Microsoft Word giriw. docx
Yüklə 5,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
III FƏS L.BAZAR MÜNAS BƏTLƏR ŞƏRA T NDƏ
BÜDCƏDƏNKƏNARFONDLARINVƏSA TLƏR N N FORMALAŞMASININ TƏKM LLƏŞD R LMƏS ST QAMƏTLƏR 3.1. Dövlət Sosial Müdafiə və Dövlət Neft Fondlarının istifadə olunmasının səmərəliliyinin artırılması yolları Maliyyə resurslannın məhdudluğu dövlət xərclərini maliyyələşdirmək üçün müxtəlif təyinatlı fondlann yaradılması və istifadəsini zəruri edir.Büdcədənkənar məqsədli sosial fondlardan istifadə etməklə dövlət xərclərinin maliyyələşdirilməsi təcrübəsi xarici ölkələrdə geniş yayılmışdır. Büdcədənkənar fondlar mərkəzi və ya yerli hakimiyyət orqanlarının sərəncamında olur. Büdcədənkənar dövlət fondlarının yaradılmasmın zəruriliyi aşağıdakılardan ibarətdir: dövlət büdcədənkənar fondlarınnm yaradılması hər ş eydən əvvəl maliyyə resurslarının daha səmərəli istifadə etmək və sosial tədbirləri müfəvvəqiyyətlə həll etmək üçün zəruridir. Büdcədənkənar fondlar — milli gəlirin müəyyən sosial və iqtisadi məqsədlər üçün yenidən bölgüsü vs istifads edilməsinin bir formasıdır.Bütövlükdə istər dövlət büdcəsinin və istəesə də büdcədənkənar fondlarm nıənbəyini ÜDM, birinci növbədə milli gəlir təşkil edir.Lakin konkret mənada büdcədənkənar fondlar xüsusi vergi və yığımlar, habelə dövlət büdcəsi, bəzi ölkələrdə isə istiqrazlar, borclar hesabına formalaşır.Büdcədənkənar fondlara bəzi mənbələrdən vəsaitlər qaytarılmaq və qaytarılmamaq şərti ilə həyata keçirilə bilər. Büdcədənkənar fondlar təkrar istehsal prosesinin inkişafına aşağıdakı yollarla təsir göstərə bilər: > sərbəst pul vəsaitlərinin dövlət qiymətli kağızlarma investisiyalaşdırmaq və bununlada müəssisələri zəruri maliyyə resursları ilə təmin etmək; > sahibkarhq fəaliyyətinin inkişafına təsir göstərmək; > büdcədənkənar fondlar investor və maliyyə bazarının istirakçısı kimi çıxış edə bilər. Büdcədənkənar dövlət sosial fondları hesabma bir sıra məsələləri həll etmək mümkündür. Onlardan: ə haliyə pul müavinətləri ödəmək, birdəfəlik yardım etmək yolu ilə sosial yardım və xidmət göstərmək; > ə halinin əmək qabiliyyətinin bərpası və qorunub saxlanmasını təmin etmək; > sosial infrastruktur müəssisələrini maliyyələşdirmək yolu ilə əhaliyə sosial xidmətlər göstərmək; > pensiya təminatını maliyyələşdirmək və s. Azərbaycan Respublikası iqtisadi müstəqilliyə qədəm qoyduğu dövrdən başlayaraq digər iqtisadi təsir vasitələri kimi maliyyə münasibətlərinin də təkmilləşdirilməsi və bazar iqtisadi münasibətlərini lap qədimdən tətbiq edən inkişaf etmiş ölkələrin tətbiq etdiyi metodlar tətbiq olunmağa başlandı.Bu iqtisadi təsir vasitələrindən ən mühümü dövlətin iqtisadi və sosial problemlərə müdaxiləsi bunun üçün xüsusi təyinatlı fondlann yaradılması oldu. Azərbaycan Respublikasmın SSR — nin tərkibinə daxil olduğu dövrdə burada ə sasən büdcə vəsaiti hesabına təşkil olunan xüsusi dövlət fondları yaradıldı. Lakin mülkiyyət formalarının dəyişməsi respublikada indiyədənək mövcud olmayan problemlərin yaranmasına gətirib çıxartdı.Buraya işsizliyin artması, qeyri - istehsal sahələrində sosial problemlərin kəskinləşməsi, büdcə kəsirinin sürətlə artması və s. aiddir.Bütün bu problemlər dövlətin sərəncamında parlament tərəfındən nəzarət edilməyən müəyyən qədər vəsaitlərin toplanmasını zəruri etdi.Bu vəsaitlər büdcədənkənar fondlar şəklində təşkil olunmağa başlandı. Azərbaycan Respublikasında bu fondların yaranmasınm başlanğıcı 1992 - ci ildən qoyulsada ə saslı dönüş ili 1994 - cü il hesab olunur. Büdcədənkənar dövlət sosial fondları qanunvericilik orqanları tərəfındən təsdiq edilmiş fondlar haqqında qaydaya və ya mövcud qanuna uyğun olaraq cra Hakimiyyəti orqanları tərəfındən təsdiq edilmiş qaydalarla fəaliyyət göstərir.1994-cü ildən başlayaraq Azərbaycan Respublikasında büdcədənkənar fondların yaradılması dövlət tərəfındən tənzimlənməyə başlandı. 1994-cü il fevral ayının 16 - da Yol fondunun yaradılması haqqında president fərmanı ilə Azərbaycanda büdcədənkənar fondların yaradılması prosesi təşəkkül tapmağa başladı. Bu fondların yaıadılması üçün dünya təcrübəsindən istifadə olunsada ölkəmizim milli xüsusiyyətləri nəzərə alındı. Büdcədənkənar dövlət məqsədli fondların səmərəli və məqsədyönlü xərclənməsinə nəzarəti AR-nın Maliyyə Nazirliyi həyata keçirir.Büdcədənkənar dövlət məqsədli fondlarının fəaliyyətinin tənzimlənməsi üzrə səlahiyyət Respublika Xəzinədarlığına həvalə edilmişdir. Qeyd edək ki, əgər Neft Fondunun çox da uzaq olmayan yaranma tarixinə qısa ekskursiya etsək görərik ki, ARDNFAzərbaycan neft strategiyasının vacib elementlərindən biri kimi yaradılıb. Çünki «Əsrin müqaviləsi» çərçivəsində neftin satışından gəlirlər əldə etməyə başladıqdan dərhal sonra bu qurum təsis edilib. Fond yaranandan indiyə qədər fəaliyyətində ilk növbədə şəffaflığa böyük önəm verib. Beynəlxalq təcrübədə bu, çox vacib məsələdir. Çünki, uğur qazanmaq, istənilən ölkəni inkişaf etdirmək və gəlirlərdən lazımi qaydada istifadə etmək üçün maksimum dərəcədə şəffaflıq təmin edilməlidir. Azərbaycan Dövlət Neft Fondu Böyük Britaniyanın hasilat sənayesində şəffaflıq təşəbbüsünə qoşulan ilk fondlardan biri olub və bu təşəbbüsə regionda təkan verilməsi istiqamətində göstərdiyi fəaliyyət ABŞ və Böyük Britaniyanın nüfuzlu maliyyə qurumları yüksək qiymətləndirilib. Reallıqda ARDNF-in açıq və şəffaf şəkildə idarə olunması sahəsində başqa ölkələrə nümunə ola biləcək təcrübəsi var. Dövlət Neft Fondu dünyada dövlət idarəçiliyi sahəsində ən nüfuzlu mükafat olan BMT-nin dövlət qulluğu mükafatına layiq görülüb. Azərbaycan Respublikasmm Dövlət Neft Fondu (ARDNF) Azərbaycan xalqının dövlət müstəqilliyi şəraitində əsas milli sərvəti olan neft və qazın hasilatından əldə olunan gəlirləri ümumxalq mənafeyi və gələcək nəsillər üçün istifadə etmək naminə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 dekabr 1999-ci il tarixli Fərmanı ilə yaradılmış, onun Əsasnaməsi 29.12.2000-ci il tarixində təsdiq edilmiş və ARDNF vəsaitlərinin yerləşdirilməsi Qaydalannm təsdiqindən sonra (iyul 2000) fəaliyyətə başlamışdır. Fondun qarsışmda qoyulan əsas məqsədlərdən biri - neft gəlirlərinin gələcək nəsillər üçün toplanaraq artırılması, digəri isə bu gəlirlərdən ölkəmizin cari sosial ehtiyaclannı, iqtisadi tərəqqi və inkişaf tələblərini nəzərə almaqla, bugünkü nəsillər üçün düzgün istifadə edilməsidir. Neft Fondunun vəsaiti aşağıdakı mənbələr hesabına formalaşır: 1) Dövlət tərəfindən Fonda verilən vəsait və əmlak; 2) hasilatın pay bölgüsü sazişlərinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının payına düşən karbohidrogenlərdən (neft, qaz, qaz kondensatı) və onların satışından ə ldə edilən xalis gəlirlər; 3) neft-qaz sazişlərinin imzalanması və ya icrası ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkətinə (ARDNŞ) və ya səlahiyyətli dövlət orqanma sərmayəçilər tərəfindən ödənilən bonuslar (mükafatlar); 4) karbohidrogen ehtiyatlarının işlənməsi ilə əlaqədar sərmayəçilər tərəfindən ödənilən akrhesabı ödənişlər; 5) neft-qaz layihələrinin həyata keçirilməsi ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının payına düşən dividendlər və mənfəətin bölüşdürülməsindən əldə edilən gəlirlər; 6) neftin və qazın Azərbaycan Respublikası ərazisi ilə Bakı-Subsa, Bakı-Tbilisi-Ceyhan və Bakı-Tbilisi-Ərzurum ixrac boru kəmərləri vasitəsilə ötürülməsindən əldə edilən gəlirlər; 7) neft-qaz sazişləri çərçivəsində ARDNŞ-ə və ya səlahiyyətli dövlət orqanına sərmayəçilər tərəfındən verilən aktivlərdən əldə edilən gəlirlər; 8) Fondun fəaliyyəti nəticəsində əldə edilən əmlak və vəsait, o cümlədən Fondun aktivlərinin yerləşdirilməsindən və idarə olunmasından əldə edilən gəlirlər. ARDNŞ-nin vəsaiti ən mühüm ümummilli problemlərin həllinə və strateji infrastruktur obyektlərinin inşa və rekonstruksiyasına istifadə oluna bilər. "Büdcə Sıstemi haqqında" Qanuna görə, Fondun xəıcləri (Fondun idarə edilməsi ilə bağlı xərclər istisna edilməklə) ıcmal dövlət büdcəsinin tərkib hissəsi olaraq həv il parlamentdə təsdiq edilir. ARDNF yalnız öz büdcəsində nəzərdə tutulan xərcləri həyata keçirə bilər, onun əməliyyat və idarə edilməsi ilə bağlı xərcləri istisna olmaqla, qalan bütün xərcləri Maliyyə Nazirliyinin Mərkəzi Xəzinədarlığı vasitəsilə yerinə yetirlir.
ARDNF-nin vəsaiti hesabına iki mühüm layihə: 1) Ermənistan Respublikasının etnik təmizləmə və təcavüz siyasəti nəticəsində öz doğma yurdlarından didərgin düşmüş qaçqın və məcburi köçkün ailələrinin sosial-məişət vəziyyətinin yaxşılaşdırılması və məskunlaşdırılması problemlərinin həlli; 2) Heydər Əliyev adına Bakı-Tbilisi-Ceyhan Əsas xrac Boru Kəməri layihəsində Azərbaycan Respublikasınm iştirak payının maliyyələşdirilməsi icra edilir. Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən qəbul edilmiş fərman və sərəncamlara uyğun olaraq, ARDNF-dən 1-ci layihənin həyata keçirilməsi üçün 135 mln.manat həcmində vəsait aynlmış, 2-ci layihənin yerinə yetirilməsindən ötrü 244 mln. manat məbləğində vəsait ödənmiş, həmçinin ölkənin mühüm sosial və iqtisadi tərəqqi ehtiyaclarını təmin etmək üçün 505 mln. manat həcmində vəsaiti Dövlət büdcəsinə transfert edilmişdir. 2006-cı ildən başlayaraq, Fond yuxarıda adı çəkilən layihələrlə yanaşı, 2 böyük layihəni: Oğuz-Qəbələ zonasından Bakı şəhərinə su kəmərinin çəkilməsi, Samur-Abşeron suvarma sisteminin yenidən qurulmasmı da maliyysləşdirəcək, :habelə çox vacib olan Dövlət nvestisiya Şirkotinin nizamnamə kapitahnın formalaşdırılmasına 90 mln. manat ayıracaqdır. Neft fondunun investisiya portfelinin məcmu dəyərinin 55%-i ABŞ dolları, 35%-i avro, 5%-i ngiltərə funt-sterlinqində ifadə olunan aktivlərə yerləşdirilir. Portfelin məcmu dəyərinin digər 5%-i isə uzunmüddətli ölka (suveren borc) reytinqi "A" ("Standart ənd Purz" (Standart & Poor's), "Fitc" (Fitc)) və ya "A2" ("Mudiz" (Mood's)) kredit reytinqlərindən aşağı olmayan ölkələrin valyutalarında yerləşdirilə bilər.Fondun vəsaiti yüksək kredit reytinqinə malik olan xarici ölkələrin dövlət istiqrazlarına, xarici dövlət agentlikləri tərəfindən buraxılmış borc kağızlarma, maliyyə institutları və banklar tərəfmdon buraxılmış borc kağıizlarına, depozitlərə və pul bazarı alətlərinə, habelə xarici menecerlər vasitəsilə korporativ qiymətli kağızlara (səhmlərə) yerləşdirilə bilər. ARDNF-nin valyuta vəsaitlərinin idarə olunmasından ibarət fəaliyyəti ölkə Prezidentinin Fərmanı (19.06.2001) ilə təsdiqlənmiş "Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunun valyuta vəsatinin saxlanılması, yerləşdirilməsi və idarə edilməsi haqqında Qaydalar"la, büdcənin tərtib və icra prosesi "Azərbaycan
Respublikası Dövlət Neft Fondunun illik gəlir və xərclər proqramının (büdcəsinin) tərtibi və icrası Qaydaları" ilə tənzimlənir. Ölkə Prezidentinin Fərmanı ilə təsdiq olunmuş (27.09.2004) "Neft və qaz gəlirlərinin istifadə olunması üzrə uzunmüddətli strategiya"da vəsaitlərin iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunda, regionların, kiçik və orta sahibkaılığın infkişafında, infrastruktur sahələrinin genişmiqyash inkişafında, yoxsulluğun azaldılması üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsində, ölkənin müdafıə qabiliyyətinin gücləndirilməsində və digər istiqamətlərdə istifadə olunması nəzərdə tutulur. ARDNF müstəqil hüquqi şəxsdir, dövlətin büdcədənkənar fondudur. ARDNF- nin fəaliyyətinə ümumi nəzarət səlahiyyəti hökumət və parlament nümayəndələrindən ibarət Müşahidə Şurasına məxsusdur. Müşahidə Şurasının başhca vəzifəsi ARDNF vəsaitlərinin formalaşması və xərclənməsi üzərində ümumi nəzarəti həyata keçirmək, illik büdcə layihəsinə, illik hesabatlarma və maliyyə fəaliyyəti audtinin nəticələrinə, həmçinin büdcənin icrası barədə cari hesabatlara rəy verməkdir. Azərbaycan hökuməti neft gəlirlərinin uzunmüddətli idarə etməyə verilməsi strategiyası üzərində işləyir. Konsepsiyanın mahiyyəti gəlirlərin müəyyən hissəsini hər il büdcəyə köçürməkdən və ondan ölkənin sosial-iqtisadi problemlərinin həllində istifadə etməkdən ibarətdir. Lakin Beynəlxalq Valyuta Fondunun rəsmləri hesab ediıiər ki, neft gəlirlərindən istifadənin başhca məqsədi infrastrukmrlan maliyyələşdirmək və inkişaf etdirməkdir. nkişafm indiki mərhələsində neft gəlirlərindən qeyri-neit sənaye vo aqrar istehsal sahələrinin, regionlann inkişafı üçün
Yaxın illərdə dünya bazarında qiymətlərin əlverişli olması proqnozları Azərbaycanın neft gəlirlərinin dəfələrlə artmasına real imkanlar açır.Beb bir şə raitdə, lüzumsuz maliyyə israfçıhğına yol verməmək və ölkənin neft ehtiyatlarının tükənməsi dövründə maliyyə imkanlarının kəskin azalmasımn qarşısını almaq üçün qeyri-neft sektorunda yığım-xərc balansınm optimal təşkili olduqca vacibdir. Belə yanaşma - neft gəlirləri hesabına maliyyələşən xərclərə sərt nəzarəti, bu gəlirlər hesabına gələcək yığımların yüksək səviyyəsinə nail olunmasını, makroiqtisadi idarəetmənin səmərəsinin artırılmasını, neft gəliıiərini üstün olaraq istehlakın deyil, investisiyalann maliyyələşdirilməsinə yönəltməklə, iqtisadiyyatın strukturunun optimallaşdırılmasını, qeyri-neft sektorunun inkişafının "neft bumu" ilə dəstəklənməsi ilə yanaşı ona vergi stimullarının da tətbiqini nəzərdə tutan mühüm prinsipləri əhatə edir. Bu prinsiplərin bəziləri Azərbaycanda artıq reallaşdırmağa başlanmışdır və müsbət nəticələr verməkdədir. Belə ki, neft gəlirlərindən yaranan yığımların akkumulyasiyasını təmin edən Neft Fondu - daxili xərclərin kəskin genişlənməsinin qarşısmı almaqla, real məzənnənin bahalaşmasına yol verilməməsində, qeyri-neft sektorunun rəqabət qabiliyyətinin qorunub saxlanmasında və bugünkü gəlirlərin gələcək inkişafm real maliyyə təminatına çevrilməsində olduqca mühüm amildir. Bütövlükdə Neft Fondunun məcmu tələbin genişlənməsinə restruktiv təsiri, daxili tələbi ixrac sektorlarından qeyri-ixrac sektorlara (xüsusilə xidmət sektoru) yayılmasını (neft gəlirlərinin artmasının təsiri altında) məhdudlaşdıran amildir ki, bu da ölkədə təmin olunmuş makroiqtisadi sabitliyin qorunmasına şərait yaradır. Xüsusi məqsədlərlə yaradılmış neft fondları təbii resursların istismarından əldə olunan gəlirlərin idarə edilməsi baxımından yeni bir mexanizm deyil. Bu fıkri əsas tutaraq və aşağıda sadalanan məqsədlərə nail olmaq üçün bir çox ölkələrdə analoji fondlar yaradılmışdır: -Qiymət dəyişkənliyinə qarşı qoruyucu ehtiyatın yaradılması; -Təbii
resursların tükəııməsinin qarşısını ala
biləcək fondların formalaşdırılması; -Xərclər üzərində nəzarətin təşkili və həddən artıq israfçılığın qarşısının alınması; - qtisadiyyatın sahələrinin maliyyələşdirilməsi. Yuxarıda qeyd olunan məqsədləri Azərbaycana da aid etmək olar.ARDNF-in vəsaiti ölkənin iqtisadi inkişafımn stimullaşdınlmasına, mühüm əhəmiyyətli infrastruktur layihələrinin maliyyələşdirilməsinə yönəldiləcəkdir.Bununla yanaşı Azərbaycanın yeni iqtisadi sistemə keçid və geniş iqtisadi və sosial islahatarın həyata keçirilməsi dövründə ölkənin idarəetmə sistemində sabitliyin təmin edilməsində də ARDNF əhəmiyyətli rol oynayacaqdır. Neft Fondu fəlsəfəsinin öndə duran tərəflərindən birini əhalinin iqtisadi rifahının artırdması naminə yuxarıda qeyd olunan məqsədlərə nail olunması və gəiəcək nəsillər üçün iqtisadi təminatın yaradılması təşkil edir. Ermənistan tərəfındən zəbt olunmuş Azərbaycan ərazilərinin bərpası üzrə layihələrin maliyyələşdirilməsindəARDNF həlledici rola malik olacaqdır. Dünyada neft fondu bir çox modelləri mövcuddur.ARDNF-in strukturunda bu modellərin bir çoxunun xüsusiyyətləri cəmlənmiş və ölkənin bugünkü şəraitinə daha müvafıq olan struktur formalaşdınlmışdır. Hal-hazırda ölkədə qeyri-neft sektorunun restrukturizasiyasına yönəlmiş bir sıra kompleks tədbirlər də həyata keçirilməkdədir.Belə ki, son illər bu sektora xarici investisiyalann axını güclənmiş, ixrac və idxalı əvəzedən sahələrin inkişafı, o cümlədən, onun məzənnə siyasəti vasitəsilə inkişaf etdirilməsi diqqət mərkəzində saxlamlmışdır.Ölkədə özəl sahibkarlığm inkişafma dövlət dəstəyinin həm institutsional, həm də maliyyə kontekstində artırılmasını nəzərdə tutan fərmanlar verilmiş və onların icrasına başlanmışdır. Eyni zamanda, qeyri-neft sektorunun inkişafına bilavasitə təsir edən iqtisadiyyatın infrastruktur sahələrinin modernləşdirilməsi (o cümlədən xarici maliyyə yardımları hesabma) diqqət mərkəzində saxlanılmış, vergilər azaldılmışdır.Maliyyə, pul-kredit siyasətinin qeyri-neft sektorunun inkişali.tələblərinə uyğunlaşdınlması istiqamətində əhəmiyyətli addımlar atılmışdır. Belə ki, "Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə əlavə və dəyişikliklər edilməsi barədə" Azərbaycan Respublikasınm 2003-cü il 28 noyabr tarixli Qanununa əsasən iqtisadiyyatın bütün sahələrində, o cümlədən qeyri-neft sektorunda sahibkarlıq və investisiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması məqsədilə mənfəət vergisinin dərəcəsi azaldılmış, lizinq obyekti olan əmılak üçün illik amoıtizasiya norması 2 dəfəyədək artırılmış və maliyyə lizinqi əməliyyatları əlavə dəyər vergisindən azad edilmişdir. Bütün bunların nəticəsi olaraq əsas etibarilə qeyri-neft sektorundan ibarət olan özəl sektorun ÜDM-də payı 80%-ə yaxınlaşmışdır. Neft gəlirlərinin reallaşdınlmasından alınan dövlət mənfəətinin əsas tərkib hissələrindən biri - layihənin səhmdarından tutıılan vergilərdir.Azərbaycanın PSA tipli müqavilələrinin vergiqoyma məsələləri hökumətlə razılaşdırılan şərtlər baxımmdan ən dolğunu hesab edilir.Azərbaycanın PSA müqavilələrinin təhlili gös- tərir ki, ölkənin rezidentləri olan və olmayan, neft layihələrinin gerçəkləşdirilməsi prosesinə cəlb edilmiş bütün hüquqi və fıziki şəxslərin vergiyə cəlb edilməsi məsələləri dəqiqləşdirilmişdir. Hazırda hər bir podratçı tərəfındən vergi qoyulan gəlirdən mənfəət vergisi təqvim ili üçün 22 %-lik sabit dərəcə ilə tutulur. Podratçıların digər gəlirləri aşağıdakılardan ibarətdir: - sığorta daxilolmalan; - valyuta ilə əməliyyatlardan reallaşdırılmış gəlirlər; - podratçınm bu bənddə nəzərdə tutulan və ARDNŞ-in pay iştiraki üzrə məsrəflərinin ödənilməsindən alınmış məbləğlər; - Ləğvetmə Fondundan alınmış məbləğlər; - Ləğvetmə Fondunda artıq qalan vəsaitin bolüşdürülməsi zamanı alınmış məbləğlər; - faizlərdən daxil olan gəlirlər; - qüsurlu materiallar, yaxud avadanlıqla baglı tədarükçilərdən, avadanlıq istehsalçılarından və ya onların agentlərindən alınmış məbləğlər; - materiallann satışı yaxud çarter icarəsi nəticəsində xidmətlərin ödənişi qismində obyektlərdən (vasitələrdən) və ya əqli mülkiyyətdən istifadəyə görə alın- mış məbləğlər. Xərclər sərf olunduğu təqvim ilində tam tutulur və Azərbaycan Respublikasmda, yaxud başqa yerlərdə hər bir podratçı tərəfı karbohidrogenlər sahəsində fəaliyyətlə məşğul olan zaman bütün məsrəflər kimi müəyyən edilir. Bunlara aşağıdakı xərclər aiddir: - hər bir podratçı tərəfinin bütün əməkdaşlarına yaşayış yeri, qida məhsullan, kommunal xidmətləri, uşaqların təhsili, həmçinin əməkdaşlar və onların ailələri üçün yaşadığı ölkədən və əksinə yol xərclərinin ödənilməsi ilə bağlı verilən bütün xərclərlə birgə hər bir podratçı tərəfmin bütün əməkdaşlarına ödənilən əmək haqqı, maaşlar və digər ödənişlərin tam məbləğləri; - pensiya fondıına, işə düzsltmə fonduna, sosial-sığorta fonduna, tibbi sığoıta fonduna ayırmalar daxil olmaqla, Azəıbaycanın dövlət sosial təminatına bütün xərclər və əməkdaşlar üçün bütün digər sosial ödənişlər; - kəşfiyyat və qiymətləndirmə işlərinə bütün məsrəflər; - quyuların qazılması ilə bağlı bütün məsrəflər; - satış məntəqəsinə qədər nəql olunması üçün ödənilmiş bütün ncft kəməri ta- rifləri, komisyon və broker tarifləri, həmçinin satışa və nəqletməyə çəkiən digər məsrəflər; - icarə haqqmda saziş üzrə bütün ödənişlər; - bütün sığorta xərcləri; - heyətin hazırlığma çəkilən bütün xorclər; - hər podratçı tərəfınin daimi nümayəndəliklərinin fəaliyyəti ilə bağlı bütün xərclər, o cümlədən idarəetmə xərcləri, tədqiqatlar və elmi işlənmələr üçün xərclər və ümumi inzibati xərclər; - hər hansı avadanlıq vahidinə, yaxud əsas fondlara müəyyən edilmiş limitdən yüksək olmayan xərclər; - Ləğvetmə Fonduna bütün üzvlük haqları; - məhv edilməsi, yaxud ziyan vurulması nəticəsində materiallar, və ya aktivlərə aid itkilər, ləğv edilmiş yaxud təqvim ili ərzində imtina edilmiş aktivlər, ümidsiz borclar və üçuncü tərəflərə vurulmuş ziyan üçün kompensasiya hesabma ödənişlər; - bütün digər itkilər, o cümlədən satılmış valyutadan itkilər, yaxud bilavasitə karbohidrogenlər sahəsində fəaliyyətlə bağlı yığımlar; - hər bir podratçı tərəfm karbohidrogen sahəsində fəaliyyəti həyata keçirən zaman çəkdiyi bütün digər məsrəflər; - standart beynəlxalq neft-mədən pralctikasımn tədbiqi nəticəsində çəkilən bütün xərclər. Bəzən elə olur ki, ölkənin ixracının kəskin artması ixrac məhsullarımn dünya bazarındakı qiymətlərinin kəskin aşağı düşməsinə səbəb olur və ölkənin iqtisadi vəziyyoti pisləşir. Ancaq, Azərbaycanın mövcud neft ehtiyatları və onun hasilatınm gözlənilən ən yüksək həddi belə dünya ölkələrindəki neft ehtiyatları və dtinya bazarının tələbatınm çox az hissəsini təşkil edir. Ona görə də Azərbaycanın dünya bazarında neft təklifıni artırmaqla onun qiymətinin aşağı salması real deyil. Bu hal ilədaha iri neft ixracatları olan OPEK ölkələri müntəzəm mübarizə aparırlar. Azərbaycanda təbii ehtiyatlar, o cümlədən neft-qaz ehtiyatları birbaşa dövlətin nəzarəti altındadır. Neft hasilatmın 40 faizə qədəri dövlətə məxsusdur. Bu isə dövlətin səmərəli neft siyasəti yerinə yetirilməsinə imkan yaradır. Neft gəlirlərinin artması mərhələsində makroiqtisadi siyasətin bütün istiqamətlərinin səmərəli koordinasiyası xüsusilə zəruridir. Qeyd edək ki, bu istiqamətdə Azərbaycanda son 8 ildə mühüm nailiyyətlər əldə olunmuşdur və bu nailiyyətlərin bariz nümunəsi ölkədəki makroiqtisadi sabitlikdir. Bununla belə, gələcəkdə neft gəlirlərinin məqsədi dövlət proqramları çərçivəsində istifadə olunması prosesində fiskal və monetar sektorlar arasmda koordinasiya mexanizmlərinin əsaslı təkmilləşməsinə ehtiyac yaranacaqdır. Beləliklə, neft sərvətlərinin idarə olunması strategiyası neft gəlirləri hesabına maliyyələşdiriləcək cari xərclər ilə gələcək nəsillər üçün formalaşdırılacaq yığım potensialı arasında düzgün nisbəti müəyyən etməyə imkan verən dəqiq iqtisadi mexanizmləri özündə təcəssüm etdirməlidir. Xarici partnyorlarla neftin birgə hasilatı respublikada hasilat sənayesinin inkişafı ilə yanaşı, neft-kimya məhsulları, neft maşmqayırma sənayesi və neft avadanlıqları istehsalı sahələrinin də inkişafına ciddi təsir göstərəcəkdir. Beynəlxalq neft kontraktlarının reallaşdırılması, xüsusilə "Əsrin kontraktı"na daxil olan "Azəri", "Çıraq" və "Günəşli" yataqlarında hasilatın artırılması nəticəsində respublikada məcmu neft istehsalının həcmi xeyli artmışdır. Son üç ildə bu artım 95%-ə qədər yüksəlmişdir. Kontrakt neftinin dünya bazarlarına nəqli imkanları genişləndikcə neft hasilatının da həcminin artırılması proqnozlaşdırılır. ABƏŞ-nin və ARDNŞ-nin apardığı hesablamaiara əsasən 2010-c ildə birgə işlənilən obyektlər üzrə neft
hasilatının həcmini 40750 min tona, Azərbaycan üzrə cəmi isə 46900 min tona çatdırmaq nəzərdə tutulur. Başqa sözlə, müvafıq olaraq orta illik hasilatı 37,8% və 27,4%-ə qədər yüksəltmək proqnozlaşdırılır ki, bunun da respublika üçün gözlənilən iqtisadi və sosial nəticələri olduqca böyükdür. Azərbaycanın dünya enerjidaşıyıcıları bazarına inteqrasiyanın ən perspektivli və strateji istiqamətlərindən biri də təbii qaz istehsalı sahəsidir. Respublikada kəşf olunmuş təbii qaz ehtiyatlarının dünya bazan baxımından əhəmiyyətli olması, dünya enerji daşıyıcıları balansında qazm yüksək xüsusi çəki ilə fərqlənməsi və Azərbaycan neftinin nəql olunduğu region ölkələrində bu yanacaq növünə yüksək tələbatın mövcudluğu qaz hasilatı sahəsinin inkişafına real zəmin yaradır. Bu istiqamətdə "Şahdəniz" yatağının işlənməsi Azərbaycamn qaz sənayesinin inkişafında önəmii rol oynayacaqdır. Qaz ehtiyatiarının işlənməsi daxili tələbatları ödəmək və onun ixracını təmin etmək nöqteyi-nəzərindən milli iqtisadiyyat üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir. Yaxın 10-20 il ərzində respublikanm qaz sənayesinin inkişafı bilavasitə "Şahdəniz" perspektiv strukturunun işlənməsində asılı olacaqdır. Məlumatlara əsasən Azərbaycan Dövlət Neft Fondunun 2014-cü il büdcəsinin içrası çərçəvısində dövlət büdcəsinə 4883,1 mln.manat transfert edilib. Qacqın və məçburi köçkün ailəsinin məskunləşdırılması və sosial məişət vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üzrə tədbirlərinin həyata keçirilməsinə 177,3 mln.manat, Samur-Abşeron suvarma sisteminin yenidən qurulmasına 11 mln.manat, “Bakı-Tbilisi-Qara yeni dəmir yolu” layihəsinin malyyələşdirilməsinə 19,6 mln.manat vəsait sərf olunub. Azərbaycan gəlirlərinin xarici ölkələrdə təşkili üzrə Dövlər Proqramıın maliyyələşdirilməsinə 5,2 mln.manat vəsait yönəldili. “Şahdəniz” qaz-kondensat yatağının istismarının ikinci mərhələsi, Cənubi Qafqaz boru kəmərinin genişləndirilməsi, TANAP və TAP layihələri üzrə yaradılmış səhmdar cəmiyyətinin birbaşa dövlət mülkiyyətində olan səhmlərinin malaiyyələşdirilməsi məqsədilə Neft Fondundan 40 mln.manat vəsait ayrılıb. Altı ayda fondun idarə edilməsi ilə bağlı xərclər 26,2 mln.manat təşkil edib. Fondun aktivləri ilin əvvəlinə nisbətən 4,86 mln. manat artaraq 37622,4 mln.ABŞ dollara dərədər olub.
|