Microsoft Word F?LS?F? -d?rs v?saiti -b-5 eco

 
§ 4. XVII əsr Avropa fəlsəfəsində rasionalizm və sensualizm dünyagörüşü 
 
Yeni dövr fəlsəfəsinin rasionalizmi 
Benedikt Spinoza 
və 
Qotfrid Leybnitsin 
adı ilə bağlıdır. Onlar Avropa fəlsəfəsinin zənginləşməsi və inkişafına əhəmiyyətli 
təsir etmişlər. 
Hollandiya filosofu 
Spinoza 
(1632-1677) fəlsəfi görüşlərini aşağıdakı əsərlə-
rində şərh etmişdir: "Allah və insan haqqında", "İnsanın xoşbəxtliyi haqqında" 
(1658-1660), "İlahiyyatçı-siyasi əsər" (1670), "Etika" (1675). Spinozanın fəlsəfi 
sisteminin əsasını vahid substansiya haqqında təlim təşkil edir. O göstərirdi ki, Al-
lahdan başqa heç bir substansiya mövcud deyildir. Onun fikrincə, bu substansiya-
nın ayrılmaz xassəsi təfəkkür və ya təbiətdir. Bununla o, Dekartın dualizmindəki 
ziddiyyəti aradan qaldırmışdır. 
Spinozanın fəlsəfəsində Allah və substansiya bir anlayışda birləşdirilirlər. Al-
lah təbiət üzərində dayanmamışdır. O, təbiətdən kənarda olan bir yaradıcı kimi 
mövcud deyildir. Allah birbaşa təbiətin özündə mövcuddur. Beləliklə, Spinoza tə-
biətdən ayrılıqda mövcud olan Allahı inkar edir və onu dünyanın universal səbəbi 
kimi başa düşürdü. Bu fikir Spinoza panteizminin əsasını təşkil edirdi. Spinoza ar-
dıcıl determinist kimi belə hesab edirdi ki, hər bir şeyin yaranması, mövcudluğunun 
və məhvinin obyektiv səbəbləri vardır. O, zərurətin hər yerdə şəriksiz hökmranlığı-
nı israr edir və təbiətdə obyektiv təsadüfün mövcudluğu imkanını istisna edirdi. İd-
rak nəzəriyyəsində Spinoza rasionalizm mövqelərindən çıxış edir, idrakı iki yerə 
bölürdü: 1) hissi idrak; 2) rasional idrak. 
Spinoza hissi idrakı qeyri-müəyyən, qeyri-həqiqi, rasional idrakı isə həqiqi, ay-
dın və müəyyən hesab edirdi. O göstərirdi ki, duyğu orqanları vasitəsilə ayrı-ayrı 

---

91
şeylərin yalnız səthi xüsusiyyətləri haqqında təsəvvür əldə etmək olar. Şeylərin ma-
hiyyəti yalnız ağıl vasitəsilə dərk edilə bilər. Spinoza azadlıq və zərurət haqqında 
xüsusi təlim yaratmışdır. Onun bu təlimi idrak nəzəriyyəsi ilə sıx surətdə əlaqədar-
dır. Azadlıq və zərurətin qarşılıqlı münasibəti məsələsini şərh edərkən o, insanın 
diqqətini hadisələrin səbəbiyyət əlaqələrinin dərk olunmasına cəlb edirdi. Bu za-
man o, bir seyrçi materialist kimi gerçəkliyin dəyişdirilməsi məsələsini kənarda qo-
yurdu. Bütün bunlara baxmayaraq, Spinoza fəlsəfənin sonrakı inkişafına güclü təsir 
göstərmişdir. 
Rasionalizmin digər bir nümayəndəsi