Microsoft PowerPoint Xedjerlash risklarni kamaytirish usuli sifatida (1)

2. Hosilaviy qimmatli qog'ozlar (derivativlar) - birjada yoki
undan tashqarida tuzilgan va asosiy moliyaviy shartnomalar va
operatsiyalarga asoslangan muddatli shartnomalardir.
Bularga forvard va fyuchers shartnomalari, optsionlar va svop
operatsiyalari kiradi. Har qanday vaziyat uchun mos vositani
tanlash imkonini beruvchi moliyaviy derivativlarning katta
tanlovi mavjud.
Shu bilan birga, bir nechta oddiy vositalarni o'zgartirish va bir
vaqtning o'zida birlashtirish vazifasini bajaradigan murakkab
shartnoma bitimlarini tuzish mumkin.

---

Xedjerlash tarixi

Savdo operatsiyalarini (bitimlarini) sug'urtalashga birinchi urinishlar hatto
savdo munosabatlari paydo bo'lgan paytda ham bo'lgan. Masalan, o'rta
asrlarda savdogarlar hosilning nobud bo'lishidan sug'urta qilishga urinib,
muayyan shartlarni nazarda tutuvchi shartnomalar tuzishgan.

Birjalar paydo bo'lishi bilan (XVI-XVII asrlar) muddatli (forvard)
shartnomalar paydo bo'ldi, bu esa savdogarlarga bozor narxlarining
o'zgarishidan qat'iy nazar, oldindan kontragent topish va mumkin bo'lgan
foyda miqdorini hisoblash imkonini berdi. Va o'z vaqtida yetkazib berish
bilan real tovarlar savdosi sotuvchi va xaridor uchun xavfni kamaytirish
uchun paydo bo'lgan bo'lsa ham, sotuvchi yoki xaridor tomonidan
shartnomani bajarmaslikning asosiy xavfi doimo mavjud bo'lgan. Boshqa
tomondan, xom ashyo va oziq-ovqat mahsulotlari bilan jahon savdosining
tez sur'atlar bilan o'sib borishi ushbu tovarlar zaxiralarining ko'payishiga
va shunga mos ravishda narxlarning salbiy o'zgarishi riskiga duchor bo'lgan
kapital massasining ko'payishiga olib keldi. Haqiqiy tovarlar bilan
operatsiyalarni sug'urta qilish zarurati tug'ildi.

---


Bularning barchasi narx risklaridan maxsus sug'urta vositalarini
yaratishga olib keldi. 1865-yilda birinchi fyuchers shartnomalari paydo
bo'ldi, bu esa treyderlarga real operatsiyalarini sug'urta qilish imkonini
berdi. Shu bilan birga, paydo bo'lgan xavfning bir qismini foyda olish
imkoniyatiga ishonadigan chayqovchilar o'z zimmalariga oldilar.

Yuz yildan ko'proq vaqt davomida fyuchers savdo mexanizmining
rivojlanishi faqat tovar bozorlari doirasida amalga oshirildi. Biroq, 70-
yillar jahon iqtisodiyoti uchun burilish davri bo'ldi: barqaror valyuta
kurslarining eski tizimi o'zgaruvchan valyuta kurslarini ta'minlovchi
yangisi bilan almashtirildi. Bu xalqaro kapital bozorlarining faol
o'sishiga va milliy fond bozorlarining rivojlanishiga olib keldi.

---


Natijada, kompaniyalarning ko'pchiligi moliyaviy tavakkalchiliklarga ko'proq
yoki kamroq duchor bo'lishlarini tushundilar. Risklarni boshqarish
strategiyalarini ishlab chiqish zarurati tug'ildi, bu esa, o'z navbatida, moliyaviy
bozorning risklardan himoya qilishni taklif qiladigan segmentlarida
hayratlanarli darajada o'sishiga olib keldi. Eng yorqin misol moliyaviy aktivlar
(valyuta, ipoteka, davlat qimmatli qog'ozlari, bank depozitlari va boshqalar) 
bilan fyuchers savdosi bo'ldi.

1984 yilda yangi, fyucherslarga qaraganda kamroq xavfli, xedjlash vositalari -
optsionlar paydo bo'ldi. 1982 yildan boshlab birja operatsiyalari birja yoki narx
indekslariga asoslangan shartnomalar bilan boshlandi.

---

Zamonaviy fyuchers birjasining asosiy funktsiyalari quyidagilardan iborat: 
narx riskini o'tkazish, ob'ektiv narxni aniqlash, bozorlarning likvidligi va
samaradorligini oshirish, axborot oqimini oshirish. 1-jadvalda aylanmasi
bo'yicha dunyodagi eng yirik fyuchers birjalari ko'rsatilgan.