Dialektal lug‘atlar ahamiyati
O‘zbek tilining lahjalariga oid sheva yoki shevalar guruhining yoki barcha
shevalarning leksik boyligini qamrab olgan lug‘atlar o‘zbek xalqi so‘z boyligining
yagona so‘z boyligidir. D.l. hozirgi o‘zbek adabiy tili o‘zbek tili tarixi bo‘yicha olib
borilayotgan tadqiqotlar uchun shuningdek adabiy til va sheva leksikasining o‘zaro
munosabatalini yoritish shevalardagi ayrim so‘zlarni adabiy til lug‘atlariga kiritish
adabiy tilda badiiy asarlarda keng qo‘llanayotgan dublet so‘zlarning dominantlarini
belgilash uchun yordam beradi. D.l.lar o‘zbek shevalari atlasini tuzish uchun ham
foydalidir. Chunki D.l.larda dialektizmlarning qaysi hududda uchrashi ma’lum darajada
aks etadi.
Shevalardagi ba’zi so‘zlarning etimologiyasini ham aniqlashga yordam beradi.
D.l.da o‘zbek tilining izohli, ikki tilli va terminologik lug‘atlari uchun ko‘p leksik
materiallar bor. Bu xildagi adabiy tilga oid lug‘atlarda ba’zi bosh so‘zlardan keyin
qo‘yiladigan dial shartli belgisi o‘sha so‘zning mahalliy shevalarga oid dialektizm
ekanligini bildiradi.
Umumturkiy tillar bo‘yicha olib borilayotgan ilmiy-nazariy va qiyosiy
tadqiqotlarni tuzish rejalashtirilayotgan umumturkiy tillar shevalarning D.l.ni o‘zbek
shevalari to‘liq lug‘atisiz tasavvur qilish qiyin.D.l. o‘zbek xalq maqol va matallarining
qaysi territoriyada, qaysi sheva dialect vakillari tomonidan yaratilganligini belgilashga
ulardagi ba’zi so‘zlar anglatgan ma’nolarni to‘g‘ri aniqlab olishga yordam beradi.
D.l. xalq og‘zaki ijodini o‘rganuvchilar, folklor asarlarini lug‘atini tuzuvchilar
uchun ham ahamiyatga ega. Bundan tashqari, maktablarda o‘quvchilar yozuvidagi
dialektal xatolarni bartaraf qilish uchun ham foydalidir. Bu borasida N. Ahmedov va O.
Botirovlarning sheva materiallari asosida yozilgan nomzodlik ishlari fikrimizning
dalilidir. Shevalarlug‘atida xalq tarixinng ko‘p asrlik mahalliy ko‘rinishlari o‘z aksini
topadi. Shu jihati bilan ham D.l.lar tarixchilar, etnograflar, arxeologlar va
adabiyotshunoslar uchun ham qimmatlidir. D.l. lar botanik, zoolog q.q. xodimlari va
barcha kasbdagi odamlar uchun ham zarur. Chunki unda kasb – hunarga oid so‘zlar
ham mavjud. Hozirgi paytda kitob, radio, vaqtli matbuot, teatrning kundalik ta’siri
adabiy til bilan shevalar o‘rtasidagi farqni kamaytirib bormoqda. Bu holat arxaik hamda
etnografik dialektizmlarning kamayishiga olib keladi. “Leksikologiyaga oid tadqiqotlar
unutilishi mumkin, biroq yaxshi lug‘atlar hech qachon unutilmaydi, ular abadiy qoladi
deydi prof. F. Sorokoletov. Oktabr voqealaridan keyin V. Nalivkin va Nalivkinalarning
Namangan shevasi bo‘yicha lug‘ati yaratilgan.
1972 yildan boshlab A. Kononov va A. Aliyevlar bu lug‘atni ilmiy yozuvda
berilmagani uchun lug‘at deb hisoblamaganlar. 1899 yilda N. Pantusovning “ Bir chol
va bir savdogar qizi haqida Marg‘ilin ertagi” asari bosilib chiqqan va o‘sha davr
Marg‘ilin shevasi bo‘yicha ma’lumot beradi. 1988 yilgacha o‘zbek dialektologiyasi
bo‘yicha 9 ta doktorlik, 6 ta nomzodlik ishlari himoya qilingan. Shulardan 25 tasida D.l.
mavjud. O‘zbek shevashunosligi tarixida 1971 yilda 5 ming so‘zdan iborat 1 tomlik
30
o‘zbek xalq shevalari lug‘ati nashr qilngan. Shundan keyin ham qilingan ko‘pgina
ishlarda dialektal lug‘atlar mavjud.
Dostları ilə paylaş: |