‘lishi 
uchun kamida ikkita yoki ikki tashkil etuvchidan iborat bitta, faza 
jihatidan bir-biridan farq qiluvchi va bir-biriga nisbatan uzoqroq 
joylashgan o ‘zgaruvchan magnit oqimlari b o ‘lishi kerak.
65

---

O ‘zgaruvchan magnit oqimlar orasidagi faza farqi 90° ga teng 
b o ‘lganida aylantiruvchi moment o ‘zining maksimal qiymatiga 
yetadi.
Aylantiruvchi moment o ‘zgaruvchan tok chastotasiga bog‘liqdir.
Induksion tizimli o ‘lchash mexanizmlari, asosan, quvvat o ‘l- 
chashda — vattmetr, elektr energiyasini hisoblashda hisoblagich 
(schotchik) sifatida ishlatiladi.
Raqamli o ‘lchash asboblari. Raqamli o ‘lchash asbobi deb, 
o ‘lchash borasida uzluksiz o ‘lchanayotgan kattalikning natijasi 
raqamli qayd etish qurilmasida yoki raqamlarni yozib boruvchi 
qurilmada diskret tarzda o ‘zgartirilib, indikatsiyalanadigan asbob- 
larga aytiladi. Raqamli o ‘lchash asboblari hozirgi kunda juda keng 
tarqalgan.
Raqamli o ‘lchash asbobining funksional chizmasi 2.14-rasmda 
keltirilgan.
66

---

2.14-rasm. Raqamli o ‘lchash asbobining funksional chizmasi.