Microsoft Word Hazir secilmis eserleri mir celal doc

AÇIQ KİTAB 
 
               Roman 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

188 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mir Cəlal 

---

189 
 
  
Bəzi ulduzlar kiçik olduqları üçün yox, 
olduqları üçün görünmürlər. 
  
 
 
BİRİNCİ HİSSƏ 
 
Birinci fəsil 
  
İlin o vaxtı idi ki, yay istisi adamların canından yenicə çıxmış, soyuq isə 
hələ kar eləməmişdi. Pəncərələr yenicə örtülür, qış tədarükü yada düşürdü. 
İsti paltarların boğçadan çıxarılıb həyətlərdə, eyvanlarda çırpıldığını, şəritə 
atıldığını görmək, köhnəlmiş naftalin iyini duymaq olurdu. Dünənəcən 
sərinlik axtaranlar indi daha kölgədən qaçır, küçənin günəşli tərəfınə 
keçirdilər. Üzlərə  dəyən yüngül küləyin soyuqluğundan, saralmış 
yarpaqlarəın kəpənək kimi tək-tək yerə enməsindən, gündüzlərin 
qısalmasından, havaların tutulmasından, arana köçən durna qatarlarının 
göydən gələn boğuq səsindən, məhsul yığımından, meyvə bolluğundan... 
məlum idi ki, payızdır. PAYIZ 
Payızdır, lakin əsil payız havası müəyyənləşınəmişdir. Bir gündə  həm 
gün çıxır, həm yağış yağır, həm bürkü olur, həm külək! 
Xüsusən bu gün axşama yaxın qalxan soyuq külək, sanki yaydan 
küncdə-bucaqda ilişib qalan hərarəti tamam süpürmək, ağacları kökündən 
qoparmaq, qapıları  yıxmaq, küləşi sovurmaq, gözlənən  şiddətli soyuqların 
yolunu təmizləmək istəyir. Adamlar yaxalarını  bərk-bərk bağlayır, 
boyunluqlanı qaldırır. Çox üşüyənlər boğazlarını paltarın içinə çəkir, papağı 
xirtdəklərinə keçirir, gözlərini yumur, bellərini  əyir, küləkdə üzən kimi, 
çətinliklə yeriyirlər. Küləyin istiqamətinə tərəf gedənlər isə arxalarını sanki 
küləyə çevirir, yeyin yeriyir, yarpaq kimi boğanağa düşəcəklərindən 
qorxurlar. Küləyin ağzına aldığı kağız, ağac parçaları daşa, divara 
ilişınəyincə dayanmır. Yarpaqlar küçələr boyunca sürünüb gedən boz 
boğanaq içində  xış-xış  xışıldayır. Suların üzü örtülür, yuvasından azan 
quşlar güllə kimi daş-qaya dibinə, divar uçuqlarına düşürlər. Damlardan 
daranqıltı ilə  tənəkə parçası düşür, qum tökülür, pəncərə  şüşələri titrəyir, 
açıq qapılar  şaqqıldayır, dəyirman pərləri elə  fırlanır ki, görmək olmur. 
Çəpərlərdən çıxan tikan kolları oynaya-oynaya gəlib yol çuxurlarında bənd 
alır. Üfüq kəsif bir toz kütləsinə dönür, yer-göy birləşir, heç nə görünmür. 
  

---

190 
 
Eşikdə olanlar özlərini evə salmağa səy edirlər. Evdəkilər möhkəm 
geyinməmiş çıxmaq istəmirlər. 
Fatma arvad hələ  də  təndir başında  əlləşir. Obaşdandan qalxıb 
çirmənmiş, tabağı qabağına qoyub, pud yarım buğda unundan xəmir 
yoğurmuş, xəmir gələnəcən qaçıb təndiri qalamış, mətbəx boyu süfrə açıb 
şamama kimi sarımtıl kündələri bir-birinin yanına düzmüş, bişirməyə 
hazırlaşmışdı. 
Səhər gün qalxanda bacısı  Məsmə köməyə  gəldi. Fatmanı  əlixəmirli, 
qoluçirməkli, başında çalma, əynində önlük, pörtmüş halda qızmar təndir 
başında oturub kündə yayan, naxışlayan və yapan gördü. 
O, Fatmaya həm acıqlanır, həm küsənirdi. Acıqlanırdı ki, o əjdaha kimi 
işləyir, "yeddi kürdün işini görür" xəstələnə bilər. Küsənməyi də onun üçün 
idi ki, özündə bu bacarığı, "əl-qol gücünü" görmürdü. 
Doğrudur, Məsmənin işi Fatmaya nisbətən yüngül idi, amma Məsmənin 
canı sağlam deyildi. Özünü bərkə verən kimi kürəklərindən ağrı qopur, 
damarları gizildəyir, "sümükləri sancırdı".  İki gün yorğan-döşəkdə arxası 
üstə yatmamış, tərləyənəcən çay içməmiş özünə gəlmirdi. Ürəyində deyirdi: 
"Bu can, bu bazburud, bu davam niyə məndə yoxdur! Bir ananın, bir atanın 
övladı deyilikmi? 
Fatma Məsmənin salamını aldı. İşarə elədi ki, kündələri yaxma yığ. 
Məsmənin verdiyi kündələri vərdənə altında yayır, burmacı ilə 
naxışlayır, yumurta sarısı sürtür, bir çimdik zəyrək səpir, sonra təndirin 
qızarmış yerini nişan alır, üzünü yana tutub istiyə cumulur, çörəyi yapıb tez 
qalxırdı. 
Təndirin bir tərəfi dolmamış, o biri tərəfdə çörək qızarır, köpürdü. Fatma 
qırğı kimi özünü təndiri toxuyur, kəhrəba kimi sarı çörəkləri əlində çıxarıb, 
buğlana-buğlana süfrənin üstünə atırdı. Mesmə  də isti çörəyi sahmanlayır, 
bir-birindən aralı qoyur, soyudurdu; ötüb keçən uşağa, qonum-qonşuya "iyi 
gələr" deyə  kəsib verirdi. Fatma öz qızı üçün, Bakıda oxuyan oğlu və 
Məsmənin uşaqları üçün ayrıca yağlı  fətir kündəsi hazırlamışdı. Xəmirin 
axır-uxurunda bunları da yapacaq idi. Qəfildən külək qopdu, həyəti tozanaq 
bürüdü. - Qanadı qurumuş, bir möhlət vermədi çörəyi yığışdıraq. Qadınlar 
tələm-tələsik tabağı, süfrəni, təndiri örtdülər. Hazır çörəyi yığışdırıb içəri 
apardılar. Məsmə damda kəklikotu sərmişdi, dizini döyüb qaçdı. Fatma 
tələsdiyindən qalan kündələri sıx-sıx yayıb, təndirin ağzını örtdü. Külfəni 
qapadı. 

---

191 
 
Sadıq kişi poçt ilə Bakıya, tələbə  oğluna göndərəcəyi bağlamanı 
sahmanlayırdı. Üzüm yeşiyinə bir balaca bərni bal ilə bişirilmiş halva, bir 
neçə gülöyşə nar, alma-armud qoymuşdu. Fətirlərə yer düşünürdü. "İsti 
şeydir, - deyirdi, - bura qoysam yağı çıxar". 
Qapıya çıxıb səsləndi: 
- Havağa bişəcək, havağa soyuyacaq? 
Fatmanın da acığı tuturdu: 
- Ondan tez ola bilmərəm ki! 
- Poçt bağlanır axı! 
- Sabahı yoxdurmu? 
Sadıq cavab vermədi. O, nə olursa olsun, bu gün bağlamanı göndərəcək 
idi, çünki saat xoş idi, evdə xeyir-bərəkət vaxtı, çörək bişən gün idi. Bu, 
bəlkə Fatmanın yadına düşmürdü; ona görə də Sadığın cidd-cəhdi, təlsməsi 
onun halına təfavüt eləmirdi. Sadıq bağlamanı yerbəyer eləyib səliqə ilə 
tikdi. Əlinə alıb ağır-yüngül elədi, o yan-bu yanına diqqətlə baxdı, ürəyində 
dedi: "Devə belinə atsan, lap dünyanın o başına gedib çıxar". 
Kişi öz əlinin qabiliyyətinə  fərəhlənən kimi, cəld ayağa qalxıb 
bağlamanı qoltuğuna vuranda dayandı. Bağlamanı təkrar əlləri arasına aldı. 
Poçtdakıların rəngbərəng saplara bu tikişə irad tutacağı ürəyindən keçdisə 
də, elə möhkəm bir bağlamanın rədd olunmayacağını  yəqin edib qapıdan 
çıxdı. Həyəti başına alan tozanağı görəndə Sadıq kişinin ürəyinə yenə 
şübhələr gəldi. O, həmişə tufan, külək, ya göy gurultusunu öz gündəlik 
işləri, həyatı ilə bağlar və yozardı. Xüsusən payızın bu zamanında açıq 
havada həyətdə çörək bişirildiyi halda birdən qopan bu bərk küləyi Sadıq 
bir xəbər, özü də uğurlu, xoş xəbər əlaməti saydı. "Lənət uğursuza" deyib 
yollandı. Darvazaya sarı ged-gedə arvadını səslədi: 
- Ay uşaq, qıyığı yiyəsinə ver; aralıqda əl-ayağa batar! Mən getdim! 
"Bisınillah" deyib, addımını darvazadan, balaca qapıdan eşiyə atanda, 
əlində çamadanı olan və içəri girmək istəyən adam ilə elə üz-üzə gəldi ki, 
qara çamadan ilə  ağ bağlama bir-birinə toxundu. Sadıq ürəyinə  zərbə 
dəymiş kimi tez: 
"Yavaş, yavaş ol!" deyib geri çəkildi. 
Gələnin üzünə baxanda yerində dondu, bir an hərəkətsiz qaldı. Sonra 
üzündə ani bir təbəssüm doğdu və yox oldu. Əlini oğluna tərəf uzatdı. Sual 
və təəccüblə onun üzünə baxa-baxa dedi: 
  

---

192 
 
- Nə əcəb, Vahid? Nə əcəb? Bu vaxt? 
Görüş sevinci bir an içində müntəzirliyə çevrildi. Bu gəlişin səbəbini 
fikrinə gətirə bilməyən ata tez-tez soruşurdu: 
- Xeyirdimi, əyə? Tətil-zadmı var? Nə əcəb? 
Vahid çamadanı qapı ağzında qoyub, əllərini ovuşdurdu. Atasına dönüb 
nə isə demək istədi. Bağlamaya baxdı: 
- O nədir? 
- Sənə göndərirdim, ayın-oyundur, elə bu saat poçta gedirdim! 
Bəs niyə gəldin? 
Vahid dinmir, cavab verməkdə  çətinlik çəkirdi. Sadıq kişinin ürəyinə 
gəldi ki, "uşağın qəlbinə dəyərsən, evə gələndən səbəb soruşmazlar!.." 
- Bəri gəl! - deyə içəri apardı. - Otursana! Otur, dincini al, yol gəlmisən, 
otur! 
Fatma qolu çirməkli, üst-başı unlu içəri girdi. Oğlunu qucaqlayıb 
öpəndə, balaca qızı  Nəzirə  də altdan-yuxarı pişik balası kimi qardaşını 
marıtlayırdı. Bilmirdi anası kimi qucaqlasın, yoxsa, Vahid kimi dik 
dayansın. Fatma stola örtük salır, pəncərələri basır, pərdələri qaldırırdı; indi 
o, elə cəld tərpənirdi ki, deyəsən oğlunun görüşündən qoluna xüsusi qüvvət 
gəlmişdi. 
Fatma eyvanda samovar qoyub çay tədarük edir, Vahid Nəzirəni qolları 
arasına alıb oynadır, top kimi atıb-tuturdu. Sadıq kişi isə əlini əlinin üstünə 
qoyub dayanmış  oğlunun söhbətini gözləyirdi. Vahidin ona bir cavab 
verməməsi acığına gəlmişdi.  Əvvəlki zamanlar olsa, qulağının dibini 
qızışdırardı ki: "Sənnən deyiləmmi, niyə cavab vermirsən? Kar-zad deyilsən 
ki?!". Ancaq indi bu hiss Sadıq kişinin özünə  də gülünc gəlirdi. Çünki 
Vahid daha kirli-pasaxlı  kənd uşağı "Çobanbala" deyil, karlı-başlı bir 
tələbədir; ustidəndir, Bakı kimi yerdə oxuyur, mərifət öyrənir, onunla belə 
rəftar yaramaz. Bəlkə də Vahid gəlişinin səbəbini qəsdən gizlədir, atasının 
suallarını  qəsdən qulaqardına vururdu. İki yerdə cavab gec gələr: bir 
əhəmiyyətsiz olanda, bir də lap vacib olanda. Görəsən Vahiddə bunun 
hansıdır? 
Min  əzab, min bir ümidlə  oğul böyüdüb, uzaq şəhərlərə, ali məktəbə 
oxumağa göndərən atanın ürəyinə neçə-neçə gümanlar gəlirdi: 
"Görəsən, adamdı-işdi, dərsdənmi kəm-kəsiri olub? Əlindən, Allah 
eləməmiş xatamı  çıxıb? Bəlkə  işə  gəlib, komsomol adamdı, bəlkə 
göndəriblər elə?" 
Sadıq kişi dözə bilmədi. Vahidin qolundan tutub silkələdi: 
  
 

---

193 
 
-  De görüm, nəyə gəlmisən? Dərs vaxtı ki, adamı buraxmazlar? 
Vahid başını aşağı saldı, zəif, məyus bir səslə cavab verdi. 
- Nəyə gələcəyəm... Məktəbdən çıxartdılar... 
- Necə? Səni məktəbdən çıxartdılar? 
- Çıxartdılar, kənar elədilər. 
- Neyləmisən, məktəbdən çıxardalar? 
- Nə eləyəcəyəm, heç nə? 
- Dərsi çatdıra bilmədin? 
- Yox əşi, hamısından beşəm. 
Vahid danışmaq istəyirdi, ancaq atası sualı sual üstündən yağdırırdı: 
- Yoxsa, əlindən xata çıxıb? 
- Elə iş olar, ata, məni tanımırsan? 
- Bəs niyə çıxartdılar? 
- Heç zad, düz-əməlli bir söz deyirlər ki! 
- Necə ki,  deməsinlər? Bəlkə müdirdən-zaddan küsmüsən? Yoxsa, 
yoldaşlarınla savaşmısan! Düzünü danış, mızıldama. Vahid atasının 
intizarını görüb, deməyə məcbur oldu: 
- Dedilər, səndən material var. 
- Nə var? 
- Material! 
- Material nədir? 
- Srağagün tədris hissə müdiri çağırmışdı. Mənə bir kağız göstərdi. 
- Hissə müdiri kimdir? 
- Direktorumuzun köməkçisi. Dedi: "Əmr var, kənar olursan". 
Məndən savayı da beş nəfəri çıxartdılar. Birinin nəsə naxoşluğu var idi, 
birinin də üstünə  oğurluq yıxdılar. Biri qız ilə  məktublaşımışdı. Bir xəbis 
adam var, iş başına soxulub, tələbənin düşməni! Hamısını eləyən odu. 
- Bəs səni niyə qovdular? 
- Mənə bir onu dedi ki, material verilib. 
- Axı nə material? 
- Nə material olacaq: atan arı saxlayır, kolxoza yanaşmır, nə bilim, vergi 
verir... 
- Elə bu? 
- Mən bilən elə bu! 
Sadıq kişini heyrət aldı. Qorxulu bir şeydən qorunmaq istəyənlər kimi 
qollarını açdı, əllərini qabağa verdi, vücudunu geri əydi. 
  

---

194 
 
- Arı saxlamaq qadağandır? Bunu hansı mərdimazar deyir. Qəzeti qərarı 
onun gözünə soxaram mən! Dünya hələ bəslik-zad deyil ki! 
Vahid bu bəhanənin yersizliyini daha artıq hiss etdi: 
- Yəni ki, hökumətə vergi-filan verir! 
Sadıq təəccübdən dik qalxıb oturdu. Yenə qalxdı, hirsdən boğulmuş 
kimi, baxa-baxa qalxdı. Birdən sesləndi: 
-  Ədə, bəs vergi verınəsəm ispalkom mənə  nə deyər? Bu nə sözdü? 
Hökumətimin qoyduğu vergini qəpiyinəcən ödəyirəm. Bu günah olur? 
- Bəhanəsi odur ki, kolxozçu deyilsən, təksən! 
- Arıçıdan kolxoz var? Şəhərdə beş adam saxlayır, biri də mən! 
Gəlsin, yığsın, hamıdan qabaq mən olmasam, onda desin. Bu işin 
direktora nə borcu, uşağın oxumağına nə  dəxli, canım? Lenin yoldaş özü 
deyib oxuyun. Oxumaq Şura hökumətində hamıya volnadır. Direktor bunu 
bilmir? 
Vahid dinmədi. Sadıq əlini tovladı: 
- Yox, bu bir söz olmadı, bir sözə oxşamadı. llin bu vaxtında səni 
dərsdən ayırıb evə yola salmaq nə işdir? 
- Deyir təksən, olmaz! 
- Təksən! Tək olanda nə olar? Murtuzun dədəsi tək deyil, Mehralınınkı 
tək deyil? Budur, bu üzdən Heybet uşağı  tək deyil? Yekə mahalda hamı 
kolxoz ola bilməzdi ki! Hammın da uşağı Moskvadan bəri handa bir böyük 
məktəblərdə dərs alır! Demədin atam s’nətkardır? 
Vahid bütün təfsilatı atasına danışmağa başladı: 
- Partiya komitəsində işləyən var, dediyim o mərdimazar! Ondan bir gün 
qabaq məndən soruşdu ki, atan kolxozdadır, ya yox? Dedim, yox. Daha bir 
sözü olmadı. Çıxıb getdi. İki gün keçmədi ki, divara əmr asdılar, məni 
çıxartdılar. 
Sadıq inanmadı: 
- Bundan ötrü adam qovmazlar, o boyda da hərki-hərkilik olmaz, 
düzünü de! De, qorxma, danış görüm, məni niyaran qoyma, açıq danış! 
- Qoyursan ki, deyim, ağzımda danışıram da. 
İlk dəfə idi ki, Sadıq kişi oğlunun,  əziz-xələf oğlunun səsindəki həzin 
riqqəti görüb duyur, ürəyinin başı  ağrıyırdı.  İndi o, etdiyi sorğu-sualın 
hamısını artıq və yersiz sayırdı, özünü danlayırdı: "Bir yandan mərdimazar 
işi, bir yandan da özüm uşağı silisə tutub sinsidirəm... Lənət sənə kor 
şeytan!" 
 

---

195 
 
Atanın da ürəyi kövrəldi. Özünü toxtatdı, səsinə mehriban ahəng verdi: 
- Danış, bala, nə var söylə; burda özgəsi yoxdur ki, ev bizim sirr bizim. 
Söylə görüm, başına nə iş gəlib? Nə olar, iş adam başına gələr, nə olar, di 
söylə! 
- Orda salyanlı bir köpəkoğlu var: Gəldiyev. Nəsə  məngən düşüb: gah