Microsoft Word Dissertasiya M?h?mm?dli Nicat docx

 

 

 

 

 

 

2.1  Müəssisənin  mühasibat  uçotunun  və  uçot  siyasətinin  auditinin 

təşkili problemləri 

Mühasibat  uçotunun  təşkili  və  aparılması  metodologiyasının  auditi  aparılar-

kən  ilk  növbədə  müəssisənin  “Mühasibat  uçotu  haqqında”  Azərbaycan  Res-

publikasının 24 mart 1995-ci il tarixli Qanunun, Aəzrbaycan Respublikası Maliyyə 

Nazirliyınin  20  sentiyabr  1995-ci  il  tarixli,  İ-94  saylı  əmri  ilə  təsdiq  edilmiş 

“Müəssisələrin mühasibat uçotunun hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlmınat” 

və  digər  mühasibat  uçotuna  aid  olan  metodoloji  normativ  sənədlərin  yerinə 

yetrilməsi  prinsipiəri  müəyyən  olunmalıdır.  Onu  da  nəzərə  almaq  lazımdır  ki, 

mövcud  olan  qanunvericiliyə  gorə  Azərbaycan  Respublikasının  ərazisində 

mənfəətlə, yaxud mənfəətsiz işləmək məqsədilə sahibkarlıq fəaliyyəti və ya başqa 

fəaliyyətlə  məşğul  olan,  hüquqi  şəxs  sayılan,  yaxud  hüquqi  şəxs  sayılmayan 

tabeçiliyindən və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq fəaliyyət göstərən bütün 

müəssisələr  mühasibat  uçotu  aparmağa  borcludurlar.  Müəssisənin  mühasibat 

xidmətini  onun  müstəqil  struktur  bölməsi  (idarə,  şöbəsi)  olan  və  bilavasitə 

müəssisənin  rəhbərinə  tabe  olan  mühasibatlıq,  mərkəzləşdirilmiş,  sərbəst 

mühasiblər,  müqavilələr  əsasında  cəlb  edilmiş  mühasiblər  həyata  keçirə  bilər. 

Mühasibat işlərinə rəhbərlik həmin bölmənin rəhbəri və ya baş mühasib tərəfindən 

---

 

29 

 

həyata  keçrilir.  Müəssisənin  baş  mühasibinin  tə’yin  olunması  və  azad  olunması 

müəssisə direktoru tərəfindən aparılır. 

Auditor  yoxlama  dövründə  müəssisədə  istifadə  olunan  mühasibat  uçotunun 

forması  müəyyənləşdirilir.  Nəzərə  alınmalıdır  ki,  istifadə  olunan  uçot  forması 

müəssisənin  özü  tərəfindən  müəyyən  olunur.  Auditor  mühasibat  uçotu  yazılışları 

üzrə bütün əməliyyatların uçotda əks olunması qaydalarını bilməlidir. Auditor onu 

da  bilməlidir  ki,  mühasibat  uçotu  müəssisənin  əmlakının,  öhdəliklərinin, 

kapitalının,  dövrüyyə  vəsaitlərinin  və  ümumiyyətlə,  bütün  təsərrüfat-maliyyə 

fəaliyyətinin  natural  göstəricilər  əsasında,  pul  ifadəsində,  fasiləsiz,  başdan-başa, 

sənədləşdirilmiş  və  mühasibat  registirlərində  qarşılıqlı  əlaqələndirilmiş  bütün 

təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat hesablarında ikili yazılış üsulu ilə yığılması 

və qaydaya salınması sistemini özündə əks etdirir. 

Mühasibat  uçotunda  əks  etdirilməsi  zəruri  olan  uçota  qəbul  edilmiş  ilkin 

sənədlərdəki məlumatlar Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi tərəfindən 

təklif  edilmiş,  yaxud  nazirlik  və  baş  idarələr  tərəfindən  ümumi  prinsiplərə  riayət 

edilməklə işlənib hazırlanmış uçot rekstirlərində yığılır və sistemləşdirilir. 

Auditor  müəssisədə  aparılan  təsərrüfat  əməliyyatlarının  mühasibat  uçotunda 

doğru,  düzgün  və  etibarlı  əks  olunmasını  müəyyən  edir.  Bunların 

müəyyənləşdirilməsində auditin təşkilində və fəaliyyətində problemlərin yaranması 

aşağıdakı göstərilən səbəblər əsasında olur: 

– müəssisə mühasibatlığı işçilərinin funksional vəzifələrinin yerinə yetirilmə-

sinə dair təminatın tərtib olunmaması 

–  hər  bir  mühasibat  işçisi  üçün  konkret  vəzifə  bölgüsü  və  uçot  əməliy-

yatlarının  yerinə yetirilməsi qrafikinin müəyyən olunmaması; 

---

 

30 

 

–  mühasibat  uçotu  əməliyyatlarının  icra  olunması  üzrə  sənəd  dövrüyyəsinin 

müəyyən olunmaması; 

–    mövcud  olan  əmlakın   hərəkəti,   onlardan   istifadə  olunması  üzərində 

nəzarətin təmin olunmaması; 

–   mühasibat  uçotu  prinsipləri  və  standartlarının  yerinə  yetrilməsi  üzərində 

nəzarətin təmin olunmaması; 

–  müəyyən  olunmuş  vaxtlarda  müəssisə  əmlakının  invertarlaşdırılmasının 

aparılmaması, onun nəticələri, sənədləşdirilməsi və nəticələrin mühasibat      uçotu 

göstəriciləri ilə müqayisə olunmaması 

– mühasibat uçotunun təşkilinin mövcud olan əmlakın qorunub saxlanmasına 

cavab  verməməsi,  əmlak  və  pul  vəsaitinin  mənimsənilməsi  hallarının  qarşısının 

alınması ilə əlaqədar olaraq tədbirlər görülməməsi; 

–  tərtib  olunmuş  illik  mühasibat  (maliyyə)  hesabatında  əks  olunmuş  gös-

təricilərin  mühasibat uçotu yazılışlarına uyğun olmaması və sairə. 

Auditor  müəssisədə  mühasibat  uçotunun  təşkilini  yoxlayarkən  daxili  nəzarət 

xidmətlərınin  işi  ilə  ətraflı  tanış  olmalı  və  bu  sahədə  görülən  işlər  və  buraxılan 

nöqsanlan müəyyən etməlidir. 

Mövcud  olan  qanunvericiliyə  görə  mühasibat  uçotunun  təşkilinə  müəssisə 

rəhbəri  cavabdehdir.  Müəssisənin  rəhbəri  mühasibat  uçotunun  düzgün  aparılması 

üçün  lazımi  şəraitt  yaradır,  xidmətlərin  işçiləri  tərəfindən  hazırlanan  uçot 

sənədlərinin və məlumatlarının vaxtında və düzgün tərtib və təqdim edilməsi işində 

tələblərin  yerinə  yetrilməsini  tə’min  edir  və  uçot  üzrə  normativ  sənədlərin 

tələblərinə riayət edir. 

---

 

31 

 

Müəssisənın baş mühasibi bütün mühasibat uçotu standartlarının və uçota aid 

olan  normativ  sənədləri  rəhbər  tutaraq  mühasibat  uçotunun  ümumi  prinsiplərinə 

riayət edliməsinə nəzarət etməlidir.  

Mühasibət uçotunun təşkilinin auditi aparılarkən müəssisə təsərrüfat-maliyyə 

fəaliyyətini  mühasibat  uçotunda  əks  olunmuş  göstəricilərin  doğru,  düzgün  və 

etibarlı  olmasını  müəyyən  etmək  üçün  auditor  test-audit  formasından  da  istifadə 

elə bilər. Son illərdə bu forma bir sıra ölkələrdə audit yoxlamalarda tətbiq olunur. 

Bu  formanın  mənası  ondadır  ki,  auditor  yoxlamanı  başlamazdan  qabaq,  auditin 

məqsədinə uyğun olaraq suallar hazırlayır və həmin sualları müəssisənin mühasibat 

işçiləri,  rəhbərliyi,  bölmə  rəhbəri  arasında  həmin  sualları  yayır  və  onlardan 

müəyyən  formada  cavablar  toplayır.  Bunda  əsas  məqsəd  müəyyən  olunmuş 

nöqsanların aradan qaldırılmasından ibarətdir. 

Belə  aparılan  “test-auditi”  suallarında  müəssisə  mühasibat  uçotunun  təş-

kilində və daxili şəraitdə mövcud olan əməliyyatlara aid suallar əhatə olunur, Bu 

formada  aparılan  audit  nəticəsində  mühasibat  uçotunun  təşkili  və  daxili  auditlə 

əlaqədar müsbət və zəif cəhətlər müəyyənləşdtrilir. 

“Mühasibat  uçotu haqqında”  Azərbaycan  Respublikası  Qanununda  müəyyən 

olduğuna  görə  xarici  investisiyalı  müəssisələr  istisna  olmaqla  bütün  müəssisələr 

rüblük  və  illik  mühasibat  hesabatı  tərtib  etməlidirlər.  Bu  birbaşa  müəssisənin 

mühasibat  uçotunda  auditinin  təşkilində  yaranacaq  problemlərin  qarşılanmasına 

kömək edir.  

Mühasibat (maliyyə) hesabatı mülkiyyətçilərə, dövlət vergi, Statislika orqan-

larına  və  Azərbaycan  Respublikası  qanunvericiliyi  ilə  müəssisənin  fəaliyyətinin 

ayrı-ayrı  tərəflərinin  yoxlaması  və  müvafiq  hesabatların  alınması  həvalə  edilmiş 

digər dövlət orqanlarına təqdim olunmalıdır. 

---

 

32 

 

Müəssisələrin  maliyyə  (mühasibat)  hesabatlarının  başqa  ünvanlara  göndəril-

məsi  təsisedici  sənədlərə  və  ya  Azərbaycan  Respublikasının  qanunvericiliyində 

nəzərdə  tutulduqda  həyata  keçririlir.  Auditor  mühasibat  (maliyyə)  hesabatının 

auditini  apararkən  xüsusilə  “Mühasibat  uçotu  haqqında”    Azərbaycan 

Respublikasının  Qanununun  mühasibat  uçotunun  təşkili  məsələlərinə  dair 

tələblərin  yerinə  yetrilməsinə  xüsusi  diqqət  verməlidir.  Tələblərə  diqqətin 

yetirilməməsi  müəssisənin  mühasibat  uçotu  və  siyasətində  auditin  təşkili 

problemlərinə  gətirib  çıxarır.  Bu  problemlərin  yaranma  səbəblərini  aşağıda 

göstərək: 

1.  Müəssisə  əmlakının,  öhdəliklərinin  və  bütün  əməliyyatlarının  mühasibat 

uçotunu  və  Qanun  əsasında  işlənib  hazırlanmış  mühasibat  uçotu  standartlarına 

uyğun  olmadan  apardıqda,  mühasib  uçotunun  hesab  planına  və  başqa  normativ 

sənədlərə uyğun mühasibat uçotu hesablarında qarşılıqlı əlaqədə ikili yazılış üsulu 

ilə aparılmadıqda 

2.  Mühasibat  uçotunun  aparılmasında  hesabat  dövrü  ərzində  ayrı-ayrı 

təsərrüfat əməliyyatlarını uçotunda düzgün əks etdirmədikdə, əmlakın qiymətləndi-

rilməsi zamanı təsərrüfatçılıq şəraitindən asılı olaraq qəbul edilmiş uçot siyasətinə 

və  Qanuna  uyğun  hazırlanmış  mühasibat  uçotu  slandartları  və  uçota  dair  başqa 

normativ sənədlərin tələblərinə əməl olunmadıqda, keçən dövr ilə müqayisədə uçot 

siyasətindəki dəyişikliklər mühasibat hesabatında izah edilmədikdə. 

3.  Hesabat  dövründəki  (ay,rüb,  il)  mövcud  əmlakın,  öhdəliklərin,  kapitalın, 

hesablaşmaların  və  digər  sərfətlərin  invertarizasiyanın  nəticələri  uçotda  tam  və 

düzgün  əks  etdirilmədikdə.  Bütün  təsərrüfat  əməliyyatlarının  ardıcıl  olaraq   uçot 

registirlərində düzgün, xronoloji qeydiyyatı təmin edilmədikdə. 

4. Gəlir və xərclər hesabat dövrünə düzgün aid edilmədikdə. Uçotda cari xərc-

lərin  isıehsala  (tədavül  xərclərinə)  və  kapital  qoyluşlarına  ayrılması  dürüst  mü-

---

 

33 

 

əyyənləşdirilmədikdə. Hər ayın biri tarixinə analitik uçot hesablarının məlumatları 

ilə üzləşdirilərək onların bərabərliyi və düzgünlüyü müəyyənləşdirilmədikdə. 

5.  Mühasibat uçotunun əsas vəzifəsi maliyyə, bank, vergi orqanları,     inves-

torlar,  malsatanlar,  malalanlar,  kreditorlar,  dövlət  orqanları  və  digər  marağı  olan 

təşkilatlar və şəxslər tərəfindən operativ rəhbərlik və idarəetməni həyata keçirmək, 

təqdim  ediləcək  maliyyə  (mühasibat)  hesablarının  tərtibi  üçün,  həmçinin 

müəssisənin  təsərrüfat  prosesləri  və  maliyyə-təsərrüfat  fəaliyyəti  haqqında  zəruri 

olan  məlumatları  tam  və  düzgün  formalaşdırılmadıqda.  Maliyyə-təsərrüfat 

fəaliyyətindəki mənfi halların qarşısını vaxtında almaq, təsərrüfatdaxili ehtiyatları 

aşkara çıxarmaq və onları səfərbər etməkdir. 

6.   Müəssisədə  mühasibat  uçotunun  təşkilinə  müəssisə  rəhbəri  cavabdehdir. 

Müəssisənin  rəhbəri  mühasibat  uçotunun  düzgün  aparılması  üçün  lazımi  şərait 

yaratmadıqda,  uçotla  əlaqədar  olan  bütün  bölmələrinə,  xidmətlərin  işçiləri    

tərəfindən hazırlanan uçot sənədlərinin və məlumatların vaxtında və duzgün tərtib 

və  təqdim  edilməsi  işində  tələblərin  yerinə  yetrilməsini  təmin  etmədikdə  və  uçot 

üzrə normativ sənədlərin tələblərinə riayət etmədikdə. 

7.  Mühasibat  uçotunun  təşkili,  aparılması,  uçot  siyasətinin  formalaşması, 

daxili  mühasibat  hesabatı,  inventarizasiya  qaydası,  əmlak  və  öhdəliklərin  qiy-

mətləndirilməsi üsulları və s. barədə müəssisə rəhbəri daxili əmrlər, qərarlar, qay-

dalar  və  s.  hazırlamadıqda.  Bu  zaman  o,  mühasibat  uçotunun  təşkilatı  formasını, 

sənəd dövriyyəsi qaydasını və uçot  məlumatlarının texnoloqiyasını təyin etməyir, 

daxili uçot və hesabat sistemini işləyib hazırlamayır, mühasibat uçotunun  məqsə-

dini    həyata   keçirmək   üçün   vacib   olan  təsərrüfat  əməliyyatları  üzərində 

qaydasını, sənədlərə imza etmək hüququ olanları və s. müəyyən etməyir. 

8. Müəssisənin mühasibat xidmətinə baş mühasib rəhbərlik edir. Baş mühasib 

və  mühasibat  xidmətinin  rəhbəri  müəssisə  tərəfindən  həyata  keçrilən     bütün 

təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotu  hesablarında düzgün əks etdirilməsini, 

---

 

34 

 

ona  nəzarəti,  operativ  məlumatların  təqdim  edilməsini,  mühasibat  (maliyyə) 

hesabatlarının  müəyyən  edilmiş  müddəttərdə  tərtib  və  təqdim   edilməsini,  digər 

bölmə və xidmət sahələri ilə birlikdə təsərrüfatdaxili ehtiyatların aşkara çıxarılması 

və  səfərbər  edilməsi  məqsədilə  mühasibat  uçotu  və  hesabatın  məlumatları  üzrə 

müəssisənin  maliyyə-təsərrüfat  fəaliyyətinin  iqtisadi  təhlilini  həyata  keçirliməsini 

təmin  etmədikdə.  Auditorun  tərtib  etdiyi  proqramaya  uyğun  olaraq  müəssisənin 

bütün  təsərrüfat-maliyyə  fəaliyyəti  üzrə  yoxlamalar  aparılmadıqda  mühasibat 

(maliyyə)  hesabatının  düzgünlüyü  və  etibarlılığını  qiymətləndirməyə  şərait 

yaranmayır. 

Bununla əlaqədar auditor Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin illik 

mühasibat (maliyyə) hesabatının həcmi üzrə müəyyən olunmuş hesabat formalarını 

yoxlamaqla,  hesabat  nəticələrini  müəyyənləşdirir.  Auditor  yoxlaması  ilə  əlaqədar 

müəssisənin balansı, maliyyə nəticəiəri haqqında hesabat, əmlakın hərəkətinə dair 

hesabat,  pul  vəsaitinin  hərəkətinə  dair  hesabat,  müəssisə  balansına  əlavə,  illik 

hesabatı  izahatlı  arayış  müvafiq  normativ  sənədlərlə  qüvvədə  olan  digər  hesabat 

formaları  və  sair  hesabatlar  yoxlanarkən  auditor  qanunvericiliklə  müəyyən 

olunmuş normativ sənədlərlə yanaşı aşağıdakı informasiya mənbələrindən istifadə 

edə bilər: 

– müəssisə təsərrüfat maliyyə fəaliyyəti ilə əlaqədar olan hesabat formaları; 

– illik hesabatın tərtib olunması ilə əlaqədar olan inventarlaşdırma məlumat-

ları; 

–  sintetik  və  analitik  hesablarda  əks  olunmuş  mühasibat  uçotu  yazılışları  və 

sair. 

Audit  aparılarkən  hesabat  ilinin  sonuna  olan  dövr  üçün  müəssisə  balansının 

bütün  maddələri,  əvvəldəki  keçirilən  inventarlaşma  nəticələri  əsasında  əsaslı 

---

 

35 

 

şəkildə  yoxlanmalıdır.  Mühasibat  uçotu  yazılışlarda  bütün  səhvlər  və  nöqsanlar 

müəyyən olunmalı və aid olan uçot yazılışlarında lazımi düzəlişlər aparılmalıdır. 

Auditor  balans  maddələrinin  düzgün  qiymətləndirilməsini  yoxtamalı  və  ba-

lansa  əlavə  olunmuş  maliyyə  nəticələrinin,  kapitalın  hərəkətinın,  pul  və  satışın 

hərəkəti və digər hesabatların uçot göstəricilərinə uyğunluğunu müəyyən etməlidir. 

Bundan  sonra  auditor  mühasibat  uçotu  analitik  və  sintetik  hesablarında  əks 

olunmuş məlumatları yox-lamalı və həmin göstəricilərin hesabat formalarında əks 

olan  göstəricilərə  uyğunluğu  müəyyən  olunmalıdır.  İilik  hesabatlar  yoxlanarkən 

rüblük  hesabatlar  da  yoxlanmalı  və  onların  bir-birinə  uyğunluğu  müəyyən 

olunmalıdır.  Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  rüblük  mühasibat  hesabının  məzmunu  və 

tərkibində  illik  hesabat  göstəricilərindən  fərqiər  müəyyən  oluna  bilər.  Belə  halda 

auditor  rüblük  və  illik  hesabatların  tərtib  olunması  qaydaları  ilə  əlaqədar  olan 

məlumatlardan istifadə etməlidir 

Uçot  siyasətinin  hazırlanması  zamanı  özünün  strateji  inkişaf    baxımından 

təsərrüfat  subyekti  optimal  son  nəticələrə  nail  olmağa  imkan  verəcək  siyasətin 

formalaşdırılmasına  səy  göstərir.  Uçot  siyasətinin  seçilməsindən  öncə  aşağıdakı 

analitik işlər görülməlidir: 

– Müəssisənin cari maliyyə vəziyyətinin təhlili; 

–  Müəssisənin  uçot  siyasətinin  bu  və  ya  digər  aspektinə  təsir  edən  mövcud 

qanunvericilikdə və digər normativ aktlardakı dəyisikliklərin təhlili; 

–  Növbəti  maliyyə  ilində  təsərrüfat  subyektinin  strategiyasının  və  inkişaf 

perespektivinin qiymətləndirilməsi; 

– Uçot siyasətinin təmin edə biləcəyi aparıcı məqsədlərin müəyyən edilməsi; 

– Mühasibat uçotunun aparılmasının mövcud üsul və metodlarının təhlili və 

təsərrüfatçılığın  konkret  şəraitində  onların  tətbiqinin  səmərəliliyinin 

qiymətləndirilməsi; 

---

 

36 

 

–  Müəssisənin  strateji  vəzifələrinin  yerinə  yetirilməsinə,  o  cümlədən  onun 

maliyyə sabitliyinin yüksəldilməsinə şərait yaradan daha səmərəli uçot 

metodlarının müəyyən edilməsi; 

– Mühasibat uçotunun aprılması ilə baglı problemli məsələlərin müəyyən 

edilməsi.  Yoxlama  zamanı  auditor  uçot  siyasətinin  mövcud  qanunvericiliyə 

uygun  omasına,  onun bütün struktur  bölmələri tərəfindən  tətbiq  edilməsnə diqqət 

verməlidir.  

Uçot  siyasətinin  formalasdırılması  zamanı  aşağıdakı  mütləq  tələblər 

gözlənilməlidir: 

–  Bütün  təsərrüfat  faktlarının  ilkin  sənədlərdə  və  mühasibat  uçotu 

registlərində əks etdirilməsinin tamlıgı; 

– Müəssisənin seçdiyi mühasibat uçotunun aparılması üsul və metodlarının 

qanuniliyi,  təsərrüfat  fəaliyyəti  aktlarının  uçotda  əks  etdirilməsi  qaydasının 

mövcud qanunvericiliyə uygunlugu; 

– Analitik və sintetik uçot məlumatlarının ziddiyətli olmaması; 

– Təsərrüfat fəaliyyəti aktlarının uçotda əks etdirilməsində məzmunun forma 

üzərində üstünlüyü; 

– Dürüstlük - maliyyə fəaliyyətinin dürüst aralıq və son nəticələrinin 

formalasdırılması; 

–  Səmərəlilik  –  təsərrüfat  fəaliyyəti  şəraitindən  asılı  olaraq  mühasibat 

uçotunun rasional və səmərəli aparılması. 

Yoxlama zamanı nəzərə amaq lazımdır ki, müəssisənin uçot siyasəti uçot 

prosesinin  bütün  aspektlərini  metodiki  və  təskilati-texniki  tərəfinin  əhatə 

etməlidir. 

Metodiki  aspekt  –  mühasibat  uçotunun  aprılması  üzrə  müəssisənin  seçdiyi 

konkret  üsul  və  metodlar;  Təskilati-texniki  aspekt  –  mühasibat  xidmətinin 

qyrulması sistemi, daxili təərrüfat uçotunun, hesabatının və nəzarətin təskili, uçot 

informasiyalarının  işlənməsi  texnologiyası.  Auditor  uçot  siyasətinin  tərtib 

edilməsinin  düzgünlüyünü  yoxlayır.  Müəssisənin  uçot  siyasəti yeni  hesabat ilinin 

---

 

37 

 

əvvəlində  təsdiq  edilir.  O,  müəssisə  rəhbərinin  əmri  kimi  və  ya  müvafiq  əmrə 

əsasən uçot siyasəti üzrə qayda kimi rəsmiləşdirilə bilər.