Microsoft Word ihyo qalb ziyouz com doc

«Bizning (yo‘limiz)da jihod qilgan - kurashgan zotlarni albatta O’z yo‘llarimizga 
hidoyat qilurmiz» (Ankabut surasi, 69-oyat). 
Payg‘ambar alayhissalom ham aytadilar: «Qaysi bir kishi bilgan narsasiga amal qilsa, 
Alloh taolo unga bilmagan narsasini meros qilib beradi» (Abu Naim rivoyati). 
Uchinchisi - matlub haqiqat tarafidan burilganligi sababli. Chunki solih, itoatkorning qalbi 
agar sof bo‘lsa ham, unda haqiqat mohiyati zohir bo‘lmaydi. Negaki u haqiqatni talab 
qilmayapti va oynasini istalayotgan narsa tomonga to‘g‘rilagan ham emas. Balki 
ko‘pincha badan bilan bajariladigan toatlarni batafsil qilish, ya’ni oydinlashtirish g‘amiga 
yoki yashash sabablarini tayyorlash g‘amiga g‘arq bo‘lib, rububiyat huzuri to‘g‘risida va 
ilohiy maxfiy haqiqat sirlari to‘g‘risida taammul qilishga fikrni burmaydi. Natijada amal 
ofatlarining nozik jihatlari va nafs ayblarining yashirin tomonlari to‘g‘risida fikr 
yuritayotgan bo‘lsa, unga mana shu narsalar kashf bo‘ladi, xolos. Yoki maishat foydalari 
to‘g‘risida fikr qilayotgan bo‘lsa, unda ana shu narsalar kashf bo‘ladi. Agar butun g‘am-
tashvishini amallarga va toatlarning tafsilotiga bog‘lab qo‘yish Haq mohiyatini kashf 
qilishdan to‘sib qo‘yadigan bo‘lsa, bor g‘am-tashvishni dunyoviy shahvatlarga va uning 

---

Ihyou ulumid-din (Qalb kitobi). Abu Homid G’azzoliy 
www.ziyouz.com kutubxonasi 
20
lazzatlari-yu, munosabatlariga burib qo‘ygan kishi to‘g‘risida nima deb o‘ylaysiz va 
qanday qilib bular uni haqiqiy kashfdan to‘sib qo‘ymasin? 
To‘rtinchisi - oyna bilan surat o‘rtasidagi parda sababli. Albatta shahvatlariga g‘olib 
keluvchi haqiqatlardan bir haqiqat to‘g‘risidagina fikr yurituvchi itoatkor kishiga goho 
ergashish yo‘liga binoan yoki yaxshi gumon qilish yo‘liga binoan avvaldan taqlid qilib 
kelgan e’tiqodi tufayli kashf bo‘lmay qoladi. Chunki ana shu e’tiqod o‘zi bilan Haqning 
haqiqati o‘rtasini to‘sib qoladi. Gumonning zohiridan iborat tutib olgan narsasining xilofi 
qalbida kashf bo‘lishidan to‘sib qo‘yadi. Bu ham katta pardadir. Bu bilan o‘z yo‘llarida 
mutaassib bo‘lganlar va mutakallimlarning ko‘plari to‘silgan. Balki yeru osmon Egasi 
to‘g‘risida fikr yurituvchi solihlarning ko‘plari ham nafslarida qotib qolgan va qalblariga 
mahkam o‘rnashgan taqlidiy e’tiqodlari tufayli to‘silgandirlar. Bu e’tiqodlar ular bilan 
haqiqatlarni anglash o‘rtasida to‘siqqa aylanadi. 
Beshinchisi - matlub narsani topib olish voqe bo‘ladigan jihatni bilmaslik sabablidir. 
Chunki ilm talab qilayotgan kishi noma’lum narsalar bilan ilm hosil qilmog‘i mumkin 
bo‘lmaydi. Faqat istayotgan narsasiga munosib keladigan ilmlarni eslash bilangina hosil 
qilishi mumkin. Agar u ilmlarni eslab va e’tiborli yo‘llar bilan ulamolar biladigan maxsus 
tartibda o‘zining nafsini tartibga solsagina, matlub jihatini topgan bo‘ladi. Natijada 
istalayotgan narsaning haqiqati qalbiga ravshan ayon bo‘ladi. Chunki fitriy bo‘lmagan 
matlub ilmlar o‘zida hosil bo‘lgan ilmlar to‘ri bilan ovlanadi. Har bir ilm sobiq ikki ilmdan 
hosil bo‘ladi, u ikki ilm qo‘shilib, maxsus ko‘rinishda birlashadi. Ikkala juftlikdan erkak va 
urg‘ochi hayvon yaqinligidan yangi nasl paydo bo‘lganidek, uchinchi ilm hosil bo‘ladi.
Odatda, kimdir bir otdan nasl olmoqchi bo‘lsa, uni eshak, tuya va insondan olmog‘i 
mumkin bo‘lmaydi. Balki erkak va urg‘ochi otlarning maxsus juftligidan oladi. Bu ham 
oralarida maxsus juftlik qo‘shiluvidan keyin bo‘ladi. Xuddi shuningdek, har bir ilm uchun 
maxsus ikkita asl manba bo‘lib, oralarida birlashish yo‘li bor. Ikkalasining birlashuvidan 
matlub foydali ilm hosil bo‘ladi. O’sha usullar va birlashish kayfiyatini bilmaslik ilmdan 
to‘sib qo‘yuvchidir. Buning misoli biz zikr qilgan narsa bo‘lib, u surat turgan tomonni 
bilmaslikdir. Buning misoli oyna bilan orqa gardanini ko‘rmoqchi bo‘lgan kishiga 
o‘xshaydi. Agar u oynani yuzining ro‘parasiga ko‘tarsa, gardan tomonga to‘g‘rilagan 
bo‘lmaydi. Unda gardan ko‘rinmaydi ham. Agar oynani orqasiga ko‘tarib gardaniga 
to‘g‘rilasa, unda oynani ko‘zdan boshqa tarafga burgan bo‘ladi, natijada oynani ham, 
gardan suratini ham ko‘rolmaydi.
Yana bir oynaga muhtoj bo‘ladi. Uni esa gardanning orqasiga tiklab qo‘yadi va bu oyna 
oldingi oyna ro‘parasida uni ko‘rib, ikkalasining qo‘yilishi orasidagi munosabatni 
kuzatadigan holatda bo‘ladi. Ana shunda gardanga ro‘baro‘ bo‘lgan oynada gardan surati 
muhrlanadi-da, so‘ngra o‘sha oynaning surati ko‘z qarshisida turgan oynada aks etadi. 
So‘ngra ko‘z gardan suratini ko‘radi. Xuddi shuningdek, ilmlarni egallashda ajoyib yo‘llar 
bor. Unda oyna to‘g‘risida zikr qilganimizdan ham ajoyibroq yo‘llar mavjud. O’sha 
yo‘llarda topqirlik kayfiyatida yurgan kimsa yer yuzida qudratli bo‘ladi. Bu esa qalblarni 
ishlarning haqiqatini bilishdan to‘sib qo‘yadigan uslublardir. Aks holda har bir qalb 
fitratan haqiqatni bilishga layoqatli bo‘ladi, chunki qalb robboniy ulug‘ bir ishdir. Mana 
shu sharaf va xususiyat bilan qolgan ilm javharlaridan ajrab turadi.

---

Ihyou ulumid-din (Qalb kitobi). Abu Homid G’azzoliy