Microsoft Word 2020-21 ijtimîiy majmua so'ngisi

 
O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi. 
Ijtimoiy pedagogika o’quv fani sifatida ham oldinga chiqishi mumkin. O’quv fani- bu 
umumta’lim yoki maxsus talim muassasalalarida o’rganiladigan predmetdir. O’zbekistonda 
ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishi o’ziga xos xususiyatga ega- fan, ilmiy bilimlar sohasida 
maxsus amaliy faoliyat hamda o’quv fani sifatida. Qadimgi antik davrlaridayoq bolani himoya 
qilish maqsadida o’z ijtimoiy pedagogik tarbiyaga oid muammolarni oldinga surganlar. 
Eramizdan avvalgi 7-6 asrlar markaziy osiyo hududida jahon dinlari orasida eng qadimgi 
din zardushtiylik dini shukumronlik qildi. Bu din insoniyatga katta tasir qildi, yani insonni 
birinchi o’ringa olib chiqdi. Zardushtilar muqaddas kitobi "Avesto" (olovga siginish) o’z 
erasining o’ziga xos qomusiy asari deb hisoblash mumkin. Zardushti dinda axloqiy meyorlar 
asosi (axloqiy mezonlar) uchlikka tayangan edi. "Avesto"da-inson yaxshi fikrlarga ega bo’lishi, 
faqat yaxshi so’zlar va sabovli ishlar qilishi lozim deb yozilgan (xulq atvor). 
 
“Avesto”dagi ta’limiy-axloqiy g’oyalar 
The Avesta /əˈvɛstə/ is the primary collection of sacred texts of the ancient Aryan religion 
known as Zoroastrianism, composed in the otherwise unrecorded Avestan language.The 
Avesta texts fall into several different categories, arranged either by dialect, or by usage.The 
principal text in the liturgical group is the Yasna, which takes its name from the Yasna 
ceremony, Zoroastrianism's primary act of worship, and at which the Yasna text is recited. 
The most important portion of the Yasna texts are the five Gathas, consisting of seventeen 
hymns attributed to Zoroaster himself. These hymns, together with five other short Old 
Avestan texts that are also part of the Yasna, are in the Old (or 'Gathic') Avestan language. 
The remainder of the Yasna's texts are in Younger Avestan, which is not only from a later 
stage of the language, but also from a different geographic region.
1
Avesta o’zida dastlabki Zardushtiylik dini nomi bilan mashhur bo’lgan muqaddas matnlar 
toplami iborat.Kitob o’sha davr lahchasida yozilgan. “Avesto” matnlari ma’lum tartibda 
1
https://en.wikipedia.org/wiki/Avesta 

---

23 
joylashgan bo’lib, umurojaat mazmuniga ega.Avestoning asosiy qismi Yasna deb yuritiladi, 
Yasna atamasi marosim nomidan olingan. Zardushtiylikka bag‘ishlangan madhiyalardan 
iborat.Yasnaning asosiy 5 bo’limdan iborat bo’lib, ularning 17 bobi Gotlar deb 
yuritiladi.Yasnaning tarkibiy qismi bolgan eng qadimgi Avesto Avesto tilida yozilgan. 
Yasnaning matni parchalarida Kichik Avesto bayon qilingan ma’lumotlar orqali nafaqat til 
haqida, balki o’sha hududga doir muhim geografik ma’lumotlar aks etgan "Avesto"ning katta 
qismi bo’lgan "Yasna'larda inson kamolini ko’rsatuvchi axloq-odob mezoni ana shu uchlikda 
shumata (gumata)-yaxshi fikr, shukta (gukta) - yaxshi so’z va havarsha (gvarshta)-yaxshi 
ishlarda ifodalanadi. 
"Men yaxshi fikr, yaxshi so’z, yaxshi ishga shon shavkat baxsh etaman. Men 
yaxshilikdan iborat qonunga shon shavkat baxsh etaman" ("yasna", 14), deyiladi. "Avesto" 
tadqiqotchisi A.O.Makovelskiy inson fikri, so’zlari va ishlariga ikki qarama-qarshi kuch: Voshu 
Mana ("Ezgu fikr") va Apo Mana ("Yovuz fikr") tasr korsatadi deydi. Barcha fikrlar, so’zlar va 
ishlar ichida aslida ezgulik va yovo’zlik yotadi. "Yaxshi fikr" deganda ilohiy-qonun ruhidagi 
kishisiga muhribon bo’lish, maqsadlarga ko’maklashishga, yovuzlikka qarshi kurashishga tayyor 
turish, kishilarni baxt- saodati uchun harakat qilish, ahillik va dostlik, totuvlikda yashashga 
intilish ruhidagi niyatlar va fikrlar musaffoligi tushunilgan. Inson o’z fikri hayolida boshqalarga 
hasad qilmasligi lozim.
Yaxshi niyatli kishi darg’azab bo’lmaydi va boshqa jihatlarga berilmaydi. Chunki bunday 
holatda inson yaxshi niyatni yo’qotadi, burch va adolat haqida unitadi va nojiya harakatlar qiladi. 
Pedagogika fani tarixi qadimgi davrlariga borib taqaladi. Ko’p ming asrlar mobaynida 
pedagogika falsafaning ichida rivojlandi.
Qadimgi zamonlardan buyon olamda insonning orni va roli, shaxsning axloqiy 
shakllanishida madaniyat va dinning ahamiyati barkamol shaxs rivojlanishi masalalari va shu 
kabilar. Harq uygonish davri (9 -11asrlar) qomusiy olimlari Abu Nasr al Farobiy (873 -1037) 
shunday ijtimoiy pedagogik g’oyalarni aytib itganlarki, bolani ayni godaklik chogidanoq 
tarbiyalay boshlashning zarurati, shuningdek, bolaning tarbiyasiga tabiat atro`l muhitning tasiri 
va boshqa fikrlar kabidir. 15 -16 asrlarda Markaziy Osiyoda tabiatshunos-faylasuflari, tarixchi, 
shoir va rassom-musavvirlari o’z ijodlarida ijtimoiy fanlarga alohida etibor bilan harab, tabiat 
sirlarini o’rganishga intilganlar.
Bular qatorida Nuriddin Abduraxmon Jomiy (1414 -1492), Jaloliddin Davoniy( 1427 -
1502), Alisher Navoiy (1441 -1501), Husayn Voiz Koshifiy (1440 -1505) o’z asarlarida inson 
aqli tafakkuri, uning qobilyati, insonning alohida axloqiy xislatlari, insoniylik g’oyalari, bolalar 
tarbiyasida umuminsoniy qadriyat hisoblanadi. 
Shu jumladan, o’zbek tilini asoschisi buyuk alloma, musiqachi, davlat arbobi, Alisher 
Navoiyning ijtimoiy pedagogik goyalari, yuksak darajada insonparvarligi bilan ajralib turadi. U 
insonni butun koinotda, bu olamda eng oliy mavjudod deb hisoblagan. Bolani esa oilaga 
quvonch ham baxt keltiruvchi muqaddas inom sifatida uyni yoritib yuboradi deb hisoblaydi.
Inson o’z farzandigina emas, balki kelajak avlod bo’lgan barcha bolalarni sevmog’i hart deb 
yozadi shoir. Ijtimoiy pedagogikaga oid fikrlarni bizning olim va allomalarimiz, 
marifatparvarlarimiz, jadidchilik harakati yetakchilari, 20 asr boshlarida yashab, ijod qilgan 
allomalar Maxmudxo’ja Behbudiy (1874 -1919), Munavvar qori Abdurashidov (1878 -19q1), 
Abdulla Avloniy (1878 - 19q4), Abduqodir Shakuriy (1875 -194q), X.X.Niyo’ziy (18q9 -1929) 
va boshqalarning asarlarida ham ko’plab keltirish mumkin. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida 
vujudga kelishi 20 asr 20- 30 yillari alohida orin tutadi. Bu davrda A.Avloniy, A.Shakuriy, 
M.Qori Abdurashidov, X.X.Niyo’ziy, V.F.Lubensov, N.P. Arxangeliskiy, O.Harofiddinov kabi 
pedagoglarning faoliyati muhim ahamiyatga molik. Ular avvalo ijtimoiy o’zdan chiqib 
ketayotgan bolalarga yordam korsatish, yani bu allomalar ijtimoiy pedagoglar bo’lib, ular tashkil 
etgan maktablar shuningdek, boshqa pedagoglar tajribalariga tayanganlar.
A.Avloniy nomidagi X.G.Chernishevskiy nomidagi bolalar tajriba maktablari va boshqa 
muassasalar ijtimoiy pedagogikaning amaliy manbai bo’lib hisoblanadilar. Biroq O’zbekistonda 

---

24 
ijtimoiy pedagogikaning rivoji amalga oshmadi. Bunda avvalgi yangi ittifoq sovet pedagogikasi 
va osha davr pedagogikasi ortasida ajralish yo’zaga keldi.
Uzoq yillar mobaynida O’zbek marifatparvarlari-pedagoglari tomonidan to’plangan 
barcha bilimlar inkor etilgandi. Pedagogikada shunday shior tarqalgandi "Olam zo’ravonlikdir, 
biz uni ildo’zi bilan qo’poramiz". 
Marksist pedagoglar tomonidan, shu vaqtgacha bo’lgan pedagogika sohasidagi oktyabr 
to’ntarilishigacha bo’lgan asarlarni unutish talab etildi. 30 yillar oxirida sotsializm g’alaba 
qilganligi e’lon qilindi. Shu vaqtdan boshlab ijtimoiy muammolar haqida sukut saqlash harti 
mustashkamlandi. Bu muammolar alohida engil hal etiladigan, "eskilik sarqiti"deb baholandi. Bu 
esa o’z ornida ijtimoiy pedagogikani fan sifatida rivojlanishiga yo’l bermadi.
1991-yil O’zbekiston Respublikasi e’lon qilinishi bilan pedagogikaning ko’pgina 
sohalarini, shu jumladan ijtimoiy pedagogikani ham rivojlantirish vazifasi qiyildi. 1997-yil 
"Kadrlar tayyorlash milliy dasturi", "Ta’lim to’g’risida”gi Qonun 91997yil) qabul qilinishi bilan 
ma’naviy-axloqiy tarbiyaning samarali yo’llarini topish, ma`naviy madaniyatni rivojlantirish, 
shaxsni fuqoro sifatida, erkin tafakkurli shaxsni shakllantirishning eng samarali yo’llarini 
yaratish 
maqsadida 
pedagogik 
fan 
oldiga 
ta’lim 
tizimini 
demokratlashtirish 
va 
insonparvarlashtirish kabi vazifalari qo’yildi. 
Respublikamizda ijtimoiy pedagogikaning ilmiy va amaliy sohasi endigina 
shakllanmoqda. Mazkur sohada ilmiy-tadqiqot ishlari shunchalik dolzarb-ki, bu fan bo’yicha 
mamlakatimizda: "Ma’naviyat va marifat markazi", "Oila" markazi, nodavlat shukumatga 
harashli bo’lmagan hayriya jamg’armasi "Sog’lom avlod uchun" O’zbekiston Respublikasi Xalq 
talimi qoshidagi TDPU (mafkura) g’oyaviy-siyosiy kafedralar va boshqalar Respublikamizning 
har bir navbatdagi yilni ijtimoiy muammolardan biriga bag’ishlashi anana tusiga kirgan. 
Masalan: yil nomlarining har yili o’ziga xos munosib tanlanib prezidentimiz tomonidan 8-
dekabrda e’lon qilinmoqda.
Shu munosabati bilan "O’smir va sog’lom turmush tarzi" deb nomlangan Respublika 
metogik seminari o’tkazilib, maktablarda "Sog’lom avlod tarzi" predmeti kiritilib, sog’lom 
turmush tarzini shakllantiruvchi ijtimoiy muammolar masalalari ko’rib chiqildi.Ularni tola 
anglamoq va tizimlashtirishni talab etadi. O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikani kelgusi 
rivojlanishi yyetarli darajada emas.
O’tmish allomalarimiz, olim-pedagoglarimiz asarlarni yangi nuqtai nazardan turib 
o’rganish, chet el tajribalarini o’zlashtirib, Respublikamizga moslashtirilgan holda maqsadga 
muvofiq qillash lozim.
Chet el ijtimoiy pedagogikasi esa ko’p yillardan buyon rivojlanib kelmoqda, hozirgi 
vaqtda bu sohoda juda ko’p ilmiy salohiyatli bilimlar jamlangan. Shu sababali ham 
O’zbekistonda 
ijtimoiy 
pedagogikaning 
vujudga 
kelishi 
va 
rivojlanishida 
boshqa 
mamlakatlarning tajribalari muhim ahamiyat kasb etadi. Bu sohadagi pivojlanish jarayonida 
vujudga kelgan muammolarni tahlili, ilmiy bilimlar va chet eldagi amaliy faoliyatni 
o’rganishning o’rni beqiyos. 
Fuqarolar o’z konstitustiyaviy huquqlariga, konkret tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy-tarixiy, 
milliy ma`naviy-madaniy haroitlarga asoslangan axloq me’yorlariga tula rioya etgan holdagina 
rivojlana oladi. Ijtimoiy talim va tarbiya tizimidan o’tgan har bir odam-shaxs sifatida 
shakllanadi. 
Ijtimoiy vazifalarni bajarish layoqatiga ega bo’lgan, o’zining qiziqishi, qobiliyatini ijodiy 
namoyish eta oladigan, jamiyatning boshqa a’zolari bilan mustaqil munosabatga kiro’sha 
oladigan odam shaxs sifatida ijtimoiy mavqega ero’shadi. 
Ayni vaqtda ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlar amaliy faoliyati bir- biriga juda yaqin, 
bu yaqinlik vazifasiga ko’ra, mazmuniga ko’ra va ish metodiga ko’ra yo’z beradi, ular hech 
qachon biri ikkinchisini kesib otmaydi. 
Prezidentimiz Islom Karimov «Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar» 
kitobining kirish qismida ta’kidlaganidek, milliy davlatchilikka doimo xavf bo’lgan, bor va 
bo’ladi. Bu xavf-xatarini bartaraf etish uchun ma`naviy- ma’rifiy faoliyatni yangi bosqichga 

---

25 
ko’tarish, milliy istiqlol g’oyasini joriy etish masalasida ijtimoiy pedagogik yondashuvidan keng 
foydalanish: differenstiastiyalashgan psixologik-pedagogik dasturini, yangi darslik va 
qo’llanmalarni yaratish zarur. 
Jamiyat dunyo hamjamiyatining dinamik o’zgarishi munosabati bilan oqitish, tarbiyalash, 
targ’ibot va tashviqot ishlarini uzviy ravishda ko’rish, ya’ni ma’naviy-mafko’raviy, ma’rifiy 
faoliyatini pedagogika bilan birga olib borish uchun zarur haroit yaratish lozim. Bu ijtimoiy 
pedagogika sohasidagi yangi ijtimoiy buyurtma bo’lib, tadqiqot ishlarini yo’lga kuyishda haqiqiy 
jo’shqinlik kasb etadi. Ijtimoiy pedagogika pedagogika sohasining pedagog faoliyati bilan 
bog’liqdir. Shuning uchun ijtimoiy pedagoglar pedagogika universitstlarida yetishib chiqadilar. 
Ijtimoiy pedagog pedagoglik sohasida asosiy bog’liqliklaridan biri-soha ob’ekti bolalardir. 
Ijtimoiy pedagog faoliyatining markazida esa me’yorl ijtimoiy faoliyatdan chetlashgan-bolalarni 
jamiyatdagi tengdoshlari qatoriga qaytarish hisoblanadi. 
Ijtimoiy pedagogika fanining obekti ijtimoiylashtirishga maqsad bo’lgan bolalar, ularga 
aqliy, pedagogik psixologik, sotsial axloqiy me’yorlardan chetlashgan ijtimoiy tarbiya ola 
olmagan va jismoniy, aqliy,psixik tomondan bizulilishga yo’l quyiladigan bolalar ular hammasi 
jamiyatining alohida yordamiga maqsaddir.
Ijtimoiy pedagog faqat oqituvchi emas, bola qanday o’qiyotganini va rivojlanayotganini 
tushunadigan va xis etadigan shaxsdir. U bola hayotini, kechinmalarini shuddi o’zinikidagidek 
tushunadigan va uning ma’naviy, madaniy, axloqiy rivojlanishida yo’llanmalar bera oladigan 
mo’taxassis bulmogi kerak. Shuning uchun haqiqiy pedagog faqat o’z fanini bo’libgina qolmay, 
ayni vaqtda bolalar va kattalar bilan ijodiy muloqat qila oladigan, o’z ustida ishlaydigan inson 
bo’lish muhim ahamiyatga ega. 
Shaxs tarbiyasi va rivojlanishi pedagogika fanining muhim muammosi hisoblanadi. Osib 
va rivojlanib boruvchi inson tarbiya obekti hisoblanadi. Insonning rivojlanishi butun hayoti 
davomida davom etadi. Bunda u turli o’zgarishlarni jismoniy, ruhiy, miqdor va sifat 
o’zgarishlarni o’z boshidan kechiradi. Insonda bo’ladigan jismoniy o’zgarishlarga bo’yinning 
o’sishi, vaznining og’irlashib borishi, suyak va mushak tizimlarining ichki a’zolari va asab 
tizimining o’zgarib borishi kiradi. Ruhiy o’zgarishlari esa uning aqliy rivojiga aloqador bo’ladi 
va insonda ruhiy sifatlarning shakllanib borishi, unda hayot uchun zarur bo’lgan sotsial sifatlarni 
tarkib topishi hisoblanadi.
Odam bolasining rivojlanishi-bu muhim jarayon hisoblanadi. Shaxsning kamol topishida 
va uning xulqiga ijtimoiy va biologik omillarning ta’sir kuchi hamo’sha bir xil bo’lavermaydi. 
Shaxsning fazilatlarini togri aniqlash va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar doirasida, 
turli vaziyatlarda ko’zatib kirish lozim. Pedagogikada "shaxs" tushunchasi "inson" 
tushunchasidan farqli olaroq, u insonning ijtimoiy xususiyatlarini anglatadi. Yangi jamiyat 
boshqa odamlar bilan muomalada bo’lishi, munosabat irnatish natijasida shakllanib boradigan 
sifatlarni bildiradi. Inson ruhiy xususiyatlarini rivojlanishi (aql, iroda, diqqat, harakat va hakazo), 
hayotda o’z ornini topa olishi, uning Vatan, xalqningt ravnaqi yo’lida og’ishsmay, e’tiqot bilan 
xizmat qilish, imonli bo’lishi, insonni shaxs darajasiga ko’taradi. Bunday sifatlarning ro’yobga 
chiqishi tarbiyaga bog’liq bo’ladi. Fan faoliyatinipg bir sohasi u yangi obektiv bilim va 
ko’nikmalarni yaratadi. Inson rivojlanishi juda qiyin jarayon. Rivojlanishi har qanday tirik 
organizmga shu jumladan insonga ham xosdir.
Rivojlanish tashqi va ichki faktorlar ta’siri ostida bo’ladi. Tashqi faktorlarga: Insonni 
o’rab turgan tabbiiy va ijtimoiy muhit kiradi. 
Bolalarda ma’lum shaxsiy jihatlarni shakllashtirishga haratilgan maqsadli yo’naltirilgan 
faoliyat ko’radi. Ichki faktorlar:biologik faktorlar kiradi. Inson rivojlanishga tasir qiladigan 
faktorlar boshhariladigan va boshharilmaydigan bo’ladi. Bolaning rivojlanishi jarayonida turli 
faoliyatlarga duch keladi: o’yin o’qish, mehnat, sport va boshqalar, turli kishilar bilan muloqotda 
bo’ladi ota-onasi, aka ukasi, qarindoshlari do’stlari va boshqalar bilan.
Turli faoliyatlarda turli insonlar bilan muloqatga kirishish natijasida turli ijtimoiy 
ko’nikmalar hosil bo’la boshlaydi. Bolaning me’yorl rivojlanishi uchun muloqotning ahamiyati 

---

26 
juda kattadir. Bolaga global, ekologik faktorlar: suv, havo ifloslanishi hozirgi kunga kelib ko’r, 
soqov yani nuqsonli bolalarning ko’payishi ko’zatilmoqda.
Ekologik faktorlar natijasida tayanch apparat bizilishini, shshzofreniya qon kasalliklari 
kabi kasalliklarga olib kelmoqda. Lekin bolani ijtimoiylashtirishda jarayonida bularni hammasini 
hisobga olish kerak ijtimoiy faktorlarga: Mikro faktorlar makro faktorlar, mezon faktorlar kiradi. 
Bolaning rivojlanishida sotsiumning ahamiyati juda kattadir. Bolaga eng yaqin bo’lgan 
sotsiumlar bular-oila turli xil guruhlar turli xil to’garaklardir. 
Bola bir sotsiumdan ikkinchisiga o’tib yurishi mumkin.U faqatgina bu sotsiumdan o’ziga 
mos keladigan qulay haroitni qidiradi va shu qidirish natijasida o’ziga ijtimoiy malaka yetishtirib 
boradi, bu orttirgan malaka salbiy yoki ijobiy bo’lish mumkin. Bolaning sotsiumda rivojlanishiga 
ijtimoiy maqom shaxsining ta’siri juda katta bo’ladi. Ijtimoiy maqom tug’ma,orttirilgan bo’ladi. 
Tarbiya tarixiy vujudga kelgan ijtimoiy hodisa bo’lib, keyin xulqni boshharish va belgilash bir-
birini talab etadigan va belgilaydigan tarkibiy qismlar-axloqiy ong axloqiy faoliyat va axloqiy 
munosabatlarning murakkab yigindisidir.
Tarbiya-shaxsni maqsadga muvofiq; takomillashtirish uchun uyushtirilgan pedagogik 
jarayon bo’lib, tarbiyalanuvchilarning shaxsiga muntazam va sistemali ta’sir etish imkoniyatini 
beradi. Tarbiya kishilik jamiyatning paydo bo’lish bilan vujudga keldi, taraqqiy etdi, jamiyatning 
o’zgarishi bilan tarbiya ham o’zgarib bordi. A.Avloniy tarbiya haqida gapirar ekan shunday 
degan edi: tarbiya bizlar uchun, yo hayot, yo momot, yo najot, yo halokat, yo sadoqat, yo falokat 
masalasidir. Rasuli akrom Nabiyi muxtaram sallolohu alayhu vasallam afandimiz: «Insonlarning 
karami dinidadir, muruvvati aqlidandir, nasabi axloqdandir, -demishlar». 
Malumki inson butun umri mobaynida o’zgarib, rivojlanib boradi. Lekin bolalik, 
o’smirlik va o’spirinlik davridagi o’sish nixoyatda kuchli kechadi. Bola mana shu yillar 
mobaynida ham jismoniy ham ruxiy jihatdan o’sishi va o’zgarishi tufayli shaxs sifatida kamolga 
yetadi, bunda ular harakteriga singdirilayotgan tarbiya maqsadga muvofik ta’sir etishi natijasida 
bola jamiyat a’zosi sifatida kamol topib murakkab ijtimoiy munosabatlar jarayonida jamiyatda 
o’ziga munosib orin egallaydi. Shuning uchun ham L.I.Bojovich odam shaxs bo’lish uchun u 
psixik jihatdan rivojlanishi, o’zini bir butun inson deb his qilmogi o’z xususiyat va sifatlari bilan 
boshqalardan farq qilmog’i kerak degan edi. Har bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon 
bo’ladi.
Bir odam boshqasidan o’zini mijo’zi fe’l- atvori, qobiliyati, aqliy rivojlashga darajasi, 
yoshtiyoj va ko’rsatishlari bilan farq, qiladi. Bular odamning shaxsiy, ruhiy xususiyatlari bo’lib, 
ana shu xususiyatlarining rivojlanishi talim-tarbiya chuqqisiga erishtandan sung, inson shaxs 
sifatida o’zini namoyon qila olishi mumkin. Ayni vaqtda odam atro`l muhitda run berayotgan 
voqea va xodisalarga nisbatan o’z nuqtai nazarga ham ega bulmogi kerak. Bu ham shaxsni birini 
ikkinchisidan farqlantiradigan belgilardir.
Shaxs ijtimoiy munosabatlarda ham namoyon bo’ladi. Aniqrogi har bir xodamning 
mehnatga kishilarga, jamiyatga nisbatan munosabati ham turlicha ifodalanadi. Shaxsning axloqiy 
va faollik darajasiga xos sifatlari ham uni boshqlardan ajratib turadi. Shaxs haqida gapirilganda 
tabiiy holatda shunday savol tugiladi. 
Har qanday odam shaxs bula oladimi Shaxs bo’lish uchun nimalar qilish kerak. Bu 
savolga shunday javob berish mumkin. Insonning Sotsial mavjudod sifatida shaxsga aylanishi 
uchun eng avvalo, ijtimoiy hayot tartiblari va yaxshi tarbiya kerak bo’ladi. Ana shunday omillar 
ta’siri ostida inson rivojlanadi va shaxsga aylanadi. Pedagogika sohasida tadqiqot olib boruvchi 
olimlarning ko’p yillik o’zlanish natijalari asosida insonning rivojlanishiga kuyidagicha ta’rif 
bero’shadi: Oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan yaxshi holatga utish, 
yangilanish yangining paydo bo’lish va eskining ulib borishi, miqdor o’zgarishning sifat 
o’zgarishga olib keluvchi murakkab harakat jarayoni deb qaraydilar. 
Hayot qonunlarining korsatishicha ham rivojlanishning asosiy manbai harama-
qarshiliklar ortasidagi kurashdan iboratdir. Insonning munosabatlar doirasiga nafaqat o’zga 
kishilar bilan aloqasi, balki tabiatga, jamiyatga , hayotga, mehnatta bo’lgan munosabatlari ham 
kiradi. Mana shunday munosabatlar asnosida inson o’zining qobiliyatlarini, aqlini, farosatini 

---

27 
namoyon qila boshlaydi. Bu bilan u o’z haqidagi Vataniga, umuman butun borliqdagi 
munosabatini ifodalaydi. Tabiiyki, bu fazilatlar faqat tarbiyaning maxsuli bo’lib hisoblanadi. 
Shuning uchun ham inson rivojlanishini unga singdirilgan tarbiyaning natijasi deb harash 
mumkin. 
Shaxsini rivojlantirish vazifasini to’g’ri hal qilish uchun avvalo uning xalqiga ta’sir 
etuvchi omillarning tabiatini, shaxsning shaxsiy xususiyatini yaxshi o’rganmoq lozim. Buning 
uchun turli munosabatlar doirasiga qo’yib kuzatish darkor. Ana shundagina shaxsning ijtimoiy 
xulqi, ma`naviy qiyofasi, insoniy fazilatlar ruyobga chiqadi. «har bir inson, degan edi Forobiy; 
o’z tabiati bilan shunday tuzilganki. u yashash va yuksak yetuklikka erishmoq, uchun ko’p 
narsalarga maqsad bo’ladi, u bir o’zi bunday narsalarni qo’lga kirita olmaydi va ularga ega 
bo’lish uchun insonlar jamoasiga yoshtiyoj tug’iladi. Shu sababli odam yashash uchun zarur 
bo’lgan narsalarni bir-birlariga yetkazib beruvchi va o’zaro yordamlashuvchi ko’p insonlarning 
birlashuvi orqaligina o’z tabiati bo’yicha intilgan yetuklikka erishuv mumkin.
Tarbiyachining bolaga singdirishi lozim bo’lgan tarbiya samarali ta’sir etishi uchun uning 
o’sish va rivojlanish qonuniyatlarini yaxshi bilish, shaxsiy xususiyatlarini hisobga olishi muhim 
hartlardan biridir. Bolalarga shaxsiy farqni ularning ruhiy holatining turlicha namoyon bo’lishni, 
xulqi va harashlaridagi farqni qaysi omil belgilaydi degan tabiiy savol tug’iladi.
Demak, inson rivojlanishda biologik omilmi, ijtimoiy omilmi yoki tarbiya omilimi qaysi, 
biri yetakchi ro’l o’ynaydi? degan savolga javob berish lozimday korinadi. Bu; savolga turli 
tarixiy davrlarda turlicha yondoshib, javoblar berilgan. hozirgi kunda ham bu masalaga turli 
nuqtayi nazarlar bildirilmoqda. Ochiqrog’i, fanda odamning shaxs sifatida rivojlanishiga 
biologik va Sotsial omillarning tax siri ortasidagi munosabatni belgilash borasiga muno’zara 
Ko’p asrlardan beri davom etib kelmoqda.
Ko’p asrlik mazkur munozara zamirila ikki bir-biriga harama qarshi nuqtai nazar vujudga 
kelgan. Ulardan biri odam bolasining shaxs sifatida rivojlanishida tabiiy-biologik omillar hal 
qiluvchi ro’l o’ynaydi desa, ikkinchi toifa olimlar esa ijtimoiy voqealar tarbiyaning muhim omil 
ekanligini ta’kidlaydilar. Birinchi guruh olimlarining fikricha odam bolasining rivojlanishi 
tug’ma imkoniyatlarga bog’liq bo’lib, rivojlanish esa o’sish va tabiiy tug’ma xususiyatlarning 
mikdoriy o’zgarishlaridan iborat ekan.
Demak, bolaga onadan avlod-ajdodlaridan tug’ma o’tgan xususiyatlargina rivojlanadi, 
degan tushuncha kelib chiqadi. Bu nuqtai nazar namoyondalari tarbiyaning ro’lini cheklab 
rivojlanishning inkor etadilar. Bunday ilmiy faraz fanda biologik yo’nalish deb atatadi.
Bu yo’nalishning dastlabki namoyondalari qadimgi yunon olim va faylasuflari Aristotel, 
Platon, Suqrot va Demokratlarning pedagogik harashlarida o’z aksini topib, ular odamlar azaldan 
biri ikkinchisi ustidan shukmron bo’lishga. biri kambag’al, biri boy bo’lib yashashga va bunda 
itoat etib, bu olloxning irodasi deb sabr-toqat qilishga da’vat etilgan. Taqdir. tole har kimning 
hayotdagi ornini belgilab bergan. Rizq-ro’zini, umrini o’lchab bergan. Shu jumladan insonning 
kelajakda qanday inson bo’lish ham ularning nasliy sifatlariga ko’p jihatdan bog’liq, deb 
ko’rsatganlar.
Aytish joizki, shuddi shunga yaqin nuqtayi-nazari XVI asr falsafasida vujudga kelgan 
«preforizm» oqimi namoyondalarining fikrlarida ham uchratish mumkin. Ular odam bolasiga 
ona pushtidan qanday sifatlar o’tgan bo’lsa, faqat shu sifatlargina shakllanadi deb ijtimoiy muhit 
va tarbiyaning ro’lini chegaralab qo’yo’shadi.
Inson shaxsi va uning. xulq-atvorning rivojlanishiga naslning ro’lini yuksak basholagan 
yana bir oqim «bixeviorizm» bo’lib, u XX asr’ning boshlarida keng tarqaldi. Bu oqimning 
ko’zga ko’ringan yirik namoyondalari Eduard Trondayk bixeviorizm talimotiga asoslanib, 
odamning xulq-atvori mexanik stimullari organizmda bevosita tug’diradigan ko’plab qilinadigan 
mexanik mashqlar bilan mustahkamlanadigan sof tashqi reaktsiyalardan iboratdir, deydi.
Uning fikricha, shaxsning barcha xususiyatlari. shu jumladan ong va aqliy qobiliyat ham 
nasldan naslga o’tadi, go’yo odamning «ko’zi, tishlari va barmoqlari kabi aqliy qobiliyati 
tabiatan berilgandir. Inson «genlar batareyasi» bo’lib, ular nasldan-naslga tug’ma utib boradi va 
shaxsning rivojlanishini ham, uning kelajagini ham shular belgilaydi, deydi.

---

28 
Amerikaning «progmatik» pelagogikasining atoqdi vakili D.Dyui va uning nazariyasining 
davomchisi A.Kombslar ham shaxs rivojlanishini biologik omil deb o’zohlaydilar. Ular 
rivojlanishni faqat miqdoriy o’zgarishdan iborat deb kursatadilar. Odam nima bilan tugilgan 
bulsa, tarbiya jarayonida bu sifatlar va xususiyatlar osib boradi. 
Tarbiya tashharidan kiritilgan narsa emas, odam bilan dunyoga kelgan xususiyat va 
qobiliyatni o’zgartiradi» - deydi D.Dyui. Darhaqiqat, pedagogika fani odam bolasining shaxs 
sifatida rivojlanib, taraqqiy etib borishini o'ta murakkab va harama-qarshi jarayon deb bilali. 
Uning shaxs sifatida shakllanishida nasl ham (biologik omil), ijtimoiy muhit ham (bola 
yashaydigan haroit), tarbiya ham o’z holi va o’z orni bilan muhim ro’l o’ynaydi. Bu har uchala 
omilning qaysi biri yetakchi ekanligini pedagogika fani asrlar mobaynila avlod-ajdodlarimiz 
to’plagan tajribalarga suyangan holda ilmiy nuqtai nazardan isbotlab berishga harakat qiladi. 
Shaxs ma’lum ijimoiy to’zilgana maxsuli. 
Uning mohiyatini ijimoiy muosabatlarning tashkil etadi u yahayotgan jamiyatdagi 
konkret tarixiy haroit belgilaydi, shaxsning hayotiy faoliyatida sodir bo’ladigan ijtimoiy muhit 
unga ham ijobiy ham salbiy korsatishi mumkin. Odam ota-bobolar tajribasini o’rganadi, shaxs 
sifatida rivojlanib boradi, urgangan tajribalarni takomillashtiradi. Natijada ularni o’z faoliyatida 
qo’llaydilar.. Ana shu yahayotgan haroit va mehnat qilayotgan haroit unga bulayotgan tarbiyaviy 
ta’sir va faoliyat jarayonidagi aktivlik tufayli shaxsiy xususiyatlar vujudga keladi. 
Demak, odam shaxsining jamiyatdagi rivojlanishi tabiat, muhit va insoning o’zi 
ortasidagi murakkab aloqa tax siri ostida ruy beradi, inson ularga aktiv ta’sir etadi va shu yo’l 
bilan hayotini o’z tabatini o’zgartiradi. Pedagogik va psixologik oqimlar shaxsning rivojlanishida 
irsiyatning ro’liga katta ahamiyat berish bilan birga muhit va tarbiyaning ro’liga ham yuksak 
baho bero’shadi. 
Zotan shaxsning kamolga yetishida irsiyat va biologik omillarning ro’lini inkor etish aslo 
mumkin emas, lekin bolalarga o’zgarmas xususiyatlargina o’tadi deb tushunmaslik o’zgaruvchan 
xususiyatlar ham unutmaslik kerak. Tarixiy taraqqiyot jarayonid odamning anatomik belgilari. 
o’zgarishlari avloddan-avlodga mustashkamlanib borishi nasldan-naslga otishi mumkin. Ayni 
vaqtda, odam bolasiga xos xususiyatlar ham irsiyat bilan o’tadi, ammo bu xususiyatlarning 
rivojlanishi uchun ular insonlar orasida yashashi, aloqa qilishi muhim ro’l o’ynashini unutmaslik 
lozim.
Agar bolada tug’ma layoqatlar bo’lsayu, lekin, uni o’stirishga yordam beradigan ijtimoiy, 
oilaviy va tarbiya muhiti bulmas ekan inson bo’lib tugilishning xojati ham yo’qdir. Madomiki 
shunday ekan, demak, bola o’z layoqatiga mos haroitlarda osib zarur faoliyat bilan shug’ullansa, 
layoqat erga korinib, rivojlanishi, aksincha, zarur haroig bo’lmasa bor qobiliyat ham yuk bo’lib 
ketishi mumkin. Mana shunday nuqtai nazar inson layoqatining namoyon bo’lish va koobiliyat 
sifatida rivojlanishi to’la-to’kis hayot haroitiga bog’liq ekanligini kursatadi. Odam bolasidagi 
qobiliyat kurtaklarining rivojlanishi. avvalo ijtimoiy muhitga bog’liq ekan. Yana shu narsani 
ham aytib utish kerakki. haroit qulay va noqulay bo’lish ham mumkin.
Butun jahonga malum va mashshur Orta Osiyoning buyuk allomalari onalaridan biri 
tabib, biri shoir, biri xandasa, biri muhandis, biri faylasuf bo’lib tug’ilmagan, balki, ularning 
yashab turgan davri, ijtimoiy muhiti qolaversa oila muhiti ularning mana shunday insonlar bo’lib 
etishishlarida asosiy turtki bo’lgan, ular yashab turgan hayotning ma’nosi, ideal va voqelik, 
axloqiy haqiqat burch va borliq, axloqiy hayotda obektivlik va subyektivlikning o’zaro 
munosabati, bilish va qadr qimmat singari axloqiy sifatlarning o’ta shakllanganligi ham bu kabi 
insonlarni yetishib chiqishida asosiy turtki bo’ladi. 
O’sha davrda insonparvarlik g’oyalari qadr-qimmati. insoniylik yangi va yuksak 
bosqichga ko’tarilgan edi. Shuning uchun ham Mirzo Bedil haqli ravishda tarbiyada inson qadr-
qimmatining buyukligi haqida gapirib shunday deydi; - «Hazrati insonnnng shurmat-extiromga 
sazovor ekanligini tan olmagan har kim mal'undir».
Bunday insonlar qadriyatlarimiz darsi bo’lish inom Buxoriy, Farobiy, Axmad Yassaviy, 
Yusuf Xos xojib, Sufi Olloyor, Abu Rayhon Beruniy, Abu ali ibn Sino, Umar Hayyom, Sa’diy 
Sheroziy, Abduraxmon Jomiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur. Mirzo Ulug’bek, 

---

29 
Mirzo Bedil, Ahmad Donish va boshqa ko’pgina mutafakkirlarning talim-tarbiya va ma’rifat 
haqidagi g’oyalaridan keng foydalanish va ularning didaktik harashlarini pedagogika fanining 
rivolanishida metodik asos qilib olish bugungi kun talabidagi yoshlarni tarbiyalashda muhim 
omil bo’lib hisoblanadi. 
Individning sotsiumga kirishi murakkab jarayon hisoblanadi. Bir tomondan, individga 
hamjamiyatlar azosi sifatida faoliyat ko’rsatish imkonini beradigan muayyan hardiyatlar tizimini 
(me’yorlar, namunalar, bilimlar, tasavvurlarni) o’zlashtirib olishni o’z ichiga oladi. Ikkinchi 
tomandan, shaxsning o’z ijtimoiy tajribasini orttirishi va o’zini faol haror toptirishini o’z ichiga 
oladi.
Ijtimoiylashuvning samaradorligini (odamning ijtimoiy jarayonlarga tula - tukis 
kushilganligini) bildiruvchi eng muhim ko’rsatkichlar ijtimoiy faollik va harakatchanlikdir. 
Ijtimoiy faollik-shaxsning ijtimoiy jarayonlarda ongli ravishda qatnashishi, ularga ta’sir 
ko’rsatish imkoniyatining muvjuldigidir. Totalitar tizim haroitida ijtimoiy tizimning har qanday 
joyida odam ijtimoiy jarayonlarga ta’sir kursata olmas, ularni o’zgartirish yo’lida ijtimoiy faollik 
kursata olmas edi. Bu hol odamning jamiyatdagi o’z ornini belgilab olishi jarayoni ko’pincha 
uning real istaklari va intelektual qobiliyatlariga bog’liq bo’lmasliligiga bog’liq bo’lmasliligiga 
olib borar edi.
Shaxsning sotsial ro’li uning ijtimoiy jarayonlar hamda ularni o’zgartirish imkoniyatlari 
haqidagi tasavvurlariga adekvat emas edi.
Individning sotsiumga kirishishi iborat murakkab jarayon hisoblanadi. Bir tomondan, 
individga hamjamiyatlar a’zosi sifatida faoliyat ko’rsatish imkonini beradigan muayyan 
hardiyatlar tizimini (me’yorlar, namunalar, bilimlar, tasavvurlarrni) o’z lashtirib olishni o’z 
ichiga oladi. Ikkinchi tomandan, - shaxsning o’z ijtimoiy tajribasini orttirishi va o’zini faol haror 
toptirishini o’z ichiga oladi. 
Jamiyat hayoti markazlashtirilgan bir haroitda shaxsning ijtimoiy harakatchanligi ham, 
ya’ni jamiyatdagi o’z mavqeini istaklari va qobiliyatlariga muvofiq o’zgartirish imkoniyati juda 
kam edi. Odamning hayotdagi o’z o’rni haqidagi tasavvuri bilan real mavqei ortasida farq 
bo’lgan bir haroitda ijtimoiy maqomni shaxsiy talablar, qobiliyatlar va qadriyat yo’nalishlariga 
muvofiq o’zgartirish mumkin emas edi. 
Ijtimoiylashuvining samaradorligini (odamning ijtimoiy jarayonlarga to’la-to’kis 
qo’shilganligini) bildiruvchi eng muhim ko’rsatkichlar ijtimoiy faollik va harakatchanlikdir. 
Ijtimoiy faollik-shaxsning ijtimoiy jarayonlarda ongli ravishda qatnashishi, ularga ta sir 
ko’rsatish imkoniyatining muvjuldigidir. 
Mamlakatimizda har tomonlama rivojlangan komil shaxsni tarbiyalash muammosi 
jamiyatimiz ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy–madaniy rivojlanishi sohasidagi eng muhim 
masalalarning asosiy tarkibiy qismini tashkil etadi. O‘sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalash 
jamiyat va davlat oldida doimo muhim masala bo‘lib kelgan. Barqaror rivojlanish bosqichiga 
yotgan iqtisodiyotimiz muammolari bilan birga yoshlarni ma’naviy tarbiyalash masalasiga 
davlatimiz tamonidan alohida etibor berib kelinmoqda. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining